Gerçəkliyin bədii vüsəti

İSİ MƏLİKZADƏNİN "QUYU" POVESTİNƏ BİR BAXIŞ

Dostum şair Qoca Xalidlə söhbətimiz İsi Məlikzadədən düşmüşdü. Qəfil soruşdu:

- "Quyu" povestini oxumusanmı?

- Yox.

- Bəs niyə?

- Çox axtardım, tapammadım.

- Telefonda PDF-i var.

- Şair, deyəsən, könlündən məni danlamaq keçir. Mən iri əsərləri telefonda oxuya bilmirəm. Sıxılıram. Kitabın ləzzəti ayrıdır.

- Yaxşı, təcili tap, oxu...

Bununla, o mövzuda söhbətimiz bitdi.

Sağ olsunlar, yaxşı dostlar. Əsəri ucqar bir dağ rayonundan tapıb göndərdilər.

Povestin elə ilk səhifələrindən maraq məni götürdü. Bir daha yəqin elədim ki, ədəbiyyatda hər bir ədəbi nəslin həyata özünəməxsus baxışı var və bu baxış özü ilə yeni bədii təfəkkür və yeni ideyalar gətirməklə yanaşı, yeni ifadə tərzi də sərgiləyir. İsi Məlikzadə "altmışıncılar"ın kənd nəsrinin klassik nümayəndəsidir. Bu nəsil özündən əvvəlki "sosialist gerçəkliyi"ni yaradan və dünya ədəbi prosesindən təcrid olunmuş nəsildən sürətlə uzaqlaşdı. Bunun ən başlıca səbəblərindən biri dövrün, epoxanın gözə görünmədən mənəvi çürüməyə doğru getməsi idi. "Altmışıncılar"ın çoxunun səmərəli axtarışları və öz fərdi üslubları yeni nəsil oxucu auditoriyasının formalaşmasına səbəb oldu. Onların içərisində İsi Məlikzadənin parlaq üslubu və daha təravətli nəfəsi həmən görünür.

İsi Məlikzadənin əsərləri ilə tanışlıqdan sonra adama elə gəlir ki, bu yazıçı "altmışıncılar"la"səksənincilər" arasında bir körpüdür. "Səksənincilər"in də xalq məişətinin təsvirində İsi Məlikzadə üslubu aydın nəzərə çarpır. Təbii ki, bu da təcrübəli sənətkarın böyük sənət yolunun nə qədər uğurlu olduğunu təsdiq edir.

Yazıçının "Quyu" povesti kəndə, onun məişətinə və koloritinə vurğunluğun poetik möhürüdür. Quyu ədəbiyyatda miflərdən gələn bir obraz kimi həm informativ, həm də poetik mənası ilə səciyyələnsə də, qavranışda daha çox məcaziliyi ilə ehtiva olunur. Ümumiyyətlə, mifik düşüncə "quyudan qurtarmanın sonu aydınlıq və xoşbəxtlik gətirir" tezisinə köklənib. Məlikməmməd düşdüyü quyudan çıxıb əbədiyaşarlığı (almanı) insana bəxş edir. Qoca Yaqubun oğlu Yusif peyğəmbər quyudan xilas olur və insanları aclıqdan xilas edir. Çoban da "İsgəndərin buynuzu var" sirrini quyuya danışır və bununla içini, ruhunu gəmirən bəladan xilas olur, dinclik tapır. İ.Məlikzadə povestində quyunun dominant mənasını təfərrüatın sonunda ustalıqla məcazlaşdıra bilib. Əsərdə göstərilir ki, kankan Məcid kişi kolxoz sədri Xalıqın həyətində su quyusu qazırdı. Su çıxan kimi: "Məcid kişi üzünü eyvana tutub qışqırdı. - Su! Su! Su!" Məcid kişi quyudan vedrə-vedrə lilli su çəkib çölə tökdü.

- "Hələ bulanıqdı. Axşamacan durulacaq. Göz yaşı kimi olacaq.

Məcid kişinin "axşamacan durulacaq" ifadəsindəki fikri də obrazın, yazıçının və ümumən ədəbiyyatın xoş bir gələcəyə olan ümidinin təzahürü kimi başa düşülür. Çünki ədəbiyyatın cəmiyyəti durultmaq və insanı saflaşdırmaq missiyası da var.

Povestdə Quyu obraz səviyyəsinə qaldırılıb. Hər kəsin Quyuya öz münasibəti var.

Məcid kişidən ötrü Quyu oğlu çoban Kamranı sədrin qəzəbindən qorumaq üçündür. Sədrin şoferi Piridən ötrü Quyu sədr Xalıqı kənd camaatının gözündə anasına canıyanan və özünə çox yaxın adam kimi göstərməkdən ötrüdür. Umudun quyuya münasibəti bambaşqadır. Təsadüfən sədrin arvadı Əsli ilə şofer Pirini bir yataqda intim münasibətdə görən Umud həmin andan bu evə, bu həyətə, həyətin hündür hasarına, hətta dədəsinin qazdığı quyuya da nifrət edir. Quyu Umudu həm fiziki, həm də mənəvi cəhətdən sıxır, əzir. Umud quyudan torpağı çəkdikdə kürəyi zoqquldayır, ovcu gör-gör göynəyir. Dəmir kimi kəndir onun uzun barmaqlarında zol-zol iz qoyurdu. Quyu əsərin əsas qəhrəmanının - Umudun mənəvi iztirabının təzahürü şəklində də təqdim olunur. Umud qoca atasının sədrin həyətində quyu qazmasını bir zümrənin başqası üzərində istismar faktı kimi qəbul edir. Povestin yazıldığı illərdə cəmiyyətdəki istismar elementini yazıya almaq yazıçı cəsarətinin göstəricisi idi.

Povestin elə ilk səhifələrində cəmiyyətin mənəvi daxili ziddiyyətləri yüksək bədiiliyi ilə açılmağa başlayır.

Umud kənddə yeni açılmış yeməkxanada aşpaz işləyir. Ancaq camaat orada heç nə yemir, qeybət eləyir, laqqırtı vurur. Yeməkxanada ağız deyəni qulaq eşitmir. Umud işdə sıxılır, ürəyini boşaltmaq üçün həmdərd axtarır. Nəhayət işi birdəfəlik atıb oradan uzaqlaşır: "Alnında, çənəsində muncuqlanan təri əlinin dalı ilə sildi. Yenə burnuna zəhrimar soğanın iyi dəydi, elə bil ovcunda bir baş soyulmuş soğan tutmuşdu".

Göründüyü kimi, obrazın psixologiyası ilə soğan iyinin assosiativ uyarlığı cəmiyyətin mənəvi aşınmasının əsərdəki ilk bədii detalıdır.

Əsərin son səhifəsinə qədər belə mətnaltı fəlsəfi düşüncələr povestin əsas ideya istiqamətinin açılmasını təmin edir.

Əsərdən aydın olur ki, yazıçı mifdən gələn Quyu obrazı ilə xalqın alt şüurunda özünə möhkəm yer tutmuş zülməti təmsil edən Quyunu qarşılaşdırır. Birincinin nümunəsi Məcid kişinin qazdığı su quyusudur ki, səpsərin, şipşirin, dupduru su çıxır. Bu quyu konkretdir, gözlə görünür, insanlara sevinc gətirir. Çünki onu qazan Məcid kişi halal adamdır. Bu quyu öz simvolikasına tamamilə uyğundur. İkinci Quyu görünmür, mücərrəddir, yalnız dərk olunur.

Quyulardan birini şofer Porsuq Piri sədr Xalıqa qazır. Onun arvadı Əsli ilə intim münasibətdə olur. Bu quyunun sirri açılmır. Çünki sədr Xalıq özü də əyyaşdır, kiməsə Quyu qazır. Atalar demiş, Quyu qazana, Quyu qazarlar.

Əsərin sonunda Umuda qazılan Quyu qazılıb başa çatmır. Başa çatsaydı, Xeyir Şərin qazdığı Quyuya düşərdi. Ulu Zərdüştün ideyaları məhv olardı və ədəbiyyatın xeyirxahlıq missiyası da çiliklənərdi.

Pirinin sədrin arvadı Əsli ilə gizli əlaqəsini yalnız Umud bilir. Umud sədrin qızı Solmazı çoxdan sevir. Piri rəzilliyi açılmasın deyə Umudla Solmazın evlənməsindən ötrü dəridən-qabıqdan çıxır. Yəni Umudun Quyusunu qazmağa başlayır.

"Umud elə bil neçə günün qatmaqarışıq röyasından indicə ayıldı. İndicə başa düşdü ki, Porsuq Piri onun da şərəfini ayaqları altına salıb: "Əsli mənim qayınanam oldu, Xalıq da qayınatam. Bəs onda Piri mənim nəyim olur?.. Solmazı alsam, Pirinin üzünə necə baxaram?" Bu düşüncələrlə hündür daş divara cəmi üç addım qalmış özünü sürətlə gedən motosikletin üstündən atır.

Povestdə bədii-emosional ovqat həm yazıçı təhkiyəsində, həm də obrazların nitqində təmin edilir: "Piri maşını tərpətdi. Tozun içində "QAZ-69" da görünməz oldu, Umud da. Sapsarı toz Umudun ağzına, burnuna doldu. Umud gözlərini yumdu. Ona elə gəldi ki, bütün dünya tozun içindədir".

Dünyasını toz içində xəyal edən Umud növbəti səhifədə konkret yaşadığı yeri, yəni kəndi yüngül bir yumorla belə xarakterizə edir: "Umud Altayda əsgərlik çəkmişdi. Altay meşələrində bal arısı boyda ağcaqanadlar görmüşdü, amma onlardan bu qədər qorxmamışdı, çünki onların səsi belə zəhmli deyildi, iynələri belə acı, belə ağrılı deyildi. Bu kəndin ağcaqanadları çox həyasız idi, sancdığı yeri yandırmasa, şişirib yara eləməsə, adamdan əl çəkmirdi..."

Hər iki bənzətmədə bədiilik meyarının bir-birinə nə qədər yaxın olduğu görünür. Birinci bənzətmədə toz, ikincidə ağcaqanad. Bununla yazıçı Umudun təmizdən-təmiz dünyasına yırtıcı və zalım müdaxilənin doğru mənzərəsini yarada bilib.

Umud əsərdə zahirən ittihamçı kimi görünmür. Ancaq yazıçı cəmiyyətin mənəvi-əxlaqi simasını, mühitin bütün eybəcərliklərini Umudun gözü qarşısında açır. Umudun hayqırtısı daxilindədir. Onun sinəsindəki ağrıların sızıltısı da, içində boğulan dilsiz duyğular da minlərin, milyonların etiraz ruhunun ifadəsidir. Hətta əsərin sonunda onun taleyinə quyu qazıldığını da mühitə qarşı özünün daxili qiyamını da Umud xəyalında yaşayır.

Əsərdə motosiklet qanadın, azadlığın, rəzillikdən uzaqlaşmanın rəmzi kimi verilib. Umud motosikletin üstündə özünü xoşbəxt hesab edir. Özünü onun üstündən atmaqla çirkaba bulaşmış həyətin motosikletinə də, Solmaz adlı qızına da əlvida deyir. Yəni Quyuya düşmür.

"Quyu" da İ.Məlikzadənin yumoru povestin bədii gücünü qat-qat artırır. Yazıçının gülüşü ictimai quruluşun çürük binasının laxladığını göstərir. Müəlifin əsərlərində gülüş bədii təfəkkürün sönməz və parlaq işığı təəssüratını yaradır.

Əsərdəki gülüşün ictimai siqləti, sosial məzmunu bir tərəfdən yazıçının yumoru bir ədəbi priyom kimi işlətmək istəyindən irəli gəlirsə, digər tərəfdən gerçəklikdə əxlaqi ziddiyyətlərin mövcudluğundan xəbər verir: "Umud baş barmağının yanındakı xıpxırda, sarımtıl ağcaqanada baxdı. Bu sarımtıl ağcaqanad get-gedə böyüdü, qarnı qıpqırmızı qızarıb yumrulandı. Umud dişlərini dişlərinə sıxıb əlinin üstündəki göynərtiyə dözdü. "Sor qanımı köpəkoğlunun malı. Qarnın partlayınca sor". Ancaq ağcaqanad partlamaq bilmirdi. Gənə kimi yapışıb qalmışdı".

İ.Məlikzadə dərin müşahidə qabiliyyəti olan, sadə insanların həyat tərzinə, milli koloritə bələd yazıçı idi. Xalq məişətindən yaranan yumor onun yaradıcılığının üslub faktı kimi meydana çıxırdı. O bilirdi ki, gülüşü doğuran həyatdır, o, insanın mənəvi ehtiyacıdır. Gülüş öz məzmununu, materiyalını həmişə adi, sadə insan həyatından alır:

"Cəfərqulunun sağ ovurdu şişib parıldadı:

- Sədr ... mənim ... qrijam var.

- Əyə, yeddi uşağı əkib-törədəndə heç demirdin qrijam var!

- O ayrı, bu ayrı ... Torpaq işi ağırdır".

Povestdə yazıçı peşəkarlığının bir nüansı, daha doğrusu, bir priyomu diqqət çəkir. Əsərdəki bütün hadisələr gerçəklikdə baş verir. Şofer Pirinin sədrin arvadı ilə gizli yaxınlığı, sədrin də başqa qadının yanına getməsi, həyətində bir ailəni qulluqçu-nökər saxlaması, Pirinin Umuda qurduğu tələ-Quyu reallıqda gerçəkləşən hadisələrdir. Sovet dövründə olduğu kimi, Umud qolunu çırmayıb mübarizəyə başlasaydı, onda bu əsər nə əsər olardı, nə də İsi Məlikzadə yazıçı. Əsərdə ciddi qarşıdurma, mübarizə-filan yoxdur. Reallıqdakı bütün hadisələrə qarşı qoyulan Umudun daxili-mənəvi dünyasıdır. Əslində povestin qəhrəmanı Umud yox, onun pak mənəviyyatıdır.

Povestdə yazıçının yüksək ümumiləşdirmə qabiliyyəti görünür və bu ümumiləşdirmənin miqyası çox genişdir. Dünyanın hər yerində çirkaba bulaşmış mühitə insanın daxili üsyanı var. İnsan ömrü boyu xəyanətə, riyakarlığa, zülmə və zülmətə qarşı işində bir üsyan yaşadır. Beləliklə, bu dünya insanının dərdidir və bu dərd qurtaran deyil. Çünki dünyanın sonuna kimi zülmətlə işıq vəhdətdədir.

İ.Məlikzadənin "Quyu"su ədəbi-bədii mediada barəsində palaz-palaz yazılar verilən və uzun-uzadı təhlilə cəlb olunan xarici əsərlərdən qat-qat güclü əsərdir. Əsərin baş qəhrəmanının və eləcə də, obrazların parlaq milli xarakteri və təkrarolunmaz fərdi xüsusiyyətləri bunu bir daha sübut edir. Bədii əsərin (xüsusən nəşr) qısa və ya uzun ömürlü olması əsərdə milli koloritin təbii şəkildə ifadəsindən çox asılıdır. Yüksək xəlqiliyə söykənən əsərlər bütün xalqların malına çevrilir. "Quyu" bütün parametrləri ilə dünya çapına layiqdir.

Yahya ABBASOV

525-ci qəzet .- 2025.- 14 noyabr(№207).-S.14.