Birgə məsuliyyət

ANA DİLİMİZİN SAFLIĞINI QORUMAQ VƏTƏNDAŞ KİMİ HƏR BİRİMİZİN VƏZİFƏSİDİR

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının 80 illik yubileyindəki çıxışında bildirdi ki: "Hər bir millət, hər bir xalq üçün onun Ana dili onun milli mənsubiyyətinin əsas amilidir və bu istiqamətdə bütün ictimai fəallar, bütün ictimaiyyət bir nöqtəyə vurmalıdır. Bizim dilimiz qədimdir. Yenə də deyirəm, 50 milyondan çox insan üçün Ana dilidir, çox zəngindir və xarici kəlmələrə ehtiyac da yoxdur. Düzdür, beynəlxalq leksikon var və hər birimiz bu leksikondan istifadə edirik. Amma əgər Azərbaycan dilində əzəli bir kəlmə varsa, başqa dildən kəlməni gətirib əvəzləmək nə məqsəd daşıyır? Bu, ya səhvdir, ya təxribatdır. Hər ikisi də qəbuledilməzdir".

İldə müxtəlif münasibətlərlə bir neçə dəfə Bakı şəhərində oluram. Hər gəlişim-gedişim də 3-4 gün çəkir. Son səfərim bir neçə gün artıq çəkdi. Fürsətdən istifadə edib, bir vaxtlar çox gəzib-dolaşdığım gözəlim küçələri bir daha gəzmək könlümdən keçdi. Gəzib dolandıqca bir daha Bakının çox inkişaf etdiyinin, xeyli gözəlləşdiyinin şahidi oldum. Buna çox sevindim.

Əvvəl elə bildim ki, hansısa xarici ölkədəyəm. Amma yanımdan ötüb-keçənlərin çoxunun şirin-şəkər ana dilimdə danışdıqlarını eşidib ayıldım. Ayıldım və düzü, bir az dilxor oldum: mənim Bakım az qala xarici dillərin "işğalına" məruz qalıb.

Həmvətənlərimin bir qisminin öz aralarında rusca danışmaları, şəhərin küçə və meydanlarındakı lövhələrdə, məkanların adlarında, reklam və elan mətnlərində Azərbaycan dilinin küncə sıxışdırılması, Azərbaycan əlifbasına və orfoqrafiyasına olan biganəlik, xalqımın milli qürurunun və milli varlığının nişanəsinin nüfuzdan salınması məni xeyli pərişan etdi. Akademik Tofiq Hacıyevin haqlı olaraq, bir vaxtlar yazdığı sözlər yadıma düşdü. O deyirdi ki, "çox ölkələr gəzmişəm, amma dünyanın heç bir ölkəsində dilə qarşı bu qədər hörmətsizlik görməmişəm".

Şübhə etmirəm ki, Bakıdakı qəribə və "gözə dürtülən", adları əcnəbi dillərdə olan (əsasən ingilis və rus illərində) reklam lövhələri, təşkilat, restoran, şadlıq sarayları, gözəllik salonları, mebel evləri və müxtəlif mağazalara sizlər də çox rast gəlmisiniz (Fakt tələb edənlər özləri şəhərə çıxıb öz gözləri ilə də görə bilərlər). Hətta iş o yerə çatıb ki, bapbalaca gül dükanını "Flovers House", avtoyuma qarajını "Evro yuma" adlandırıblar. Apardığımız bir neçə sorğu göstərdi ki, obyektlərin işçilərinin özlərinin çoxu belə bu adların mənasını bilmirlər.

Görünür, dilimizin təəssübkeşlərindən biri, görkəmli şairimiz B.Vahabzadə məhz bu cür halları nəzərdə tutaraq yazıbmış:

Bir vaxt rusca idi bütün reklamlar.

İndi ingiliscə dürtülür gözə.

İtin də dilinə hörmətimiz var,

Təkcə öz dilimiz yaramır bizə.

Bakıda qəribə adda obyektlər onlarladır (Artıq ölkənin digər iri şəhərlərində və rayonlarında da belə halların sayı artmaqdadır). İndi siz deyin: bu, Bakının xarici dillərin "işğalına" məruz qalması deyil, bəs nədir?! Niyə həmin adların altında onların dilimizdəki mənası oxunması mümkün olmayacaq dərəcədə kiçik yazılır? Bu, məlum tamaşada Balaşın öz valideynlərini qonaq qabağına çıxarmaqdan "utanmasını" və bir otağa qapamasını xatırladır mənə.

Xatırlatmaq yerinə düşər ki, "Dil haqqında" Qanunun 17-ci maddəsinə əsasən, hüquqi şəxslərin, onların nümayəndəliklərinin, filiallarının və idarələrinin adları Azərbaycan dilinin normalarına uyğun yazılmalıdır. Hələ 2011-ci ildə monitorinqə cəlb olunan reklam lövhələri və xidmət obyektləri adlarının ümumilikdə 92 faizinin əcnəbi dildə və ya dil normalarının pozulmasıyla yazıldığı müəyyənləşmişdi. Bundan cəmi iki il sonra isə monitorinqə cəlb edilən reklam lövhələrinin 82.8, xidmət obyektlərinin adlarının isə 67.5 faizinin əcnəbi dildə və ya dövlət dili normalarının və orfoqrafiya qaydalarının pozulması ilə yazıldığı aşkar olmuşdu. Bugünkü vəziyyət də çox fərqli deyil.

"Reklam haqqında" Qanuna görə də reklamda dövlət dili işlənilir və bu zaman hər şey dövlət dilinin normalarına uyğun olaraq tətbiq edilməlidir. Zəruri hallarda reklamda dövlət dili ilə yanaşı, digər dillər də istifadə oluna bilər. Lakin onların tutduğu sahə Azərbaycan dilindəki qarşılığının tutduğu sahədən böyük olmamalı və Azərbaycan dilindəki yazıdan sonra gəlməlidir.

Bu qanunların tələbi həm yerli, həm də xarici iş adamları üçün məcburidir. Amma bunlara nə qədər əməl olunur? Demək olar ki, yaxşı əməl olunmur, həm də bu işlərə zəif nəzarət edilir. Məncə, əsas günahkarlar həmin obyektlərin açılmasına rüsxət verən dövlət qurumları və onların məmurları, bu işlərin monitorinqini aparan qurumlar, reklam şirkətləri, həmçinin həmin obyektlərin sahibləridir.

Təəssüf ki, ingilis dilində bir kəlmə bilməyən sahibkarlar belə öz dükanlarının, ofislərinin və istehsal etdikləri bəzi məhsulların adlarını ancaq əcnəbi dillərdə yazırlar. Acınacaqlısı odur ki, yuxarıda da dediyimiz kimi, bunların içərisində çoxlu "ziyalı"lar da var.

Vaxtı ilə "Molla Nəsrəddin"in səhifələrində amansız tənqid olunan bu "obrazovonlulara" Ulu öndərin bir öyüdünü xatırlatmaq istərdik: "Öz dilinizi unutmayın və öz ana dilinizi heç bir başqa dilə dəyişməyin".

Bizim "obrazovonlular" anlamalıdırlar ki, dil hər bir kəsin özünə məxsus əşya deyil. Ana dili millətimizin namusudur. Namus isə paltar deyil ki, onu havaya və fəslə görə dəyişəsən. Bu dil bizi dünyaya gətirən anamızın dilidir. Atalar demişdir: "Dilini bilməyən anasını tanımaz". Böyük Üzeyir bəy ana dilini bilməyənləri "zavallı", Ulu öndərimiz Heydər Əliyev isə "şikəst adamlar" adlandırırdı. Nə qədər haqlı və sərrast deyilmişdir!

Kimsə deyə bilər ki, belə şeyləri böyütmək lazım deyil, bu, bizim sahibkarların fəaliyyətinə mane ola bilər. Səhv düşüncədir. İş adamlarımızın (onların çoxu ziyalılardır) özləri dilimizin təəssübkeşi olmalı, müştəriləri obyektlərin adları ilə deyil, oradakı xidmətin yüksək səviyyəsi, malların qiyməti və keyfiyyəti ilə cəlb etməlidirlər. Bir də ki, o obyektlərin bir çoxuna, bəlkə də, aylarla əcnəbi müştəri gəlmir.

Əlbəttə, xarici dilləri öyrənmək, ondan istifadə etmək zamanın tələbidir. Artıq qloballaşan dünyada çoxdillilik zərurətə çevrilmişdir. Yer üzündə hakim dilə ehtiyac gündən-günə artmaqdadır. Belə bir dil isə ingilis dilidir. İngilis dili indi "lingua franca" statusundadır. Bu dildə, yaxud başqa dillərdə danışmaq yüksək bacarıqdır, aqillikdir. Bir neçə dildə danışan insanlar həm şəxsi, həm də professional həyatda daha geniş ünsiyyət dairəsinə malik olurlar. Çoxdilli insan əmək bazarında üstünlüyə, dünya ölkələrinə sərbəst səyahət imkanlarına, texnologiyanın imkanlarından yüksək səviyyədə istifadə etmək bacarığına malik olur.

Bir daha təkrar edirik ki, çox dil bilmək, bir neçə xarici dildə danışmaq aqillikdir. Ancaq ana dilini bilməmək, ona xor baxmaq əsl nadanlıqdır. Hörmətli Prezidentimiz İlham Əliyevin də dediyi kimi, "Düzdür, beynəlxalq leksikon var və hər birimiz bu leksikondan istifadə edirik". Amma xarici dillər ana dilinin nüfuzuna xələl gətirmədən, onun coğrafiyasını məhdudlaşdırmadan istifadə olunmalı, ölkə daxilində heç bir sahədə praktiki olaraq ana dilindən üstün tutulmamalıdır. Unutmaq lazım deyil ki, dil yalnız ünsiyyət yaratmır, xalqın tarixini, mədəniyyətini, milli əxlaqını və soykökünü təyin edir. Xarici dil bilmək xoşbəxtlikdirsə, ana dilini bilməmək bədbəxtlikdir. Ana dilini bilməyən lap beş xarici dil bilsə də, ondan xalqa, Vətənə xeyir gəlməz.

Azərbaycan dili Azərbaycan xalqının yaratdığı ən möhtəşəm əsərdir. Xalqımızın ən müqəddəs və ən qiymətli milli sərvətidir. Hər kəlməsi, hər sözü, adicə intonasiya və vurğuları minillik tarixə malikdir.

Dövlət xadimi və şair Şah İsmayıl Xətai hələ əsrlər öncə deyirdi ki: "Ərənlərimiz bizə üç əmanət qoyub getmişlər: dilimiz, torpağımız və qeyrətimiz". Dilimizi yaşatmaq, inkişaf etdirmək və onun saflığını qorumaq hər bir vətən övladının qeyrət və namus borcudur. Torpağımız kimi ana dilimizi də işğaldan qorumalı və gələcək nəsillərə ərməğan etməliyik.

Əgər biz dilimizin həmişə var olmasını istəyiriksə, M.Ə.Rəsulzadənin dediyi kimi, "...onu cameiyyəti - milliyyəmizdə ən mühüm bir ittihad və tərəqqi amili ədd (hesab) etməliyik".

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev AMEA-nın 80 illik yubileyindəki çıxışının davamında dedi ki: "Azərbaycan dilinin saflığının qorunması hər bir Azərbaycan vətəndaşının işi olmalıdır. Yəni dövlət, alimlər, dilçilər, yazıçılar, şairlər, jurnalistlər, siyasətlə məşğul olanlar bu məsələyə çox böyük diqqət verməlidirlər. Yenə də deyirəm, 10 il bundan əvvəl mən bu məsələni qaldırmışdım. Çünki bu, məni narahat edirdi. On il ərzində lazımi tədbirlər görüldü ki, biz dilimizi kənar kəlmələrdən qoruya bilək. Amma yenə də oradan-buradan eşidirəm, - həm televiziyalarda, həm yazılı mediada, həm bəzi insanların çıxışlarında, - buna heç bir gərək yoxdur. Yəni biz xalq kimi, millət kimi öz dilimizi qorumasaq, onda yavaş-yavaş bizim milli kimliyimiz də sarsıla bilər. Əminəm ki, mənim sözlərim hər kəsə çatacaq və özüm də daim bu məsələ ilə bağlı məşğul olacağam, izləyəcəyəm, lazımi tədbirlər görəcəyəm. Azərbaycan alimlərindən də bax, bu məsələyə də öz münasibətini və dəstəyini göstərmək çağırışını edirəm". Prezidentimizin sözləri ana dilimizə, onun yad təsirlərdən qorunmasına və inkişafına dövlət səviyyəsində göstərilən çox böyük diqqət və qayğıdır.

Amma gəlin unutmayaq ki, Azərbaycan dilinə dövlət səviyyəsində diqqət və qayğı göstərilməsi dilin qorunmasının bir tərəfidir. Digər tərəfi isə, dil daşıyıcılarının özlərinin dil siyasətinin həyata keçirilməsinə təkan verməsidir. Dilin qorunması dövlətin dil siyasəti ilə başlayır və dil daşıyıcılarının ona riayət etməsi ilə tamamlanır. Dilin qorunması, zənginləşdirilməsi və inkişaf etdirilməsi mövqeyindən, peşə və ixtisasından, vəzifəsindən asılı olmayaraq hamının və hər kəsin işidir. M.Ə.Rəsulzadə yazırdı ki, "Bu qədər bir əhəmiyyətə malik olan dilin mühafizəsi bittəb (təbii) dil sahiblərinə ən çox lazım olan şeylərdən biri, bəlkə də, birincisidir". Ümummilli liderimiz H.Əliyev isə deyirdi: "Xalqın, millətin, insanın öz ana dilindən əziz heç bir şeyi ola bilməz. Azərbaycan dilini daha da zənginləşdirmək, daha da inkişaf etdirmək sizin ən müqəddəs borcunuzdur".

Gəlin, borcumuzu layiqincə yerinə yetirək! Unutmayaq ki:

Bu dil tanıtmış bizə bu dünyada hər şeyi,

Bu dil əcdadımızın bizə qoyub getdiyi

Ən qiymətli mirasdır, onu gözlərimiz tək

Qoruyub, nəsillərə biz də hədiyyə verək!

İmran VERDİYEV

Əməkdar müəllim

525-ci qəzet .- 2025.- 18 noyabr (№ 209).- S.11.