Sevgisizlik adamı dəli edər

Yazıçı Əyyub Qiyasın kitabı haqqında

Yazıçılar ən doğruçu və ən yalançı adamlardı. Biz həqiqəti həyatın içindən oyub-oyub heykəl kimi obrazlaşdıra bilərik, ya da öz xəyal gücümüzlə yeni bir həqiqət yarada bilərik. İkisi də inandırıcı olar. Bir gecəyə oxuyub bitirdiyim "Qara işıq" adlanan romanda da yazıçı Əyyub Qiyas eynən belə edib. Hallüsinasiyaları elə bir gerçəklik kimi yazıb ki, sən bunun sayıqlama, xəyal olduğunu bildiyin halda kitabı əlindən qoya bilmirsən. Rəyçilərdən birinin, alman tənqidçisi Marsel Rayx-Raniskinin fikrini kitabı bitirəndən sonra oxudum və nə gizlədim, ona bənzər fikirlər mənim də ağlıma gəlirdi. O yazıb: "Müəllifin psixi durumuna şübhə edirdim. İçimdə belə bir hiss vardı: Müəllifi alman klinikalarından birinə yatırmaq lazımdı. Lakin əsərin dinamikası, peşəkar təsvirindən bilinir ki, o, insan psixologiyasına dərindən bələddi. Freydin mühazirələrini yaxşı mənimsəyib".

Mənimsə ağlımda bu sual var-gəl edirdi: Belə necə yazmaq olar? Bu sayıqlama, bu qaranlıq, bu şizofrenik fikir axını niyə roman - ədəbiyyat olsun ki? İntəhası var, Eyyub bəy insanın psixiatrik sarsıntılarını, mənəvi ağrısını elə ustaca bədii mətnə çevirib və elə bir süjet hörüb ki, mətndən qopa bilmirsən. Oxuyanda beynim yandı, nə yalan deyim, amma obrazın iç yanğısını da çox aydın hiss etdim. Bəlkə də yazıçı olduğum üçün bu sayıqlamanı çox yaxşı başa düşür, hardan gəldiyini, necə yaşandığını, necə yazıldığını bilirdim. "Qadın peyğəmbər" romanımda mənim də belə nevrotik hissələrim və ayrıca hallüsinasiya şeirlərim var - o ruhu tanıyırdım. Və uzun illərdir ailə zorakılıqlarını, insestləri, qadın problemini araşdırdığım üçün hekayənin bu tərəfi də mənim üçün tam real, "doğma" idi. Əsərin qəhrəmanı dəli olur. Atasından qalma dəftəri oxuduqca, oradakı qarışıq hadisələr, ürküdücü insanlar və talelər onun əsəblərini oynadır. Amma ağlını itirməsinə əsas səbəb bu deyil. Oğlanı sevmədiyi qızla evlənməyə məcbur edirlər. O isə başqa bir qıza vurulur və sevmədiyi qadınla yaşamağın əzabı sevdiyi qadının intiharı ilə güclənib onu havalandırır, Rüfət ağlını itirir. O, hər yerdə Könülü görür, onunla danışır, onu qucaqlayır. Rüfət əsər boyu özünü bircə dəfə xoşbəxt hiss edir - ölmüş sevgilisinin xəyalı gözünə görünüb başını onun sinəsinə qoyduğu, ona sığındığı anlarda, vəssalam. Sevgi belə bir hissdi. Sevgilinin xəyalı ilə qucaqlaşmaq da səni xoşbəxt edə bilər. Rüfət arvadı ilə xoş davranır, dost da olurlar, bölüşür də, hətta atasından qalma dəftərdəki məhrəm hekayəni ona da oxuyur, amma onu sevmir və bu Rüfəti inanılmaz mutsuz edir. Bunu ondan gizlətmir də... Qəlbinin dərinliyində Rüfət o qadından övlad da istəmir, qız da ana ola bilmir. Süjeti tamamilə açmaq istəmirəm, Oxumaq istəyən üçün maraq qalsın. Həyatında bircə dəfə də olsa həqiqətən sevən, sevməyin nə olduğunu bilən adam Rüfəti çox yaxşı anlayar. Çünki sevdiyindən ayrılıb başına hava gələn, əsəbləri pozulan, heç vaxt içdən gülə bilməyən, hətta canına qıyan saysız insan olub. Düzdü, zamanla insanlar buna öyrəşib yaşayırlar, amma soruşsan "buna yaşamaq demək olmaz" söyləyərlər. Bir qadının fikri yadıma düşür: "Sevdiyindən uzaq olmaq, sevmədiyinlə yaşamaqdan daha asandı". Romanda işıqlı, ümidli, qutsal heç nə yoxdur. Sevginin təsviri belə yoxdur. Amma yazıçı romanı elə professionalca, elə ədəbiyyatca yazıb ki, sən özün usta oxucu olub o işığı da, sevgini də, qutsalı da tapmalı olursan. "Qara işıq" müasir romançılığımızda layiqli yer tutacaq əsərdi. Və məncə, əsas mesajı budur: Sevgisizlik adamı bədbəxt, hətta dəli edə bilər...

Aysel ƏLİZADƏ

525-ci qəzet .- 2025.- 18 noyabr (№ 209).- S.10.