Bakı gözəl şəhər... - Amma romansız, hekayəsiz...

Esse

Küləklər şəhərinin tarixi, lap qədim tarixi həmişə mənə maraqlı gəlib. Elə bir tarix ki, onda adamlar hələ təzə-təzə küləyə, dənizə, qağayılara ad verirlərmiş. Bax bir də o yaşlarında tanımaq istəyirəm Bakını. Mənim gördüyüm ən qədim liman şəklində iki tacir və taxta gəmi var idi. Qədim Bakı mənim üçün o gəmidən ibarət oldu. Nə "Qız qalası", nə də Badü-Kubə ifadəsi o gəmini mənim düşüncəmdəki şəkildən çıxara bildi. Sirli bir keçmişi var bu şəhərin, bilirəm. Mənə elə gəlir, dənizin altından çıxıb bu şəhər. Bütün divarları mavi olub. Qumu səma rəngində imiş. Adamları balığa oxşayıb. Öz təsəvvürlərim var Bakı haqqında. Nə əzan, nə muğam, nə qavaldaşın səsi, nə də dənizlə küləyin dueti məni öz təsəvvürlərimdən ayırır. "Gecəni axtaranlar" romanımda Bakının küçələrini təsvir edərkən də pəncərədən baxdığım şəhərdən yox, küləkdən, Xəzərdən ilham almışdım. Pamuk İstanbulu, Dostoyevski Sankt-Peterburqu, Coys Dublini, Dikkens Londonu, Drayzer Amerikanın "çəhrayi sənaye şəhərlərini" təsvir edib, dünyaya bu şəhərləri bir az da özləri xəyal etdikləri kimi tanıtdılar. Bəs Bakı haqqında belə romanlar varmı? Yoxdursa, yazmaq doğrudanmı bu qədər müşküldür? Ümumiyyətlə, Azərbaycan ədəbiyyatı niyə insanı şəhərdə təsvir etməkdən çəkinir? Bu sualın cavabını başqa bir yazıda axtararıq. İndi isə Azərbaycan ədəbiyyatından və Bakının təsvirindən danışmaq istəyirəm.

Azərbaycan ədəbiyyatında şəhər mövzusu, xüsusilə Bakı şəhəri, nisbətən az işlənmiş sahələrdən biridir. XIX və XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında kənd həyatının təsviri geniş yer tutmuş, şəhər və urban həyatla bağlı mövzular isə daha məhdud şəkildə üzə çıxmışdır. Kənd mövzusu, milli adət-ənənələrin, ailə münasibətlərinin və ictimai həyatın əks olunması üçün əlverişli hesab edilmişdir. Şəhər isə həm sosial, həm iqtisadi, həm də mədəni baxımdan sürətlə dəyişən bir məkan olduğundan yazıçılar üçün mürəkkəb və çətin işlənilən mövzu olmuşdur.

XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında şəhər həyatına toxunulsa da, Bakı şəhərinin konkret təsviri çox məhdud olmuşdur. Mirzə Fətəli Axundzadənin "Hekayəti-Müsyö Jordan" əsərində urban sosial mühitin konturları görünməkdədir, lakin əsərdə Bakı bir məkan kimi konkret təqdim edilmir. Yazıçılar daha çox kənd həyatını və milli adət-ənənələri işləməyi üstün tutmuşlar. Bu dövrdə oxucu kütləsi kənd həyatına daha çox maraq göstərdiyindən, şəhər mövzusu nisbətən az diqqət çəkmişdir.

XX əsrdə Bakı mövzusu müəyyən mənada işıqlandırılmışdır. Məsələn, Əhməd Cavadın və Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin əsərlərində Bakı şəhəri siyasi və sosial kontekstdə görünür. Neft sənayesi, şəhərin sürətlə inkişaf edən infrastrukturu və onun əhalinin həyatına təsiri bəzi əsərlərdə əks olunur. 1920-1930-cu illərdə yazılan əsərlərdə Bakı həm işçi sinfi, həm də sosial transformasiya prosesi ilə bağlı simvolik məkan kimi təqdim edilir. Lakin bu nümunələr istisna xarakteri daşıyır; ümumi olaraq ədəbiyyatda şəhər mövzusu geniş yayılmayıb.

Bakı mövzusunun az işlənməsinin bir neçə səbəbi vardır:

XIX və XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında kənd həyatı oxucu kütləsi tərəfindən daha çox maraqla qarşılanıb. Kənd həyatının təsviri yazıçılar üçün daha tanış və işlənilməsi asan mövzu olub. Şəhər həyatı isə sürətlə dəyişən, müxtəlif sosial təbəqələrin bir-birinə qarışdığı, kompleks problemlərin mövcud olduğu bir məkan olduğundan, yazıçılar üçün çətin və mürəkkəb mövzu hesab edilib.

Sovet dövründə şəhər mövzusu müəyyən ideoloji məhdudiyyətlərlə qarşılaşıb. Bakı şəhəri, xüsusilə neft sənayesi və strateji əhəmiyyəti ilə seçildiyindən, yazıçılar daha çox kənd həyatını təsvir etməyə yönəlib. Urban həyatın təsviri isə bəzən ideoloji baxımdan problemli və ya qeyri-kafi hesab olunurdu.

Bir çox yazıçı kənd həyatına, milli adət-ənənələrə diqqət yetirmiş, urban həyatın müxtəlif aspektlərini işləməkdən çəkinib. Məsələn, Cəlil Məmmədquluzadə "Ölülər" və "Poçt qutusu" əsərlərində kənd və şəhər həyatının qarşılaşmasını göstərsə də, Bakı xüsusi mərkəz kimi yox, ümumi urban məkan kimi təsvir edilib.

XXI əsr Azərbaycan ədəbiyyatında Bakı mövzusu daha geniş işlənməyə başladı. Müasir yazıçılar şəhərin sosial, mədəni və iqtisadi həyatını təsvir etməklə yanaşı, urban mühitdə insan münasibətlərini, modern həyatın problemlərini və şəhər ritmini oxucuya çatdırırlar.

Məsələn, Anarın əsərlərində Bakı şəhərinin müasir görünüşü və şəhər həyatının müxtəlif qatları təsvir olunur. Müasir povest və romanlarda Bakı yalnız fiziki məkan kimi deyil, həm də insan psixologiyası və sosial dinamikanın əks olunduğu mədəni simvol kimi təqdim edilir. Gənc yazarlar şəhəri postmodern eksperiment vasitəsi kimi istifadə edərək, urban həyatın fərqli təbəqələrini oxucuya çatdırırlar.

Bundan əlavə, Bakı mövzusunun işlənməsi mədəniyyət, memarlıq və tarixi baxımdan da maraqlı sahələr yaradır. Məsələn, müasir romanlarda şəhərin tarixi məhəllələri, köhnə və yeni memarlıq nümunələri, sosial dəyişikliklər və urban konfliktlər geniş şəkildə işlənir. Bu isə Bakı mövzusunun ədəbiyyatda əhəmiyyətini artırır. İlqar Fəhminin "Bakı tarixindən kollaj" romanı, Həmid Piriyevin Bakı kəndlərini mərkəzə qoyan hekayələri və Cavid Ramazanovun "Amanabənd" romanı hazırda yadıma düşənlərdi. 2000-lərdən sonra poeziyanın sürətlə "yayılması" Bakını şeiriyyatda daha da məşhurlaşdırdı. Bakı romanlardan, hekayələrdən daha çox şeirlərdə yaşamağa başladı.

İlqar Fəhminin romanı şəhərin keçmişi və inkişafını təsvir edir. Əsərdə Bakının müxtəlif dövrlərdəki həyatı, sakinlərin gündəlik fəaliyyəti və mədəni ənənələri göstərilir. Müəllif tarixi faktları bədii təsvirlərlə birləşdirərək oxucuya şəhərin keçmişi ilə indisini müqayisə etmək imkanı verir. Roman həm şəhərin sosial-mədəni həyatını, həm də insan və şəhər arasında olan bağlılığı vurğulayır. Sadə və təsirli dili sayəsində əsər gənclər və tarix həvəskarları üçün maraqlı və faydalı bir qaynaqdır. Roman oxucunu şəhərin zəngin tarixini öyrənməyə və onun mədəni dəyərlərini anlamağa dəvət edir.

Həmid Piriyevin hekayələrində Bakı kəndlərinin mənzərəsi yaradılıb. İnsanların gündəlik həyatı və münasibətləri ilə birlikdə təsvir olunub. Müəllif şəhərin sosial və mədəni həyatını sadə və təbii dildə oxucuya urbandan uzaq bir atmosferdə çatdırır. Hekayələrdə şəhərin keçmişi və indisi arasında incə əlaqələr göstərilir. Piriyevin Bakı hekayələri oxucunu şəhərin həyatını göydələnlərlə, tıxaclarla deyil, daha dərindən, daha təbii şəkildə anlamağa dəvət edir.

"Amanabənd" "Sovetski"nin bütün mahiyyətini və bunun bərabərində əsl Bakının şəklini çəkir. Ümumiyyətlə, "Amanabənd" Cavid Ramazanovun identifikasiya axtarışını və keçmişi xatırlama vərdişini ədəbiyyatda ifadə edən önəmli bir əsərdir. Bir ailənin, bir evin timsalında Bakıdakı münasibətləri incələyir. Müəllif "Sovetski" camaatının taleyi ilə məşum məkanın sirli taleyini bir-birinə hörüb çağdaş prinsiplərdə bir roman verib ixtiyarımıza. Kifayət qədər cəsarətli, eyni zamanda da pafossuz siyasi dünyagörüş, yazıçı intuisiyası, obrazların rəngarəng psixologiyası və nəhayət, sona qədər bizi arxasınca aparan sevgi hekayəsi. "Amanabənd" həm siyasi, həm sevgi, həm də bir şəhərin taleyini soyuqqanlılıqla danışan romandır. Son illərdə yazılan ən uğurlu romanlardan biri olan "Amanabənd" bədii nümunə kimi də dəyərlidir.

Yeni ədəbi nəsil Bakının təsvirinə daha çox yer verməkdədir. Yeni dünyanın əsas missiyalarından biri də kəndlərlə şəhərlər arasındakı bütün sərhədləri qaldırmaqdır. Ədəbiyyat buna razı olacaqmı - zaman göstərəcək.

Rəvan CAVİD

525-ci qəzet . 2025.- 22 noyabr (№213).- S.17.