Azadlığın 5 ili: Kəlbəcər

Bu gün Kəlbəcər rayonunun işğaldan azad edilməsindən 5 il ötür. Kəlbəcər 10 noyabr 2020-ci ildə üçtərəfli bəyanata uyğun olaraq həmin il 25 noyabr tarixində azad edildi. Prezident İlham Əliyevin 2023-cü il iyulun 31-də imzaladığı sərəncama əsasən, bu şanlı tarix Kəlbəcər Şəhəri Günü kimi qeyd olunur.

Azərbaycanın ən böyük rayonu və ən qədim yaşayış məskənlərindən biri olan Kəlbəcərin işğalına son qoyulması növbəti tarixi hadisə idi. Rayon 1993-cü ilin 2 aprel tarixində Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən işğal edilmişdi. Bu işğalı həm də o zamankı hakimiyyətin səriştəsizliyi, ordu rəhbərliyinin yarıtmaz fəaliyyəti şərtləndirdi. İşğal zamanı 511 dinc sakin öldürülüb, 321 nəfər əsir götürülüb və itkin düşüb. Ermənilər digər ərazilərimizdə olduğu kimi, Kəlbəcərin də tarixi-mədəni irsini tamamilə dağıdıb, maddi sərvətlərini talayıb, təbii ehtiyatlarını istismar edib. Yada salaq ki, üçtərəfli bəyanata əsasən Kəlbəcər noyabrın 15-də Azərbaycana qaytarılmalı idi. Lakin Ermənistan tərəfi qanunsuz olaraq yerləşdirdiyi insanların rayondan çıxarılması üçün əlavə vaxt istədi. Azərbaycan dövləti humanistlik nümayiş etdirərək müddəti noyabrın 25-dək uzatdı. Ermənilər isə bu humanist addımdan həm də sonuncu vandal əməllərini həyata keçirmək üçün istifadə etdilər.

Kəlbəcərin bir güllə atılmadan azad edilməsi Ali Baş Komandan İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə Azərbaycan Ordusunun Vətən müharibəsindəki uğurlu hərbi əməliyyatları nəticəsində mümkün oldu. Prezident İlham Əliyev 2021-ci il avqustun 16-da Kəlbəcər şəhərində Azərbaycanın dövlət bayrağını ucaldıb.

Həmin mərasimdə Prezident Kəlbəcərin azad olunmasından danışıb: "İkinci Qarabağ müharibəsinin ilk günlərində döyüşlər gedən zaman Kəlbəcərin şimal hissəsi Azərbaycan Silahlı Qüvvələri tərəfindən işğalçılardan azad edilmişdir. Murov dağının ərazisində və ətraf yerlərdə şiddətli döyüşlər gedirdi, şəhidlər vermişdik. Ancaq strateji yüksəklikləri götürdük və bu yüksəkliklər bizə imkan verirdi ki, ermənilərin istifadə etdikləri nəqliyyat-kommunikasiya infrastrukturuna da nəzarət edək. Beləliklə, biz Kəlbəcərin şimal hissəsində strateji yüksəklikləri götürərək erməni silahlı qüvvələrinin hərəkətlərini bu istiqamətdə böyük dərəcədə məhdudlaşdıra bildik və faktiki olaraq onlar Basarkeçər-Kəlbəcər yolundan istifadə edə bilmədilər. Bu, hərbi əməliyyatın, əks-hücum əməliyyatının tərkib hissəsi idi".

Kəlbəcər Azərbaycanın ən səfalı, gözəl təbiətə, zəngin resurslara malik rayonlarından biridir. Dəniz səviyyəsindən 1500-3800 metr yüksəklikdə, Tərtər çayı vadisində, Kiçik Qafqaz dağlarında yerləşir. Rayon zəngin flora və faunaya malik təbiət muzeyidir. Sahəsi 3054 km olan rayonda bir şəhər, bir şəhər tipli qəsəbə (İstisu), 146 kənd var.

"Kəlbəcər" toponiminin mənşəyi qədim türk dilində "çay üstündə qala" deməkdir. Yaşayış məntəqəsinin yerləşdiyi qayada Tərtər çayı boyunca cərgə ilə düzülmüş qədim süni mağaralar mövcuddur. Kəlbəcər həm də ən qədim insan məskənlərindən biridir. Rayonda mağara düşərgələrində aparılmış arxeoloji tədqiqatlar sübut edir ki, ibtidai insan icmasının ilk əmək alətləri həm də bu yerlərdə yaradılıb. Kəlbəcər ərazisində 30 min ildən çox tarixi olan qədim yaşayış məskənləri, 6 min il yaşı olan qaya təsvirləri, çöp şəkilli qədim türk əlifbası nümunələri aşkar edilib. Kəlbəcərdə alban dövrünə aid xeyli tarixi abidələr var. Bunlardan ən məşhuru Xudavəng məbəd kompleksidir. Dünya əhəmiyyətli memarlıq abidəsi olan Xudavəng məbədi də işğal zamanı ermənilərin vandal aktlarına məruz qalıb, erməni apostol kilsəsinin dəstəyi və Ermənistan dövlətinin vəsaiti hesabına monastırda "bərpa" adı altında qanunsuz işlər görülüb. Arzu xatun, Böyük Həsən kilsələri və kompleksə daxil olan digər tikililər üzərində saxtalaşdırma əlamətləri olan əlavələr edib, abidələrin bir çox hissələrini vandalizmə məruz qoyublar. Torpaqlarımız işğaldan azad ediləndən sonra monastırda qalan erməni keşiş və rahiblər abidələrdəki qədim freskaları xarici mütəxəssislərin iştirakı ilə xüsusi üsulla kəsib götürüb, qanunsuz olaraq Azərbaycan ərazisindən çıxarıblar. Xudavəng monastır kompleksinin zəng qülləsində yanaşı qoyulmuş bir-birinin üstündə iki dairəvi xonça və həyat ağacı şəklində xaç kompozisiyalı xaçdaşlar və kitabələr də işğal dövründə sökülərək talan edilib.

Ermənistan silahlı birləşmələrinin Kəlbəcəri işğal etməsindən sonra BMT Təhlükəsizlik Şurası 822 saylı qətnamə qəbul etdi. Qətnamədə bütün işğalçı qüvvələrin Kəlbəcər və Azərbaycanın digər işğal olunan rayonlarından dərhal çıxarılması tələb olunub. Lakin digər qətnamələr kimi, bu sənəd də kağız üzərində qaldı. Beynəlxalq birliyin 30 ilə yaxın sadəcə kağız üzərində qalan qətnaməsinin tələblərini Azərbaycan Ordusu cəmi 44 gün ərzində reallaşdırdı.

Bu il Kəlbəcər üçün həm də Böyük Qayıdışın reallaşması ilə əlamətdardır. Belə ki, artıq Kəlbəcər də öz doğma sakinlərini qarşılayıb.

Prezident İlham Əliyev bu il avqustun 21-də Kəlbəcərə səfəri zamanı 1-ci yaşayış kompleksinin ərazisində fərdi və çoxmərtəbəli evlərdə yaradılan şəraitlə tanış olub, buraya köçən sakinlərlə görüşüb, onlara mənzillərin açarlarını təqdim edib. Dövlət başçısı çıxışında bildirib ki, doğma Vətənə, doğma şəhərə 32 ildən sonra qayıdış əlamətdar bir hadisədir. Dövlət başçısı deyib ki, Azərbaycan xalqı öz doğma torpağına bağlıdır və bütün çətinliklərə baxmayaraq, işğal dövründə nəinki inamımızı itirməmişik, hər birimiz - bütün xalq hər gün bu müqəddəs günü yaxınlaşdırırdı.

"Dövlət sizin üçün burada gözəl şərait yaradıb. Kəlbəcər şəhəri indi dünyanın ən gözəl mənzərəli şəhərlərindən birinə çevrilir. Siz artıq birinci yaşayış kompleksində evlərlə təmin olunursunuz, amma inşaat işləri bununla bitmir. Bu gün təməlini qoyduğum növbəti yaşayış komplekslərində yaxın gələcəkdə sizin qohumlarınız, dostlarınız gəlib yerləşəcək. Birinci mərhələdə "Böyük Qayıdış" Proqramı çərçivəsində Kəlbəcər şəhərində dörd yaşayış kompleksinin inşası nəzərdə tutulur və bu binalarda 10 mindən çox insan yaşayacaq. Təbii ki, lazım olan bütün digər infrastruktur layihələri də icra edilibdir. İşıq, su, təbii qaz çəkilib, yollar salınıb, minalardan təmizləmə işi aparılıb", - Prezident bildirib.

Digər azad olunmuş rayonlarımız kimi, Kəlbəcərdə də sürətli bərpa və quruculuq işləri davam etdirilir, yaşayış məhəllələri salınır. İnşa olunan yaşayış kompleksi 19,5 hektar ərazini əhatə edir. Birinci mərhələdə 201 ailə üçün 6 dördmərtəbəli bina və 39 "townhouse" tipli ev tikilib. Mənzillər iki, üç və dördotaqlı olmaqla müxtəlif planlaşdırılıb. İkinci mərhələdə daha 323 ailənin yerləşdirilməsi nəzərdə tutulur və bunun üçün 16 çoxmənzilli bina və 57 "townhouse" ev inşa ediləcək. Ərazidə parklar, sosial obyektlər və istirahət zonaları yaradılır. 2025-ci il avqustun 21-də Prezident İlham Əliyev 20 ailəyə mənzil açarlarını təqdim edib. Bu günə qədər Kəlbəcərə ümumilikdə 81 ailə, 338 nəfər köçürülüb və proses uğurla davam edir.

Eyni zamanda Kəlbəcərdə infrastruktur sürətlə yenilənir, 82 km-lik Toğanalı-Kəlbəcər-İstisu yolunun 87 faizi hazırdır, Murovdağ tuneli isə dünyanın ən uzun tunellərindən sayılır. Rayonun enerji sistemi gücləndirilir, bir neçə su elektrik stansiyası bərpa olunub və yeniləri inşa edilib.

Azərbaycan liderinin Kəlbəcər sakinləri ilə görüşdə söylədiyi kimi, bizim işimiz quruculuqdur. Ermənilər işğal müddətində bütün şəhər və kəndlərimizi dağıdıb viran qoydular, kütləvi şəkildə minalarla çirkləndirdilər. Ən çox minalanmış ərazilərimizdən iri də məhz Kəlbəcərdir. Azərbaycan isə bərpa edir, qurur, yaradır. Dövlət başçısı Kəlbəcər sakinləri ilə görüşdə eyni zamanda, Bakının humanist addım ataraq qarşı tərəfə verdiyi əlavə vaxtdan dağıdıcılıq məqsədi ilə istifadə etməsinə də toxunub: "Onlar bütün şəhər və kəndlərimizi viran qoyublar. Kəlbəcər şəhərində bir dənə salamat bina qalmamışdır. Kəlbəcərin heç bir kəndində bir dənə də bina qalmamışdır. O, vəhşilik idi. O, insanlığa sığmayan hərəkət idi və bunu bir nəfər yox, 10 nəfər yox, kütləvi surətdə edirdilər. Bütün şəhər və kəndlər dağıdılıb, məscidlər dağıdılıb, təhqir edilib, insanlar qətlə yetirilib, öldürülüb, yandırılıb. Hətta İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra bizdən vasitəçilər tərəfindən vaxt istəmişdilər, burada öz şələ-şülələrini yığmaq üçün. Biz hətta vaxt da verdik onlara. Nə etdilər? Yandırdılar, ağacları qırdılar. İnsan bunu edər? Axı, bunu təkcə separatçıların başçıları etməyiblər. Kütləvi surətdə ediblər. Yəni biz bilməliyik ki, kiminlə üz-üzəyik, bizim qonşumuz kimdir. Keçmişimizi heç vaxt unutmamalıyıq və ayıq olmalıyıq".

Qeyd edək ki, Nazirlər Kabinetinin 2024-cü il 1 may tarixli Qərarı ilə "Kəlbəcər şəhərinin 2040-cı ilədək inkişafına dair Baş planı"nı təsdiq olunub. Şəhərin işğala qədərki, yəni 1969-cu ildə tərtib edilən Baş Planında ərazisi 130 ha, əhalisinin sayı isə 7500 nəfər təşkil etdiyi halda, 2040-cı ilədək inkişaf konsepsiyasına uyğun olaraq bu rəqəmlər iki dəfədən çox artaraq şəhər ərazisinin 290 hektara, əhalinin isə 17 min nəfərə çatdırılması nəzərdə tutulur.

Azərbaycan Prezidentinin sərəncamı ilə 2020-ci il noyabrın 26-da "Kəlbəcərin azad olunmasına görə" medalı təsis edilib və 9455 nəfər bu medalla təltif olunub.

Kəlbəcər bu gün öz qədimliyi, eyni zamanda, müasir siması, turizm imkanları ilə göz oxşayır. Burada, xüsusilə sağlamlıq turizmi üçün böyük potensial var. İşğaldan əvvəl turizm imkanları ilə fərqlənən "İstisu" Müalicə-İstirahət Kompleksi yenidən bərpa olunur. 1927-ci ildə fəaliyyətə başlayan bu sanatoriya keçmiş Azərbaycan SSR-də müttəfiq əhəmiyyətli ikinci böyük kurort hesab edilirdi. Sovet dönəmində bu kurort-sanatoriya kompleksi ildə 50 min nəfəri qəbul etmək imkanına malik olub. Kəlbəcərin malik olduğu resurslar, aparılan quruculuq işləri Kəlbəcəri yaxın gələcəkdə təkcə Azərbaycanın deyil, regionun ən füsunkar turizm istiqamətlərindən birinə çevirəcək.

Pərvanə

525-ci qəzet .- 2025.- 25 noyabr(№214).-S.5.