Dünya dinlərində cinayət və cəza paradiqmasına hüquqi-fəlsəfi baxış

Müasir cinayət hüququnun nəzəri əsasları haqqında aparılan elmi müzakirələr göstərir ki, cinayət və cəza institutunun dərki yalnız hüquqi kateqoriyalar çərçivəsində mümkün deyil. Cinayət hüquqi fakt olmaqla yanaşı, eyni zamanda dərin fəlsəfi, etik-əxlaqi, mənəvi, dini, antropoloji və mədəni bir hadisədir. Respublikanın Əməkdar hüquqşünası, Rusiya Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü, professor İlham Rəhimovun "Dünya dinlərində cinayət və cəza. Tarixi, dini, hüquqi və fəlsəfi aspektlər" monoqrafiyası məhz bu çoxqatlı strukturu açmaq üçün ortaya qoyulan sistemli elmi-nəzəri məxəz kimi cinayət fenomeninin təkamülündə dinin və dini normativliyin əvəzedilməz rolunu elmi əsaslarla sübuta yetirir.

Bu araşdırmasının mühümlüyü müxtəlif dini ənənələrdəki cəza mexanizmlərini hüquq nəzəriyyəsinin müasir prinsipləri ilə bir səviyyəyə gətirə bilməsindədir. Əsər hüquq elminin klassik ənənəsinə - hüququ cəmiyyətdən, mədəniyyətdən və dindən təcrid olunmuş şəkildə öyrənməyin mümkünsüzlüyü fikrinə yenidən qayıdır.

Qloballaşan dünyada çoxkonfessiyalı sosial məkan, artan hüquqi müxtəliflik və sivilizasiyalararası təmaslar fonunda müəllifin tədqiqatı gündəmə belə bir hipermühüm sorğunu kilidləyir: müasir cinayət hüququnu dini-mənəvi ənənələrdən təcrid olunmuş şəkildə anlamaq mümkündürmü?

Emil D.Dürkheymın sosial normativlik haqqında fikirləri (cəmiyyətin mənəvi təməl olmadan mövcud ola bilməsi barədə), alman filosof-sosioloqu Maks Veberin dini etikanın hüquqi düşüncəyə təsiri haqqında tezisləri, hüquqşünas-filosof Qustav Radbruçun hüququn dəyər əsaslı təbiətini izah edən nəzəriyyəsi və amerikalı sosioloq-dinşünas Robert Bellahın sivil dini konsepti İ.Rəhimovun yanaşmasının nəzəri dayaqlarını formalaşdırır. Bu mənada monoqrafiya təkcə hüquq-din münasibətlərinin empirik müqayisəsi deyil, həm də dərin nəzəri inteqrasiyadır.

Qloballaşma şəraitində dini sistemlərin həm mənəvi, həm də hüquqi davranışa təsiri daha da güclənmişdir. Bir çox çoxmillətli və çoxkonfessiyalı dövlətlər öz hüquq sistemlərində dini normativliklə dövlət hüququ arasında tarazlıq axtarmaq məcburiyyətindədir. Bunun fonunda cinayət hüququnun sırf sekulyar çərçivədə şərhi artıq kifayət etmir. Cinayət hüququnun tarixi göstərir ki, Tövratın "qadağalar sistemi", İncilin etik humanizmi, Şəriətin sərt və ardıcıl normativ strukturu, Hinduizmin dharma-karma modeli və Buddizmin cahillik konsepsiyası - məcmu şəklində cinayət və cəza ideyasının ilkin mənbələrini formalaşdırmışdır.

Professor İ.Rəhimovun əsərinin daha bir aktuallığı həmin mənbələri sadəcə müqayisə etməklə kifayətlənməyib onların müasir sekulyar hüquq sistemlərinə təsirini fundamental şəkildə izah etməsi ilə şərtlənir.

Müəllif araşdırmada "cinayət və cəza" fenomeninə Yer üzündəki səkkiz milyard nəfərdən artıq insanın tapındığı İudaizm, Xristianlıq, İslam, Hinduizm, Buddizm və Konfutsiçilik kontekstindən yanaşır. Həmin inancların hər biri, xüsusilə də son ikisi eyni zamanda fəlsəfi təlim olduğu üçün tədqiqat alətlərinə multidissiplinar yanaşma tələb etmişdir. Başqa sözlə, müəllifin "Cinayətin və cəzanın fəlsəfəsi" kitabının təqdimat mərasimində bir suala cavabında dediyi kimi, hüquqşünaslıq və hüquq elmi cinayət və cəzanın elmi "etiologiyasını" öyrənməkdə aciz olduğu üçün o, cinayət və cəzanın araşdırılması məsələləri ilə fəlsəfi nöqteyi-nəzərdən məşğul olmağa başlamışdır.

"İudaizm: Cinayət - günah, cəza - əvəzçıxma"

Professor İ.Rəhimov yeddi fəsildən ibarət olan kitabın eyniadlı birinci fəslində "Tövrat" üzərindən yəhudilikdə cinayət və cəza institutunun təkamülü, Musanın Qanunu və Şərq cinayət məcəllələri, həmçinin Beşkitabın cəzasının mahiyyəti kimi qisasla bağlı düşüncələrini bölüşür.

Toranın normativ hissəsinə (ivritcə "təlim", "qanun") müraciət bu məcmuəni təşkil edən qaydaların və kazusların əksəriyyətinin aydın şəkildə cinayət-hüquq xarakteri daşıdığını göstərir. Musanın qanunvericiliyində cinayət hüququ metodunun üstünlük təşkil etməsi bir tərəfdən onun yaranması və inkişafının tarixi şəraiti, digər tərəfdən cinayət hüququnun sosial təyinatı ilə izah edilir.

İnsan üçün - istər qədim, istər müasir dövrdə, cəmiyyət üçün - istər monodini, istər çoxkonfessiyalı mühitdə, dövlət üçün - istər teokratik, istər dünyəvi idarəçilik şəraitində ən dəyərli olan hər şey cinayət-hüquq mexanizmi vasitəsilə qorunmuşdur və qorunmaqda davam edir. Bu mexanizm cinayət tərkibli əməllərə qarşı imperativ qadağalara və onların pozulmasına görə sərt sanksiyalara əsaslanır.

Müasir cinayət hüququ sistemlərinin, yalnız İsrailin deyil, həm də Avropa (roman-german), ingilis-sakson və müsəlman hüquq ailələrinə mənsub dövlətlərin ümumi tarixi və dini-əxlaqi əsası məhz Beşkitabın qədim "cinayət və cəza" təlimi olmuşdur. Digər qədim hüquqi təlimlərdən fərqli olaraq, Beşkitabın hüquqi sisteminin bu gün də aktual olaraq qalması fikrini professor İ.Rəhimov da mübahisələndirmir. Bu, yalnız onun müddəalarının dünyanın müxtəlif ölkələrinin cinayət qanunvericilikləri tərəfindən qismən qəbul edilməsi səbəbindən deyil, həm də onun yəhudilik, xristianlıq və islam dinlərinə mənsub milyonlarla insanın mənəviyyatına və hüquq şüuruna birbaşa təsir göstərməyə davam etməsi ilə izah olunur.

İ.Rəhimovun təhlilində yəhudi hüquq sistemi ("Halaxa") dini-fəlsəfi baxımdan ən "sakral hüquq" modellərindən biri kimi təqdim edilir. Bu yanaşma müəllifin monoqrafiyasında çox dəqiq görünür, çünki Tövratın hüquqi strukturu sırf normativ deyil, ontoloji əhəmiyyət daşıyır. Yəni yəhudi hüququnda qanun Allahın iradəsinin birbaşa vəhyidir və qanunun pozulması daha çox metafizik cinayətdir, nəinki sosial hüququn pozulması.

İ.Rəhimov bunu çox düzgün vurğulayır: "... prinsip etibarilə cinayət, Tanrının müəyyən etdiyi doğru yola uyğun hərəkət etməyən bir insanın davranışı kimi başa düşülür". Başqa sözlə, cinayət sadəcə "qanunun icrasızlığı" deyil, Allahla bağlanmış müqavilənin pozulmasıdır. Bu nöqtədə alimin mövqeyi yəhudu əsilli fransız filosofu Emmanuel Levinas və yəhudi mütəfəkkir, filosof-teoloq Abraham Joshua Heschelin görüşləri ilə üst-üstə düşür. Levinas yazırdı: "Qanun - Allahın sifətidir. Qanuna qarşı çıxan, Allahın üzünə qarşı çıxır". İ.Rəhimov da Müqəddəs Yazılarda qanunun transsendental mənbəyə malik olduğunu göstərərək yazır: "Burada açıq şıkildə Allahın qanunların mənbəyi olması fikri ifadə edilir".

İ.Rəhimov Tövratın cəza modelini "qisas mədəniyyəti" kimi yozmur, o, göstərir ki, "lex talionis" (gözə-göz) prinsipi qədim Şərqdəki intiqam sistemindən fərqli olaraq, ədalətin ölçülərinə qədər məhdudlaşdırıcı mexanizm idi: "Cəza sistemində talion prinsipi yer alır, yəni cinayətin subyekti (cinayətkar - İ.R.) və zərərçəkmiş sosial vəziyyətinə görə bərabər olduqda şəxsə qarşı cinayələr "gözə göz, dişə diş"prinsipi ilə cəzalandırılır".

Bu prinsip, təbiri caizsə, "ani emosional intiqamın qarşısını alan hüquqi sərhəddir". Müəllif Tövratdakı bu modeli İslam hüququ ilə də paralelləşdirir (İslamda qisasın mütənasibliyi).

"Xristianlıq: cinayət günahdır, cəza qisas deyil"

Kitabın ikinci fəslində müəllif cinayət və cəza institutunun təkamülü üçün yeni ideyanın əsası kimi İsa Məsihin təlimlərinə istinad edir, xristianlıqda cinayətin səbəbləri və cəzanın mahiyyəti məsələlərinə toxunur.

Xristian etikası dini-fəlsəfi düşüncədə cəzalandırma mexanizmini kökündən dəyişən yeganə təlimdir. İ.Rəhimov bunu çox düzgün qeyd edir: "...bəşəriyyətin mənəvi və hüquqi inkişafına töhfə məhz İsa Məsihin təlimləri ilə olmuşdur. Əlbəttə ki, söhbət yalnız Allaha və insana olan sevgi fikrindən getmir, məsələ ondadır ki, burada söhbət cəza anlayışına və mahiyyətinə olan münasibətdəki əhəmiyyətli bir dəyişiklikdən gedir".

Əgər yəhudi hüququnda günah müqəddəs qaydanın pozulması idisə, xristianlıqda günah artıq ontoloji və psixoloji haldır. Vurğu olunan əsas məqam budur ki, xristianlıq insanı cinayətkar kimi deyil, düşmüş və zəif varlıq kimi dəyərləndirir. Müəllifin bu baxışı alman ilahiyyatçısı və fəlsəfi hermenevtikanın banilərindən Fridrix Şleyermaxerin, Sorn Kierkeqaard və Nikolay Berdyayev kimi filosof-teoloqların insan təbiəti haqqında söylədikləri ilə səsləşir.

Monoqrafiyada dinlər kontekstində qisasın təbiəti də araşdırılır. Xristianlıqda qisasın ləğvi yeni etik-hüquqi paradiqmadır. Müəllif burada mühüm bir izaha toxunur: İncil (əsasən Matta İncilinin Sermon on the Mount hissəsi) qisası tamamilə rədd edir. "Sizə deyilir: Gözə-göz diş əvəzinə diş" deyildiyini eşitmisiniz. Amma Mən sizə deyirəm: şərə qarşı durmayın" (Matta 5:38-39).

Bu nə deməkdir? Xristianlıq qisas hüququnu yalnız etik müstəvidə deyil, hüquqi müstəvidə də şübhə altına alır. Bu, hüquq-fəlsəfə tarixində unikal hadisədir.

İ.Rəhimov xristian sistemini "mütləq bağışlanma hüququ" kimi təqdim etmir. O, göstərir ki, İncilin özündə də cəza mexanizmləri qalır. Lakin məqsəd dəyişir: intiqam yox, islah. Cəzanın mənası dəyişir: ədalət yox, xilas. Cinayətkarın statusu dəyişir: düşmən yox, xəstə insan. Cəza hüquqi tədbir deyil, mənəvi-psixoloji şəfa statusu alır. Bu, Avqustin və Foma Akvinalının da təsdiq etdiyi doktrinadır.

"İslam: cinayət - günah, cəza ədalətli qisasdır"

Monoqrafiyanın üçüncü fəslində İslamda cinayət və cəza institutunun mənbələri və təkamülü, cinayət-günah-cəza sisteminin dini-fəlsəfi arxitekturası, onun əxlaqi, dini və hüquqi əsasları, həmçinin cinayət və cəza fenomeninin fəlsəfəsi təhlil edilir. Bu bölmə İslam hüquq düşüncəsində cinayət, günah, cəza və ədalət kateqoriyalarının həm ilahi, həm hüquqi, həm də əxlaqi səviyyədə bir-biri ilə üzvi şəkildə bağlı olduğunu göstərən çoxsahəli teoloji-fəlsəfi sistem təqdim edir. Müəllifin yanaşması Qurani-Kərimin ayələri, Peyğəmbər hədisləri, klassik fiqh ənənəsi və sosiomənəvi prinsiplər arasında sintetik harmoniya qurur. Nəticədə İslam hüququndakı sanksiya sistemi yalnız cəza vermə mexanizmi yox, həm də kosmik nizam, sosial harmoniya, mənəvi təmizlənmə və ilahi ədalətin həyata keçməsi kimi çoxlaylı struktura malik fenomen kimi təqdim olunur.

Müəllifin konsepsiyasında İslam hüququ həm sakral, həm hüquqi, həm də psixoloji sistem kimi təqdim edilir: bir tərəfdən hüquqi sanksiyalar formalaşdırır (hudud, qisas, ta'zir), digər tərəfdən günahın mənəvi-mistik ölçüsünü müəyyənləşdirir (şirk, küfr, fasiqlik), üçüncü tərəfdən insan davranışına psixoloji-tərbiyəvi təsir göstərən mexanizmlər qurur (əfv, tövbə, niyyətin saflaşdırılması).

İslam cinayəti yalnız hüquqi nəticəyə görə deyil, həm də psixoloji və əxlaqi motivasiyasına görə təsnif edir. Müəllif Məhəmməd (s) Peyğəmbərin hədislərinin məzmununa əsaslanaraq yazır: "Allah Rəsulunun məqsədi insanlara real həyatda necə davranmağı, müəyyən bir hadisə, fakt, əməl və s. qarşılaşdıqda necə hərəkət eməli olduğunu öyrənmək idi".

İslam cəza sisteminin mərkəzi kateqoriyası olan qisas, Qərb hüququnda yanlış şəkildə sadəcə "intiqam" kimi təqdim olunur. İ.Rəhimov göstərir ki, qisas nisbilik və ekvivalentlik prinsipidir (Hegel "ədalətin bərpası" konsepsiyası); tarazlığın bərpasıdır (Aristotelin "təşəbbüb ədaləti" - corrective justice); cəmiyyətin mənəvi immunitetidir. Müəllif qisasla bağışlanma arasında Quranda yaradılmış balansı xüsusi vurğulayır: qisas haqdır, amma əfv daha yüksək dəyərdir. Bu, İslam hüququnun unikal cəhətidir: cəza sərtdir, amma əfv istənilən an qapını açır. Bu baxış Kantın retributiv ədaləti ilə müqayisədə daha elastik və mənəvi yönümlüdür.

Monoqrafiyada vurğulanan maraqlı məqamlardan biri də budur ki, İslam hüququnda qisasın sərtliyinin tam içində əfv institutu "gizli metafizik qapı" kimi açıq saxlanılır. Qisas hüququ zərərçəkənə verilir, lakin onun bu hüquqdan imtina edib fidiyəni qəbul etməsi, yaxud tamamilə bağışlaması həm hüquqi, həm də mənəvi baxımdan təşviq olunur. Quranda "Kim bağışlasa, bu, onun üçün kəffarədir" kimi ayələrin hüquqi interpretasiyası İ.Rəhimovda çox düzgün bir məqamı öndə tutur - İslam hüququnda əfv sırf psixoloji və ya dini tövsiyə deyil, normativ dəyər daşıyan aktdır. Bu nöqtədə İslamın cinayət-cəzalandırma sistemi xristian ənənəsindəki "mərhəmət və bağışlanma" etikası ilə kəsişsə də, ondan fərqli olaraq əfvi institusional mexanizmə çevirir.

Hinduizmdə cinayət və cəzanın fərqli mahiyyəti

Monoqrafiyanın dördüncü fəslində dinlərin özü qədər qədim olan cinayət və cəza düyünü bir də hinduizm nöqteyi-nəzərindən çözülür. Hinduizmdə cəza anlayışı iki səviyyəyə bölünür: dünyəvi cəza (kral və ya məhkəmə tərəfindən tətbiq olunur); kosmik cəza (karma qanunu ilə tətbiq olunur).

Bu, başqa dinlərdə olmayan bir ikiləşmədir. Karma qanunu mexanizmi belədir: hər hərəkət (kriya) bir iz (samskara) yaradır; bu iz insanın gələcək təyinatını müəyyən edir; nəticə dərhal olmasa da, növbəti doğuluşda gerçəkləşir. Buddizmdən fərqli olaraq, hinduizm karmanı kosmik ədalət sistemi kimi görür: cəza qaçılmazdır, çünki kainat öz-özünü tarazlayır.

Hinduizmdə cinayət və cəza anlayışı digər dini sistemlərdən kəskin şəkildə fərqlənir. İlham Rəhimovun əsərində həmin fərqlər göstərilir. Müəllifin mövqeyinin digər Hinduizm tədqiqatçıları ilə dialoqunu aparmağa cəhd edək.

Robert Linqat (The Classical Law of India) göstərir ki, hindu hüququ sosial-siqnalçı funksiyaya malikdir - cəza cəmiyyətin qoruyucusudur. İ.Rəhimov bununla razıdır, lakin əlavə edir ki, bu nizam kosmikdir.

Patrik Olivelle (Manu's Code of Law) Manunun hüquqi sistemində ideoloji qatın güclü olduğunu vurğulayır. İ.Rəhimov bunu mənəvi sistemin üstünlüyü kimi şərh edir.

Mirça Eliade cinayəti "sakral nizamın pozulması" kimi təyin edir. İ.Rəhimov hindu hüququnu bu nəzəri çərçivəyə çox uyğunlaşdırır.

İ.Rəhimovun bir tədqiqatçı kimi fərqi ondadır ki, o bu konsepsiyaları sadəcə təsvir etmir, onları İslam və yəhudi hüququ ilə müqayisə edərək daha perspektivli model qurur. O, hindu hüququnu sadəcə dini fenomen kimi deyil, metafizik-hüquqi sistem kimi şərh edir və onu Qərb hüquq fəlsəfəsinə inteqrasiya edir. Cinayət təkcə insana qarşı deyil, kosmik nizama (rta, dharma) qarşı transqressiyadır. Cəza sosial hadisə deyil, kosmik tarazlığa qayıdış mexanizmidir. Bu konsepsiya Yaxın Şərq monoteizmindən radikal dərəcədə fərqli olaraq, hüququ ilahidən gələn əmr kimi yox, kainatın öz daxili qanunu kimi görür.

Buddizm və konfutsiçilik fəlsəfəsində cinayət və cəza institute Monoqrafiyanın beş və altıncı fəsilləri buddizm və konfutsiçilik fəlsəfəsində cinayət-cəza hadisəsinə yanaşmaları təhlil edir. Bu müqayisə çox maraqlıdır. Məsələn, hinduizmdə cəza karmanın bərpası, dünyəvi cəza kosmik tarazlığın təzahürüdür. Cəzanı icra edən hakim yox, kainatdır. Buddizmdə isə cinayət zehni xəstəlik, cəza terapevtik proses, dövlət cəzası zəruri pislikdir, əsl cəza isə karmadır, insan passiv varlıqdır, cinayət nadanlığın nəticəsidir. İ.Rəhimov yazır: "Tamah, nifrət və aldanma karmaya, yəni hərəkətə, nitqə və şüura səbəb olur. O zaman güman edə bilərikmi ki, cinayətkar davranışın mənbələri məhz bu insan xassələridir? Budda cavab verir: etdiyimiz və söylədiyimiz hər şey şüurumuz tərəfindən idarə olunur. Odur ki, cinayətkar davranışımızın mənbəyi təmizlənməmiş, tərbiə olunmamış şüurdur".

Buddizmdə cinayəti yaradan əsas səbəb: avvidya - cahillik, şüurun qaranlıq vəziyyəti, gerçəyi dərk etməmədir. Bu termin yalnız intellektual "bilməmək" deyil; insanın, bütövlükdə, gerçəkliyi, özünü, başqasını, əməlin nəticəsini düzgün qavraya bilməməsi deməkdir. Bu baxımdan buddist təlimə görə cinayət, müəllifin də ifadə etdiyi kimi şüurun xəstəliyidir.

Əgər bu ideya Qərb hüquq fəlsəfəsində yalnız XX əsrdən başlayaraq Fuko, Lombrozo və Freyd kimi müəlliflərdə formalaşmağa başlamışdısa, Buddizmdə həmin prinsip min illər əvvəldən mövcud idi.

Beləliklə, buddizmdə cinayət davranışın hüquqi statusundan çox, onun psixoloji-mənəvi mahiyyətindən asılıdır. Bu baxış utilitarist prinsiplə (C.Bentam, C.S.Mill) qismən səsləşsə də, buddizmdə zərər həm maddi, həm də karmatik nəzəriyyədə həll edilir.

lll

Professor İlham Rəhimovun "Cinayət və cəza dünya dinlərində" adlı monoqrafiyası cinayət-günah-cəza münasibətlərinin tarixi, metafizik və hüquqi inkişaf xəttini rekonstruksiya edən dəyərli əsərlərdəndir. Müəllif dinlərin hüquqi düşüncənin formalaşmasındakı rolunu tək-tək yox, sistem halında təqdim edir ki, bu da müasir hüquq-nəzəriyyə məkanında nadir rastlanan epistemoloji cəhddir - hüququn kökünü axtarmaq üçün mütləq dini semantikanı bilməyin vacibliyini xatırladır. Əsər cinayət və cəza institutlarını yalnız hüquqi konstruksiyaların məhsulu kimi deyil, insanlığın arxaik yaddaşında formalaşmış sakral-normativ mexanizmlər kimi təqdim edir.

Müəllifin cinayəti yalnız hüquqi transqressiya kimi deyil, dini-ontoloji pozuntu kimi təhlil edir və bununla da hüquq elmini onun ilkin - sakral və ritual qaynaqlarına qaytarır. Bu yanaşma Mirça Eliadenin "sakralın antropologiyası", Rudolf Ottonun "numinoz" konsepti, Emil Durkheymin "kollektiv şüur" nəzəriyyəsi və Maks Müllerin müqayisəli dinlər antropologiyası ilə birbaşa elmi dialoqa girir.

Xalid NİYAZOV

Əməkdar jurnalist, siyasi elmlər doktoru, professor

525-ci qəzet .- 2025.- 29 noyabr(№218).- S.17;20.