Rzaqulu xan Qacar

1779-cu ilin fevralında Kərim xan Zənd başını yerə qoyan kimi Ağa Məhəmməd xan Qacar onunla birlikdə olan girov qohumlarını və nökərlərini də götürüb, Tehrana qaçdı. Bir müddət şəhərin yaxınlığındakı Vəramin adlı qəsəbədə qaldı. O, Kərim xanın yerinə İran taxt-tacına çıxan oğlu Əbülfət xanla və eyni zamanda Tehrana, Qəzvinə, Kaşana və İsfahana yenicə hakim təyin olunmuş Əlimurad xanla gələcək mübarizələrə hazırlaşmağa başladı. Yaxın adamlarını və tərəfdaşlarını başına toplayıb, qoşun düzəltdi. Ağa Məhəmməd xanın tezliklə daha da güclənəcəyindən və əl-qol açacağından ehtiyatlanan Əlimurad xan onun üzərinə yeridi. Hələlik kifayət qədər qoşunu olmasa da, Ağa Məhəmməd xan böyük riskə getdi, kiçik qardaşı Cəfərqulu xanı qoşununa başçı təyin edib, düşmən hücumunun qarşısını almağa göndərdi. Astrabad ətrafında Əlimurad xan çoxlu itki verib, kiçik bir dəstəylə geri döndü...

Ağa Məhəmməd xan artıq Mazandaran yaxınlığındakı Barfruşda idi və Laricanı almağa hazırlaşırdı. Bu vaxt laricanlı Qara Məhəmmədqulu və Ağ Məhəmmədqulu özlərini bu yerin müstəqil hakimləri elan etdilər və Əlimurad xanla birləşdilər. Bu, həm də Ağa Məhəmməd xana qarşı yaradılmış hərbi blok idi. Ağa Məhəmməd xan düşmənlərini qabaqlamaq məqsədi ilə dərhal qardaşı Rzaqulu xanı yanına çağırıb, yubanmadan Laricana hücum eləməyi və Məhəmmədqulu qardaşlarını əsir götürüb, onun hüzuruna gətirməyi əmr elədi. Rzaqulu xan qoşunu ilə Laricana hücuma keçdi. Lakin döyüş başlanmamışdan əvvəl həddindən artıq hiyləgər olan Məhəmmədqulu qardaşları ona sifariş göndərib, bildirdilər ki, təslim olmağa hazırdırlar. Amma vacib bir məsələ üçün Rzaqulu xanla görüşüb, söhbət eləmək istəyirlər. Bu vacib iş Rzaqulu xanı bərk maraqlandırdı və razılıq verib, onların yanına getdi.

Qardaşlar Rzaqulu xanın pişvazına çıxıb, baş əydilər, lütfkarlıq göstərdilər, yaltaqlandılar, tərifini göylərə qaldırdılar. Dedilər ki, nə atalarımız, nə də biz özümüz heç vaxt düşmənçilik eləməmişik. İndi nə olub ki, bir-birimizin üzərinə qoşun yeridirik, ölüb-öldürürük... Sizi bura dəvət etməkdə də əsas bir məqsədimiz var və onu da mütləq indi deməliyik. Yoxsa sonra gec olar. Biz də, başqa vilayətlərin hakimləri də sizin qardaşınız Ağa Məhəmməd xanın taxt-taca çıxmasına razı deyilik. Çünki fiziki cəhətdən naqis bir adam olduğuna görə heç kim onun hökmranlığını qəbul etmək istəmir. Və biz də heç vaxt imkan vermərik ki, belə bir adam padşah olsun. Ağa Məhəmməd xan sizin böyük qardaşınız olsa da, atanızın yerini tutmağa sizin ixtiyarınız var. Siz şahlığa hər cəhətdən layiqsiniz. İran hökmdarı siz ola bilərsiniz, padşahlıq yalnız sizin boy-buxununuza yaraşır. Əgər şah olmaq istəsəniz, biz də sizin hökumətinizi tanıyacağıq, həm hərbi cəhətdən, həm də maddi və mənəvi cəhətdən sizə arxa duracağıq. İxtiyarımızda olan bütün qoşunumuzu sizin sərəncamınıza verməyə hazırıq. Bizim dostumuz Kurd Əbdal bəy də iki minlik qoşununu sizin yolunuzda qurban verməkdən çəkinmir.

Məhəmmədqulu qardaşları Rzaqulu xan Qacarın boş başını elə doldurdular ki, o, bir anlığa özünü İran səltənətinin taxtında hiss elədi, onun ləzzətini duydu. Qardaşlar Rzaqulu xanı bişirib, yolundan elə çıxardılar ki, o, heç nəyi fikirləşmədən, götür-qoy etmədən razılaşdı. Onlar öz qoşunlarını Rzaqulu xana verib, Barfruşa - Ağa Məhəmməd xanın üzərinə göndərdilər. Və Ağa Məhəmməd xana aydın oldu ki, Rzaqulu xan ona xəyanət edib. Rzaqulu xan Ağa Məhəmməd xana sifariş göndərdi ki, bu gündən o, qardaşına yox, qardaşı ona tabedir, bu yerlərin padşahı odur. Əgər qan tökülməsini, özünün ölməsini istəmirsə, təslim olsun. Fikirləşməyə bir saat vaxtı var. Mühasirəyə düşmüş Ağa Məhəmməd xanın qüvvəsi çox az olduğundan müqavimət göstərməyin lüzumsuz olduğunu görüb, təslim olmaq qərarına gəldi. Onu həbs edib, Rzaqulu xanın yanına gətirdilər...

Ağa Məhəmməd xan xeyli vaxt kiçik qardaşının əsiri oldu. Və bu müddətdə qaçıb-qurtulmaq üçün yollar arayıb-axtardı, ancaq hələlik heç bir yol tapa bilmədi. Bu vaxt Allah-Təala elə bil Ağa Məhəmməd xanın səsini eşitdi, onun hüzuruna xeyirxah bir adam göndərdi. Yaxşı deyirlər ki, çalış həmişə yaxşılıq elə, bu gün də olmasa, sabah o, qabağına çıxacaq. Rzaqulu xanın qoşun başçılarından olan Hacı xan adlı bir nəfərin həyatını Ağa Məhəmməd xan vaxtı ilə döyüşlərin birində xilas eləmişdi. Həmin adam da bu yaxşılığın əvəzini çıxmaq üçün ona yenidən həyat verənə kömək eləmək fikrinə düşdü. Hacı xan imkan tapıb Ağa Məhəmməd xanla görüşə bildi. Hər ikisi belə qərara gəldi: Ağa Məhəmməd xanla Laricandakı qardaşı Cəfərqulu xandan kömək istəsinlər, çünki qardaşların içərisində Ağa Məhəmməd xana ondan yaxını yox idi. Hacı xan Cəfərqulu xana məktub göndərib, qardaşının başına gələnlərdən onu agah etdi, kömək istədi. Cəfərqulu xan qardaşının vəziyyətini artıq yaxşı bilirdi. Cəfərqulu xanla Rzaqulu xanın arası bərk dəymişdi, çünki Gilanın hakimliyini ondan istəyəndə qardaşı onun bu arzusunu yerinə yetirməmişdi. Ona görə də Cəfərqulu xan Ağa Məhəmməd xana kömək etməyi üstün tutmuş və Rzaqulu xana qarşı çıxmağı qərara almışdı. O, Hacı xana bildirdi ki, Ağa Məhəmməd xana kömək etməyə həmişə hazırdır. Amma bəri başdan belə bir şərt də qoyurdu ki, əgər Ağa Məhəmməd xan hakimiyyətə gəlsə, Mazandaranın və Gilanın hökmranlığını ona verəcək. Ağa Məhəmməd xan da cavab məktubunda demişdi ki, onun şərtləri ilə razıdır. Ancaq o biri qardaşları Mustafaqulu xanı Astrabada qoşun toplamağa göndərsin, Abbasqulu bəyi kömək üçün bu işlərə qatsın. Cəfərqulu xan kiçik qardaşı Mustafaqulu xanı yanına çağırtdırdı. Ona hər şeyi yerli-yataqlı başa saldı, xatırlatdı ki, atalarından sonra qacarlar tayfasının başçısı vərəsəlik qanununa görə böyük qardaşımız Ağa Məhəmməd xan olmalıdır. Yəqin yaxşı yadına gəlir, əgər Ağa Məhəmməd xanın ağlı, dərrakəsi olmasaydı, biz kiçik qardaşlar Kərim xan Zəndin yanında qalıb çürüyəcəkdik. O öz ehtiyatlı tədbirləri ilə bizi Kərim xanın cəngindən qurtarıb, Qəzvinə göndərdi. Ancaq balaca qardaşımız Rzaqulu xan nankor çıxdı, Ağa Məhəmməd xanın hamımızın boynumuzda olan haqq-sayını unudaraq ona düşmən kəsildi. Rzaqulu xanın bu çirkin xəyanəti olmasaydı, ömründə ona bata bilməzdi. Bu, çox böyük haqsızlıqdır ki, böyük qardaşımız dura-dura kiçiyimiz hakimiyyətdə olsun. Mənim fikrim budur ki, sənin və Murtuzaqulu xanın köməyi ilə Ağa Məhəmməd xanı hakimiyyətə gətirək. Abbasqulu bəydən kömək almaq üçün Astrabada getməlisən. Mən öz qoşunumla Mazandarana girəcəyəm və Abbasqulu xanla eyni vaxtda hərəkət eləsək, Rzaqulu xanı məğlub edib, Mazandaranı ala bilərik.

Mustafaqulu xan Astrabada yollandı, Aşağıbaş tayfasından Ağa Məhəmməd xan üçün əsgər yığmağa başladı. Bu tərəfdən də Cəfərqulu xan öz ərazisində qoşun toplamaqla məşğul idi. O, xeyli döyüşçü toplayıb, qardaşı Murtuzaqulu xanı qoşun başçısı təyin elədi.

Beləliklə, 1776-cı ildən Məhəmmədhəsən xanın oğlanları iki cəbhəyə bölündü, qacar qardaşları arasında səltənət üstündə qanlı döyüşlər başlandı. Cəfərqulu xan, Mustafaqulu xan və Murtuzaqulu xan Ağa Məhəmməd xan tərəfə keçdilər. Əsasən, Aşağıbaş tayfasından toplanmış döyüşçülər Mustafaqulu xanın başçılığı ilə qəflətən hücuma keçib, Bəndpeyi dörd tərəfdən mühasirəyə aldılar. Rzaqulu xan qaçmaq istəsə də, buna nail olmadı. Əlacsız qalıb, elə Ağa Məhəmməd xanın özünə sığınmaq istədi və ona təslim oldu. Mustafaqulu xanla Murtuzaqulu xan hər yerdə elan etdilər ki, Ağa Məhəmməd xan artıq İranın həqiqi padşahıdır.

Rzaqulu xan Ağa Məhəmmədə məktub yazıb, bağışlanılmasını xahiş elədi. Yazdı ki, bir qələtdir eləmişəm, cavanam, başa düşməmişəm. İndi peşmançılıq çəkirəm. Və Ağa Məhəmməd xana minnət qoyub, xatırlatdı ki, ətrafdakılar onu Ağa Məhəmmədi öldürməyə məcbur edirdilər, o isə heç kəsin sözünə baxmayıb və qardaşını qətlə yetirməyib.

Ağa Məhəmməd xan Rzaqulu xanın məktubunu qardaşlarına da oxutdu və onun barəsində hansı cəza tədbiri görməyi soruşdu. Mustafaqulu xan Rzaqulu xanın bağışlanmasını xahiş etdi. Çox götür-qoydan sonra Ağa Məhəmməd xan xəyanətkar qardaşını bir şərtlə bağışladı ki, Rzaqulu xan bir daha onun gözünə görünməsin! Əlavə edib dedi ki, nə vaxtsa onu görsəm, xəyanəti yadıma düşəcək və mən də mütləq onu öldürəcəyəm. Ona çatdırın ki, mən bu gündən Rzaqulu adda qardaş tanımıram və onu heç adam yerinə də qoymuram. O da mənim adımı dilinə gətirməsin!

Ağa Məhəmməd xanın əmrini Rzaqulu xana yetirdilər və dedilər ki, özünə yazığı gəlirsə, padşahın gözünə görünməsin, burdan uzaqlaş, get! O, səni özünə qardaş hesab eləmir!

Rzaqulu xan elə peşman olmuşdu ki, utandığından özünə yer tapa bilmirdi. Onu bu işə sövq edənlər əlinə düşsəydi, qanlarını içərdi. Ancaq orasını da bilirdi ki, sonrakı peşmançılıq fayda verməz. Qardaşının da xasiyyətinə yaxşı bələd idi. Bir söz dedimi, başını kəssələr, yerinə yetirəcəkdi, bir sözlə, tüpürdüyünü yalayan deyildi.

Elə bu vaxt Əlimurad xanın oğlu Şeyx Veys xan Mazandarana hücum etdi. Hər yerdən əli üzülən Rzaqulu xan qardaşı Murtuzaqulu xanla birlikdə Şeyx Veys xana itaət edib, ona sığındı. Lakin Şeyx Veys xan məğlub olandan sonra isə Murtuzaqulu xan Təbrizə, Rzaqulu xan isə Ağa Məhəmməd xanın qorxusundan əvvəlcə İsfahana, sonra isə Xorasana getdi, yəni Xorasanın kor padşahı, Nadir şahın nəvəsi Şahrux Mirzəyə pənah apardı. Lakin Rzaqulu xanın qardaşına etdiyi xəyanətə görə, onu burda da adam yerinə qoymadılar, Şahrux şah isə heç yaxınına da buraxmayıb, saraydakılara dedi: - Bir kəs ki, öz doğma qardaşının elədiyi yaxşılıqlar əvəzinə, ona xəyanət eləyə, mən niyə onu himayə edib, vəzifə verməliyəm. O, elə bir adamdır ki, fürsət tapan kimi, sözsüz, mənə də xəyanət edəcək.

Rzaqulu xanın bu cəhdi də boşa çıxandan sonra daha üz tutmağa yeri qalmadı. Naəlac qalıb, Ağa Məhəmməd xana məktub yazdı, yenə də bağışlanmasını xahiş elədi. Ancaq qardaşından heç bir xəbər çıxmadı.

Rzaqulu xan uşaqlıqdan həkkaqlığı öyrənmişdi. Bu sənət xanlara layiq olmasa da, o, işləyib, dolanmalıydı. Ancaq fikirləşirdi ki, birdən Məşhəddə kimsə onu tanıyar, qınayar, həqarətlə baxar. Ona görə də Məşhəddən uzaqlaşıb, Herat şəhərinə getdi. Bilirdi ki, burda onu heç kim tanımaz. Həkkaqlıqla məşğul olmağa başladı, yeddi il burda işlədi. Lakin vətən onu özünə çəkirdi. Yenə də qardaşına məktub yazdı. Ağa Məhəmməd xan gözlənilmədən bu dəfə onu bağışladı, hətta yol pulu göndərdi ki, Tehrana gəlib, onun sarayında yaşasın. Rzaqulu xan Tehrana yola düşdü. Lakin bu illər ərzində o qədər xəcalət, dərd-qüssə çəkmişdi ki, Məşhəd yaxınlığında bərk xəstələndi və Tehrana çata bilmədi. Elə bu dərd-qüssə ilə də bu dünyadan getdi və Məşhəddə torpağa tapşırıldı. Qardaşların isə heç biri onun dəfnində iştirak eləmədi.

Vasif QULİYEV

525-ci qəzet .- 2025.- 2 sentyabr (№156).- S.13.