Nofəl Tahirzadə - sovet dönəminin istiqlal mücahidi

Azərbaycanın azadlıq və müstəqilliyi uğrunda mücahidlərdən biri, cəmi 23 yaşında ikən həlak olmuş Nofəl Tahirzadənin bu gün - sentyabrın 5-də 70 illiyi tamamlanır. Görkəmli dövlət xadimi və diplomat Ramiz Abutalıbov (1937-2022) "İrs" jurnalında (2016, № 5, ss. 44-50) Nofəl Tahirzadəyə (1955-1978) həsr etdiyi "Svoi talantı on mobilizoval vo imə Rodinı" ("O, istedadını Vətənə həsr etdi") adlı rusca məqaləsini dərc etdirib. Yazının ana dilimizdəki variantını isə Nofəlin böyük qardaşı professor Ədalət Tahirzadəyə bağışlayıb. Həmin yazı ana dilimizdə indiyədək dərc edilməyib.

R.Abutalıbovun sözügedən məqaləsini oxuculara çatdıraraq həm unudulmaz Nofəl Tahirzadəni, həm də müəllifi bir daha ehtiramla yad edir, onlara Tanrıdan rəhmət diləyirik.

Azərbaycan xalqı bütün tarixi boyunca azadlığını hər şeydən uca tutub, əsarətə, işğalçılara qarşı daim üsyan edib. Biz bu yazıda sovet hakimiyyətinin ən güclü vaxtında, 1970-ci illərdə müstəqil Azərbaycan dövləti qurmaq yolunda mühüm işlər görmüş çox gənc bir mücahiddən - sovet rejimi dönəmində müstəqil Azərbaycan dövləti yaratmaq uğrunda gizli mübarizə aparmış, həmin dövlətin gerbini və bayrağını, müstəqil Azərbaycan Ordusu qərargahının sxemini, həmin ordunun hərbi Nizamnaməsini, əsgər və zabitlərinin poqonlarının və geyim formalarının eskizlərini, Azərbaycanın milli əlifbasını və eksperimental dil hazırlamış, olduqca dəyərli bədii-tarixi-fəlsəfi əsərlər, incəsənət nümunələri yaratmış, 23 yaşında şəhid olmuş fövqəladə istedadlı memar, rəssam, yazıçı, şair, tarixçi, dilçi, hərbçi... Nofəl Tahirzadədən (1955-1978) söhbət açacağıq.

Nofəl Şərif oğlu Tahirzadə 5 sentyabr 1955-ci ildə Qutqaşen (indiki Qəbələ) rayonunun Xırxatala kəndində dünyaya göz açıb və ziyalı mühitində böyüyüb. Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, 11 şeir kitabının müəllifi olan atası Şərif müəllim (1929) 42 il millət balalarına savad verib. Anası Ruqiyyə xanım (1929-1992) yüksək təhsil almasa da, övladlarının oxuması üçün əlindən gələni edən geniş dünyagörüşlü və hədsiz qayğıkeş qadındı.

Nofəl 7 yaşında məktəbə gedib. 1972-ci ildə orta məktəbi əla qiymətlərlə bitirərək ozamankı Azərbaycan İnşaat Mühəndisləri İnstitutunun memarlıq fakültəsinə girib. 1975-ci il onun həyatında və dünyagörüşündə ciddi dönüş ili olub. Həmin il institutda hərbi hazırlıq fənni üzrə imtahandan kəsilib və təqaüd almayıb, yarım il təsəvvüredilməz dərəcədə maddi sıxıntı keçirib. Kəsir N.Tahirzadənin həyatında yalnız maddi deyil, mənəvi-psixoloji baxımdan da dərin izlər buraxıb. O, rusca və rus müəllimləri tərəfindən keçilən bu fənni Azərbaycanda müstəmləkəçiliyin əlamətlərindən biri kimi görür və bu halla barışa bilmirdi. Elə o vaxtdan da onda Azərbaycanı gerçəkdən müstəqil etmək, onun öz ordusunu yaratmaq ideyası baş qaldırmışdı. Bu məqsədlə o, təkcə SSRİ-nin deyil, dünyanın aparıcı dövlətlərinin ordularını, onların silah növlərini, döyüş taktikalarını diqqətlə öyrənməyə başlamışdı. Nofəl hərbi işi peşəkar səviyyədə öyrənməyə can atırdı. O, hərbi xəritələr üzərində də ciddi çalışır, xəritə üzərindəki döyüş əməliyyatlarını yalnız oxumaqla kifayətlənmir, özü də yüksək səviyyədə xəritələr çəkirdi.

1977-ci ildə diplomunu alan kimi N.Tahirzadə təyinatla Rusiyaya - Mordoviyanın mərkəzi Saransk şəhərinə göndərildi və oradakı layihə institutunda işləməyə başladı. Məzuniyyət götürüb evə gəlməyinə az qalmış - 6 avqust 1978-də dəhşətli faciə baş verdi. Nofəl Saranskda bir göldə çimərkən müəmmalı şəkildə boğularaq həlak oldu! Bu işi sovet DTK-sının törətdiyi istisna deyil. Onun cənazəsi avqustun 11-də Qəbələyə gətirilərək ata yurdunda torpağa tapşırıldı...

lll

Yaşıyla heç uyuşmayan heyrətamiz geniş dünyagörüşünə və qısa vaxtdakı çox məhsuldar yaradıcılığına görə Nofəli yalnız böyük fransız riyaziyyatçısı, 21 yaşında öldürülmüş Evarist Qaluaya (1811-1832) bənzətmək olar.

Rəssamlığa uşaqlıqdan həvəsi olub, ancaq rəssam kimi ilk uğurlarını 1968-ci ildə çəkdiyi rəngli portretlər saymaq olar. 1972-ci ildə peşəkar rəssamlığın sirlərini öyrənməyə başlayıb. Tələbəlik dönəmində yaratdığı "Tələbə otağı" (1973), "Memar Əcəmi", "Otçalan oğlan" (1974), "Azadlıq!!!" (1975), "Gözəllik" (1976)... kimi rəsm əsərləri gerçəkdən çox dəyərli incəsənət nümunələridir. Onların içərisində "Azadlıq!!!" rəsmi ideya və sənətkarlıq baxımından xüsusi seçilir. Güney və Quzey Azərbaycanın rəmzi olan iki qardaş analarının gözləri önündə vahid çevrə içərisində birləşib. Çevrədən qıraqdasa qardaşların birləşməsini istəməyib diş qıcırdan düşmənlər, eybəcər məxluqlar təsvir olunub. Bu mürəkkəb kompozisiyalı və düşündürücü əsər Nofəlin həyat ideallarından birinin bədii əksidir.

Nofəl dünya və Azərbaycan rəssamlarından Van Qoqu, El Qrekonu, Salvatore Dalini, Şişkini, Ayvazovskini, Səttar Bəhlulzadəni, Elturanı çox xoşlardı.

Memarlığa Nofəl 800 yerlik kinoteatr binasını layihələndirməklə başlamışdı. ABŞ memarlığına üstünlük verən, xüsusən Mis van der Roenin, Lö Korbüzyenin işlərini çox bəyənən Nofəlin layihələrində məhz onların ruhu duyulmaqdadır. Memarlıqda sovetlərə məxsus sərt qənaətcilliyi ciddi nəzərə almalı olsa da, Nofəlin layihələrində genişliyə, sərbəstliyə inadlı cəhd özünü aydın göstərir. O, ümumdünya memarlıq cərəyanlarından bəhrələnsə də, milli ənənələrin qorunub saxlanmasını çox vacib sayırdı. Bu baxımdan Sadıq Dadaşov və Mikayıl Hüseynovun binalarını milli memarlığımızın ən gözəl örnəkləri kimi dəyərləndirirdi. Çox təəssüf ki, Azərbaycana dönüb memarlığımız haqqındakı düşüncələrini gerçəkləşdirmək ona nəsib olmadı, ancaq Saransk şəhərində onun layihəsi üzrə bir neçə memarlıq işi istifadəyə verilib.

Nofəl iri heykəllər hazırlamayıb və sözün gerçək anlamında heykəltaraş olmayıb. Ancaq hələ tələbəlik illərində adi mişar daşından ən ibtidai alətlərlə düzəltdiyi büstlər sənətkarlıq baxımından istənilən heykəltaraşı razı sala bilər. Atası Şərif Tahirlinin və ana babası Molla Çərkəz əfəndinin büstləri çox uğurlu alınıb.

Yazıçı Nofəldən də yetərincə danışa bilərik. Hələ orta məktəbdə oxuyarkən yazdığı məzhəkəli səhnəciklərini Xırxatala məktəbinin özfəaliyyət dərnəkləri özünün iştirakıyla dəfələrlə oynayıb. Onun bir çox bədii əsərlərinin səliqəylə köçürdüyü əlyazmaları durur: "İki dəcəl" (səhnəcik; 15.4.1970), "Novruzəli" (Mirzə Çəlilin "Poçt qutusu" hekayəsini səhnələşdirib; 27.9.1970), "Köhnə dünya məhv olur"//"Bir nəslin tarixi" (dram; 1970), "Mollanın əməlləri", "Pristav" (dramlar), "Həsənəli ağıllanır" (səhnəcik; 15-20.10.1970), "Nəbi kişi və onun ailəsi" (komediya; 16-21.10.1970), "Adolf fon Hitler" (14 şəkilli pyes; 2-5.12.1970), "İbrət dərsi" (hekayə; 1971), "Adsız hekayə" (hekayə; 2.6.1971), "Ən gözəl hədiyyə" (hekayə; 29.12.1971) və başqaları.

Nofəlin ən dəyərli bədii əsəri, bizcə, Babəkin həyat və çarpışmalarından danışan "Babək" tarixi povestidir (20-26.9.1975-1976). Povestin yazıldığı dönəmdə rəsmi sovet ideologiyasının və bu ideologiya üzərində qurulmuş sovet tarix konsepsiyası Babəki islamın düşməni kimi təbliğ etsə də, povest müəllifi Babəki islam əleyhdarı kimi deyil, Azərbaycanın azadlıq mübarizəsinin öndəri, Azərbaycanın müstəqilliyinin rəmzi kimi götürüb.

O, peşəkar şair olmasa da, şeirə peşəkar tələbkarlıqla yanaşırdı. Şeirlərində Bəxtiyar Vahabzadənin güclü təsiri duyulur. Heca vəznində də yaxşı yazmasına baxmayaraq, sərbəst vəznə üstünlük verib. Saranskda rusca da bir neçə şeir yazıb.

N.Tahirzadə sözün əsl mənasında alovlu vətəndaşdır. Vətənin keçmişiylə öyünməsi və Bütöv Azərbaycanı müstəqil dövlət kimi görmək istəyi bu çılğın gənci tarixçi, dilçi və hərbçi də etmişdi.

29 mart 1976-cı ildə tərtib edib qurtardığı "Azərbaycan Səfəvilər imperiyası (XVI əsr)" xəritəsi həvəskar işi sayıla bilsə də, elmi cəhətdən yanaşdıqda çox dəyərlidir. O vaxt nəinki buna bənzər xəritə mövcud idi, hətta Səfəvilər dövlətinə aid monumental əsərlər də (məsələn, Oqtay Əfəndiyevin və b.) nəşr olunmamışdı, bu üzdən Nofəlin xəritəsinin dəyəri daha da artır.

1976-cı ildə çəkdiyi ikinci xəritədə Bütöv Azərbaycan təsvir olunub. O vaxtlar belə xəritəni çəkmək siyasi baxımdan "arzuolunmaz" sayılır və müəlliflər təqib edilirdi. Ancaq Nofəl heç nədən və heç kimdən çəkinən deyildi; yeganə nigaranlığı xəritənin tarixi gerçəkliyə uyğun olub-olmamasındandı. Buna görə də həm Azərbaycanın, həm də İran və Türkiyənin Azərbaycan parçalanana qədərki tarixinə dair saysız-hesabsız kitablar oxumuşdu.

N.Tahirzadə Azərbaycan tarixi ilə bağlı bir sıra olduqca cəsarətli məqalələr yazıb. Onun "Müstəqillik - bu, yalandır!" (1975) məqaləsində həm sovet Azərbaycanının müstəqilliyi haqqında rəsmi təbliğatın cəfəngiyyat olduğu bildirilir, həm Azərbaycanın birləşdirilməsi məsələsi qoyulur, həm də qəti bir yekun vurulur: "Azadlıq insana verilmir, onu zorla qazanırlar. Biz öz azadlığımızı, müstəqilliyimizi özümüz qazanacağıq!" "Ağzından qan iyi gələn" müəllif, özü də, bu sözləri düz 40 il qabaq - Azərbaycanın öz müstəqilliyini ikinci dəfə qazanmasından 16 il öncə yazıb! "Azadlığımızı, müstəqilliyimizi... qazanacağıq!" deyəndə, sözsüz ki, Sovetlər Birliyinin dağı(dı)lacağı, "özümüz qazanacağıq!" deyəndə isə onu özümüzün dağıdaraq azad olacağımız nəzərdə tutulurdu. 8 sentyabr 1975-ci ildə - 20 yaşı üçcə gün öncə tamam olmuş və üçüncü kursa yenicə başlayacaq tələbə bu sözləri yazarkən, görəsən, nəyə güvənirdi, nəyə arxayındı? Bu sorğunun yalnız bir cavabı ola bilər - özünün gələcək siyasi fəaliyyətinə! Sovet rejimində bu cür siyasi fəaliyyət göstərənləri isə hökmən üç taledən biri gözləyirdi: dəlixana, həbsxana və ölüm. Nofəl Tahirzadənin taleyinə sonuncusu yazıldı...

"28 tayfa və Azərbaycan" tarixi oçerki (1975) bir qədər öncə haqqında söz açılan məqalədən iki ay sonra qələmə alınıb və sovet rəsmi ideologiyasının meyarlarına əsasən o, "millətçi", "beynəlmiləlçiliyə qarşı", "xalqlar dostluğuna düşmən münasibət bəsləyən", "sovet xalqlarının qardaşlıq birliyinə böhtan atan", "elmilikdən uzaq" bir dissident yazısıdır. Məqalə bu cümlələrlə bitir: "Azərbaycan öz dilini, mədəniyyətini qoruyur. Azərbaycan yaşayır! O, diz çökməyəcək! Artıq Azərbaycanın yeni nəsli öz dostunu və düşmənini tanıyır. Artıq onu köhnəlib çeynənmiş sərsəm ideyalarla tovlamaq, diqqətini yayındırmaq mümkün deyildir. Azərbaycanın bu gənc nəsli öz parçalanmış vətənini birləşdirəcək və yeni, müstəqil Azərbaycan yaradacaq! Azadlıq verilmir, onu qazanırlar!"

Nofəl Tahirzadə milli Azərbaycan əlifbası layihəsi yaratmışdı. Üzərində uzun müddət işləyərək təkmilləşdirdiyi əlifbanın çap və yazı şriftlərinin son variantını 9 sentyabr 1977-də hazırlamışdı. 33 hərflik bu əlifbanı yaratmaq iki zərurətdən doğmuşdu - Nofəl bizim də öz əlifbamızın olmasını istəyirdi, həm də xüsusən Azərbaycanın gələcəyiylə bağlı şəxsi yazılarının gizli qalmasına çalışırdı.

Nofəl gələcək müstəqil Azərbaycan dövlətinin gerbinin və bayrağının eskizlərini hazırlayıb! Bir ümumi dəftərdə "Müstəqilik - bu yalandır" məqaləsinin əlyazmasından sonrakı vərəqdə bu nadir eskizləri və onlarla bağlı 16 sentyabr 1975-ci il tarixli qeydləri görürük.

O, Azərbaycanın gerbini 3 hissədən ibarət təsvir edib və bunları yazıb: "1) Yuxarı hissə - "A" hərfi, iki tərəfində od. 2) Orta hissə - kitab - yarı açılmış (bilmirəm kitaba bir şey yazmaq yaxşıdır, ya yox). 3) Aşağı hissə - yarımgünəş (yuxarı hissənin əksi formasında) və qırağı haşiyə (xətlə)".

O, müstəqi Azərbaycan dövlətinin bayrağının da eskizini çəkib. "Bu isə bayrağın eskizidir" qeydinin üstündə bayrağın təsviri ilə tanış oluruq. Doğrudur, eskiz tamamlanmayıb, ancaq ideya aydındır. Ortada dairə içərisində "A" hərfi ("Azərbaycan" sözünün ilk hərfi) yazılıb, dairə günəş şüaları ilə əhatələnib. Yuxarı sol küncdə isə Azərbaycanın gerbi verilib.

Doğrudur, bədii baxımdan hər iki eskiz hələ zəifdir, yarımçıqdır, ancaq ən qiymətli olan şey N.Tahirzadənin onları 40 il bundan öncə - 1975-ci ilin sentyabrında yaratmasıdır! Maraqlıdır ki, o, Azərbaycanın sovet gerbinin və sovet bayrağının rəmzi eskizilərini də çəkərək üstündən pozmaqla onları rədd etdiyini bildirib.

O, gözəl bilirdi ki, güclü vətəndaş olmadan, güclü ordu olmadan müstəqilliyi saxlamaq mümkünsüzdür, ona görə özü də hərbi işi dərindən öyrənirdi. ABŞ və Avropa, Türkiyə, İran və başqa ölkələrin ordularıyla maraqlanan N.Tahirzadə onların quruluşunu, qoşun növlərini, döyüş taktikasını mənimsəyirdi. Müstəqil Azərbaycanın milli ordusunun təşkili üzərində ciddi düşünən Nofəl onu necə qurmaq haqqında çox fikirləşib. Əlimizdə onun hələ 1975-ci ildə (20 yaşında!) çəkdiyi "Azərbaycan Ordusu Qərargahının sxemi" var. Çox təəssüf ki, şifrlə yazdığına görə həmin sxemi açıqlamaq çox çətindir.

Azərbaycan milli əsgər və zabitinin geyim formasını və poqonunu hazırlamaq üzərində də Nofəl çox düşünüb, çoxlu eskizlər işləyib. Son eskizlərində o, zabit rütbələrini bildirən beşguşəli ulduzdan yerli-dibli imtina edib (sovet ordusunun nişanəsi kimi), onun yerinə üçbucaq ulduz işlədib. Bu sxemlərdən, eskizlərdən vur-tut 13 il sonra Azərbaycanın öz zabiti oldu və onun çiynini səkkizguşəli ulduz bəzədi...

Özünün Azərbaycan ordusu haqqında fikirlərini o həm öz əlifbasıyla, həm də eksperimental diliylə gizli saxlamağa çalışırdı, çünki qazdan ayıq DTK-nın diqqətini vaxtından qabaq özünə cəlb etmək istəmirdi.

1976-cı ildə tərtib etdiyi "Tələbə-inşaat dəstəsinin Nizamnaməsi" bir çox aldadıcı mülki terminlərlə və emblemlərlə doldurulsa da, onun əslində inşaat dəstəsinin deyil, hərbi hissənin yeni quruluşundan və yeni hərbi nizamnamədən başqa bir şey olmadığı aydınlaşır.

...Azərbaycan 1991-ci ilin oktyabrında ikinci dəfə özünün müstəqilliyini qazandı. O, artıq BMT-nin tamhüquqlu üzvü olan bağımsız dünya dövlətlərindən biridir. Öz ordusu, öz valyutası, öz sərhədləri, öz müstəqil xarici siyasəti... var. Nofəl bütün bunları həmin tarixdən 15-16 il qabaq aydın görür və məhz bu ideal uğrunda hay-küysüz, qışqırıqsız, heç kəsin diqqətini cəlb etmədən, ancaq bir an da dincəlmədən və həyatını təhlükəyə ataraq inadla çarpışırdı.

Bəli, Nofəl Tahirzadə uzaqgörəndi - müstəqil Azərbaycan dövlətinin varlığı buna sübutdur! Ancaq Bütöv Azərbaycansa onun uzaqgörənliyini bir daha təsdiqləməklə yanaşı, onun qısa həyatında ən böyük arzusunun gerçəkləşməsi demək olacaq. İnşallah!

11.07.2016

Ramiz ABUTALIBOV

525-ci qəzet .- 2025.- 5 sentyabr (№159).- S.14-15.