Elmi baxışın üfüqlərini genişləndirən əsər

Akademik Kamal Abdulla və AMEA-nın müxbir üzvü, professor Rafiq Əliyevin "Qeyri-səlis məntiq və dil-nitq" adlı kitabı "Sim-sim" nəşriyyatında 2024-cü ildə çap olunub, doktor R.B.Ekenin ön sözü, müəlliflərin giriş məqaləsi, 15 fəsil, nəticə, əlavələr, ingiliscə abstrakt və istifadə edilmiş ədəbiyyat siyahısından ibarətdir. Qeyd edək ki, kitabın hər iki müəllifi respublikadan kənarda da tanınmış alimlərdir, onlardan K.Abdulla məşhur dilçidir, R.Əliyev isə bilavasitə professor Lütfi Zadənin yetirməsidir. Onların birgə əməkdaşlığından meydana gələn bu əsər olduqca maraqlı və oxunaqlıdır. Müəlliflərin hər ikisi dünyada tanınmış alimlərdir, R.Əliyev daha çox riyaziyyat üzrə, K.Abdulla isədaha çox qələm adamı kimi tanınır. Onları son illərdə daha çox qeyri-səlis məntiq maraqlandırır. Yəni bu elə mühüm sahədir ki, onların dil-nitq məkanında elmə daha çox xeyir gətirəcəkləri heç kimdə zərrə qədər də şübhə yaratmır.

Müəlliflər ilk öncə dil-nitq məkanına aydınlıq gətirirlər, məşhur Ferdinand de Sössürün dil-nitq, biz deyərdik ki, dil-danışıq,dixotomiyasına aydınlıq gətirməyə çalışırlar. Son illərdə İsveçrə alimləri L.Yeger və İ.Fehrin araşdırmaları F.de Sössürün dilçilik görüşlərinə xeyli düzəlişlər edib.

De Sössürün "Dilçiliyə giriş" əsəri 1923-cü ildə rus dilinə düzgün tərcümə edilməyib. Əslində dil-danışıq kimi tərcümə edilməliymiş, çünki orijinalda söhbət məhz dil-danşıq qarşılaşmasından gedir.

Müəlliflər qeyri-səlis məntiqin əsas məqamlarını izah etdikdən sonra qədim dastanımızdan misal gətirə-gətirə qeyri-səlis məntiqi xırdalayırlar. Onların çox aydın şəkildə izah etdikləri hedc anlayışı və dil-danışıq baxımından onun izlərini tapmaları çox maraqlı görünür. Qeyd etmək lazımdır ki, sinergetik dil-danışıq əlaqələri və əlavə yük anlayışı yaxşı izah olunur. Müəlliflər yazırlar: "Beləliklə, biz kitabın əvvəlində dediyimiz kimi, tədqiqatımızın adında dil terminindən istifadə edərkən əslində "dil-nitq" əlaqələrinə işarə edirik və bunu bəri başdan oxucunun nəzərinə çatdırırıq".

Sonra müəlliflər dilin təqribiliyi və dil təhrifləri haqqında danışırlar. Burada müəmmalı sözlər xüsusilə qeyd olunur. Bunlar qeyri-səlis, konkret olmayan sözlər adlandırılır, bu da sözün dərin, ilkin mənasıdır. Aydın məsələdir ki, bunlar hamısı misallarla izah edilir. Müəlliflər qeyri- səlis məntiqin epistemik, eləcə də digər fasetlərinin məhz bu məqamla bağlı ortalığa çıxmasını sübut edirlər.

Dahi Azərbaycan şairi Füzulidən gətirilmiş misallarda şairin "yalanı" bu sözlərin əlavə semantikası çalarlarından məlum olur. Kitabın IV fəsli hedc anlayışından, yəni həp, hamısı, bütün və sair əvəzliklərdən bəhs edir. Başqa fəsillərdə olduğu kimi, bu fəsildə də ulu dastandan misallar gətirilir. Müəlliflər yazırlar ki, "əslində, əvəzliklər, prinsip etibarı ilə, özü-özlüyündə leksik vahid kimi hedclərin funksiyasını reallaşdıran əsas dil-nitq vasitəsidir". Bundan sonra isə dastanda işlənən hedclərin semantikası açılır. Sonrakı fəsil dil yarusları haqqındadır. Müasir dilçilikdə dil sistemi mürəkkəb yaruslar şəbəkəsi kimi başa düşülür və bu sistemdə ayrı-ayrı yaruslar, onları bəzən, qat da adlandırlar, qatlar de Sössürdən sonra, hierarkiklik münasibətində, yəni bir-birindən asılı olurlar. Burada müəlliflər böyük fransız dilçisi E.Benvenisti yada salırlar. Yeri gəlmişkən, qeyd edək ki, əsər boyu müəlliflər müasir ədəbiyyatdan gen-bol yararlanırlar və müvafiq fəsillərdə xarici və yerli müəlliflərin əsərlərindən istifadə edirlər.

Aşağı yarusun vahidi fonem, yuxarı yarusun vahidi isə kontekstdir.

Əfsuslar olsun ki, yaruslararası vahidlərin adlandırılmasında müəlliflər qeyri-dəqiqliyə yol verirlər, bəzən dil yaruslarının aşağı vahidini səs adlandırırlar, halbuki fonoloji tədqiqatlarda bu səviyyənin vahidini fonem adlandırlar.

VI fəslin adı "Sinergetika dil-nitqəlaqələri" adlanır. Sonrakı fəsil çox maraqlıdır. Burada söhbət dil vahidlərində əlavə yükdən gedir. Bu fəsillərin hər biri həcmcə böyük olmasa da, onlar kifayət qədər informativdir və oxucuda tam təsəvvür yaradır. Bundan sonra dil yaruslarının (fonoloji, leksik, cümlə və mikro mətn, bədii dil və süni intellektlə) bağlı fəsillərdə müəlliflər xeyli maraqlı məlumatlar verirlər və nəticə hissəsi ümümiləşdirici xarakter daşıyır. Müəlliflər kitabın sonunda yazırlar ki, "ağlasığmazlıq burada qeyri-səlis düşüncənin əsasını təşkil edir".

Əmin olduğumuzu bildirmək istəyirik ki, həcmcə böyük olmayan bu kitab oxucuların rəğbətini qazanacaq və oxucu rəfində öz layiqli yerini tutacaqdır. Əlavələrdə isə bir sıra maraqlı nəticələr verilib.

Böyük inamla demək istəyirik ki, K.Abdulla və R.Əliyev bu kitabı yazmaqla xeyli xeyirxah iş görmüş və oxucuların qeyri-səlis məntiq sahəsində ehtiyaclarını nəzərə almışlar.

Müəlliflər ayrı-ayrı hallarda, fikrimizcə, qeyri-dəqiqliyə yol verirlər. Məsələn, mətndə belə bir cümlə işlənib: "...Cümlə dil vahidi deyil". Dildə olmayan şey yoxdur. Bəli, müəlliflər bir az sonra yazırlar: "...Dil məkanında bu vahid ancaq konstrukt şəklində mövcud ola bilər. Tamam aydındır. Dil məkanında hər bir vahidin öz statusu vardır". Müəlliflər kitabın axırında oxucuya müraciət edərək bildirirlər ki, bu kitab ilk cəhd olduğundan oxucular bütövlükdə ona kifayət qədər loyal münasibət bəsləyəcəklər. İlk təcrübə kimi, bu kitabın böyük coşqu ilə qarşılanacağna şübhə etmirik.

Fəxrəddin VEYSƏLLİ

Filologiya elmləri doktoru, professor

525-ci qəzet .- 2025.- 7 yanvar(№1).- S.13.