Böyük coğrafi kəşflər və yerli xalqlara onların gətirdiyi bədbəxtliklər

(Əvvəli ötən çərşənbə sayımızda)

Kolumbdan sonrakı tədqiqatçılar isə yeni kəşf edilən torpaqların Hindistan olmaması qənaətinə gəlməklə, ilk dəfə onu tapmış səyyahın həmin iddiası ilə razılaşmamışdılar. Venetsiyadan olan Con Kabot İngiltərə kralı VII Henrinin göstərişi ilə XVI əsrin əvvəllərində Şimali Amerikanın Massaçusets körfəzində olmuş, lakin Hindistanda olduğu xəbərini verməmişdi. Kolumbdan əvvəl də avropalıların Şimali Amerikada olması barədə mülahizələr mövcuddur. Vikinq Layf Eriksonun Kolumbdan yarım min il əvvəl, X əsrdə orada olması barədə tədqiqat xarakterli məlumatlar da bütünlüklə inkar edilməmişdir. Buna şübhə etmək də çətindir, çünki vikinqlər həmin dövrün ən məharətli dənizçiləri kimi məşhurlaşmışdılar, hətta onların Afrikanın şimal hissəsində olması barədə ideyalar vardır. Mərakeşdən cənubdakı səhra zonasında, Mavritaniyada yaşayan tuareqlərin, onlar ağ sifətli və göygöz olmaları ilə seçilirlər, əcdadının guya vikinqlər olduğu güman edilir.

Florensiyalı Ameriqo Vespuççi də Kolumbun ilk səyahətlərindən sonra, həm də iki dəfə, 1504-cü ildə də Şimali Amerikada olmuşdu. Onun ölümündən sonra dərc edilən məktublarında, səyyah bu qitəni Kolumbdan fərqli olaraq "Yeni Dünya" adlandırmışdı.

1507-ci ildə alman kartoqrafı M.Valdzemüllerə, onun qitəni belə adlandırması məlum olduğundan, ilk mükəmməl xəritəni tərtib edəndə bu ərazini Ameriqo Vespuççinin şərəfinə "Amerika" adlandırmışdı. Sonralar bu ad təkrar olunmaqla, həyat vəsiqəsi qazanmış və hər iki qitə Amerikalar adını daşımışdır. 1776-cı ildə Şimali Amerikadakı 13 koloniya Böyük Britaniya ağalığından azad olmaq naminə, yaratdıqları yeni dövləti "Amerika Birləşmiş Ştatları" adlandırmışdılar. Kolumb fəxr edə bilərdi ki, onun kəşf etdiyi yeni qitə, onun adını daşıması da, XX əsrdə dünyanın ilk fövqəldövlətinin yerləşdiyi bir məkana çevrilmişdir.

Tarixin ən böyük şəxsiyyətlərindən biri kimi məşhurlaşan Xristofor Kolumb arzuladığı Hindistana gəlib çıxmasa da, öz ağlı, iradəsi və hünəri hesabına Şimali Amerika qitəsini kəşf etmişdi. Yeni sakinlər burada aberigen əhali olan hinduları, onları qırmızıdərillilər adandırırdılar, qırmağa başlamış, XIX əsrdə onların təqib edilməsi dalğası daha geniş miqyas almışdı. Cənubi və Mərkəzi Amerikada isə, orada yaşayan xalqların inkişafından xəbər verən sivilizasiyaları ilə yanaşı, yerli əhalinin də konkistadorlar tərəfindən, az qala, məhv edilməsinə şərait yaradılmışdı.

Hindistanın avropalılar tərəfindən kəşfi

Kolumbun ilk məşhur səfərindən hələ dörd il əvvəl, 1488-ci ildə portuqaliyalı Bartolomeo Diaş Afrikanın qərb sahilləri yaxınlığında üzərkən, onun ən cənub nöqtəsi olan Xoş Ümid Burnuna gəlib çıxmışdı. O, buranı dolanıb keçsə, Hind okeanına çıxa bilərdi və dəniz yolu onu Hindistana aparırdı. Lakin komandasının qiyam qaldırması təhlükəsindən qorxub, o, geri qayıtmalı oldu. Bu mühüm vəzifəni on il sonra, 1498-ci ildə onun həmvətəni Vasko da Qama həyata keçirdi. O, Xoş Ümid Burnundan hərlənib keçdikdən sonra Hind okeanına girdi. Hindistana gedən dəniz yoluna yaxşı bələd olan ərəb dənizçilərinin köməyi ilə Hindistana, bu ölkənin qərbindəki Kalikut limanına gəlib çıxdı, bura Malabarın yaxınlığında idi. Portəgizlilər həm də strateji təfəkkürə malik idilər, Qoada fort tikdilər. Portəgizlilərin həyat tərzi, yerli əhaliyə möhkəm təsir göstərdiyindən, onun elementləri Hindistanın bu hind dilində "İnək" adını daşıyan ştatında yaşamaqda, qalmaqda davam edir. Digər hindlilərdən fərqli olaraq qoalılar təkcə inək ətini yeməklə kifayətlənməyib, saxladıqları donuz ətini də öz mətbəxlərinə daxil etməkdən çəkinməmişlər.

Portuqaliyalılar Hindistana yol açmaqla kifayətlənməyib, orada özlərinə möhkəm dayaq nöqtəsi yaratdılar. Axı subkontinentin qərbindəki Malabarda, Avropada çox qiymətli ədviyyat hesab edilən bibər yetişdirilirdi. Qitə ölkələrində ədviyyata böyük tələbat olduğundan, fərasətli portəgizlilər bu əmtəənin ticarətini əllərinə keçirdilər. Sonralar onlar darçının və muskus qozunun bol olduğu Malakkaya gəlib çıxdılar və oradakı ərəb tacirlərini sıxışdırıb, ticarəti bütünlüklə öz fəaliyyət sahəsinə çevirdilər. Onlar burada Malakka şəhərini tutduqda, əhalinin bir hissəsini qırıb, digər hissəsini əsir götürdülər. Portuqaliyalılar çalışırdılar ki, özlərinin ticarət imperiyasını yaratsınlar və həm də buna, əsasən, nail olurdular. Onların tacirləri Avropanı fasiləsiz olaraq ədviyyatla təmin etməyə başladılar. Bu ticarət, ona investisiya qoyanlara da nəhəng gəlir gətirirdi.

Əlbəttə, dəniz səyahətləri və onların köməyi ilə əldə edilən böyük coğrafi kəşflər heç də yalın əllə əldə edilməmişdi, bunun üçün zəruri texniki inkişaf və texnologiya nümunələri tələb olunurdu. Orta əsrlərin sonunda avropalılar artıq bunlara yiyələnmişdilər. Bu dövrdə Avropada sənətkarlıq, manufaktura istehsalı da inkişaf etmişdi. Avropa daxili ticarətə də böyük diqqət verirdi. İngiltərə yun parça istehsalının genişləndirdiyindən bu mala olan və paltar ticarəti üzrə inhisara malik idi, müəyyən dərəcədə o dövrdə indiki Çinin rolunu oynayırdı.

Yeni torpaqlardakı rəhmsizcəsinə istismar burada da bir qədər fərqli olan öz xüsusiyyətlərinə malik idi. Yun parça istehsalı üçün xammala böyük ehtiyac yarandığından, İngiltərədə qoyunçuluq sürətlə inkişaf edirdi və bu ev heyvanlarına əlavə otlaq sahəsi tapmaq zərurəti yaranırdı. Ona görə də varlı torpaq sahibləri yoxsul kəndliləri öz yaşayış yerlərindən qovub, o sahəni otlağa çevirirdilər. Bu qəddar proses "çəpərləmə" adlanırdı.

XVI əsrdə yaşamış böyük filosof Tomas Mor obrazlı qaydada "qoyunların insanı yediyini" bildirirdi. Qoyunçuluğun inkişafı ona görə bu dinc heyvanı, az qala, yırtıcı vəhşiyə çevirmişdi. Tomas Mor onu da əlavə edirdi ki, yun istehsalı sahəsi o qədər böyük əhəmiyyət daşıyırdı ki, "qoyunun dırnağının toxunduğu qum dənəsi qızıla çevrilirdi".

Orta əsrlərdə yaşayanlar həm də ticarəti genişləndirdilər, bunun nəticəsində avropalılar hələ yaxşı tanımadıqları xalqlarla bir növ əməkdaşlığa girmişdilər. Bu heç də yenilik sayılmamalı idi. Qədim dövrlərdə də, hətta b.e.ə. X əsrdən başlayaraq finikiyalılar ticarət aparmaq üçün Aralıq dənizi ilə üzdükdə bir sıra xırda koloniyaları, həmçinin b.e.ə. 814-cü ildə Afrikanın şimalındakı Karfagen dövlətini yaratmışdılar. Karfagenlilər də öz müəllimlərindən aldıqları dərsə əməl edərək, inkişaf etmiş dənizçilik dövlətinə çevrilmişdi, onlar b.e.ə. VI əsrdə özləri də İspaniyaya keçib, orada şəhərlər salmışdılar, onlar Ebro çayının sahillərində böyük əraziyə sahib olmuşdular. Karfagen dəniz ticarətindən elə varlanmışdı ki, həmin dövrdə dünya dövləti olmağa can atırdı və bu sahədə Romanı öz rəqibi kimi görürdü. B.e.ə. III-II əsrlərdə bu iki dövlət arasında aparılan Puniya müharibələri qüvvətlənmiş Romanın qələbələri ilə nəticələnmişdi. B.e.ə. 146-cı ildə isə romalılar tutduqları Karfagen şəhərini məhv etmişdilər. Bu, Romaya o dövrdə vahid fövqəldövlət olmağa imkan vermişdi, artıq onunla rəqabət aparan heç bir dövlət yox idi.

Əvvəllər isə hələ Roma güclü olmayanda, yunanlar Apennin yarımadasının cənubunda və Qara dənizin şimalında şəhərlər salmışdılar, indiki Neapolun da əsasını onlar qoymuşdular. Krımdakı Feodosiya, Kerç qədim yunanlardan qalmış irsi yadigarlardır.

Avropalılar qitə xalqlarının qədim tarixindən çox şey öyrənmişdilər və ona görə də dənizlərlə səyahətə çıxmaqdan qorxmurdular. Çünki quru yollar şəbəkəsi mövcud olmadığından, adamlar dəniz sularında və çaylarda üzməyə üstünlük verirdilər. İlk dəfə qədim romalılar b.e.ə. III əsrdə Appi yolunu, sonra isə şimal sərhədinə gedən quru yolunu çəkdilər. Avropanın işğal edəndə imperiya yol şəbəkəsinin inkişafına da diqqət verməyə başladı. Müasir Avropanın yol şəbəkəsi vaxtilə qədim romalıların tikdikləri yollara əsaslanır.

Lakin okeanda üzmək dənizdə üzməkdən fərqli idi, orada dalğalar tufan nəticəsində daha hündürə qalxır, gəmilər üçün məhv olmaq təhlükəsi yaradırdı. Ona görə də okeandakı dənizçilik daha möhkəm gəmilərə və yaxşı naviqasiya vasitələrinə malik olmağı tələb edirdi. Əgər əvvəllər dənizçilər üzmək üçün istiqaməti müəyyən etməkdən ötəri Qütb ulduzunu müşahidə edirdilərsə, Çində icad olunmuş kompas bu sahədə onların köməyinə gəldi.

Okeanda üzmək üçün külək növlərini dəqiq bilmək də tələb olunurdu. Çünki küləyin sürəti böyük olduqda təhlükə yaratdığı kimi, onun olmaması yelkənin köməyi ilə hərəkət edən gəmilər üçün fəlakət idi. Yunan mifologiyasına görə, Mikena çarı Aqamemnon yunan ittifaqının Troyanı zəbt etmək üçün dənizdə üzməyə başlayanda, küləyin olmamasına görə, allahlara qızı İfigeniyanı öldürməklə qurban vermiş və onların mərhəməti ilə səfərlərinin uğuruna nail olmuşdu. Afrikanın Qvineya sahillərinə yaxın zonalarda küləyin olmaması, ştil bir neçə gün davam etdikdə, bu, qızmar günəşdən və susuzluqdan komanda heyətinin və nəticə etibarilə gəminin məhvi ilə nəticələnirdi. Ona görə də dənizçilər bu zonada üzməkdən qaçmağa çalışırdılar. Portuqaliya gəmi kapitanı Pedro Kabral bu təhlükəni nəzərə alaraq, oradan uzaqlaşdıqdan sonra, dəniz cərəyanına və küləyin qərbə tərəf əsməsinə düşdüyündən, 1500-cü ildə Cənubi Amerikadakı Braziliyanın şərq sahilinə gəlib çıxmışdı. O, bu torpağa qədəm basdıqdan sonra, onun Portuqaliyaya məxsus olduğunu elan etmişdi. Beləliklə, Kabral təsadüf nəticəsində Cənubi Amerika qitəsini kəşf edənə çevrilmişdi. Şimali Amerikanı kəşf edən Kolumbdan fərqli olaraq, onun elə bir məqsədi də olmamışdı.

Tordesiliya müqaviləsi adlanan, Roma papasının edikti Atlantik okeanının qərbində kəşf olunan yeni torpaqlar İspaniyaya, şərqindəkilər isə Portuqaliyaya məxsus olacağını bildirsə də, Cənubi Amerikadakı Braziliya Portuqaliyaya məxsus olaraq, qaldı. Yalnız 1822-ci ildə Braziliya Portuqaliyanın müstəmləkəçiliyindən azad olub, müstəqil dövlətə çevrildi. İndi də Braziliyanın dövlət dili portəgizlərin dilidir və yerli əhali də bu dildə danışır.

Okeanda üzən gəmilər uzaq məsafələri qət etməyə və ağır yük götürməyə qadir olmalı idilər. Həm də onların göyərtəsində ağır toplar yerləşdirilməli idi, çünki yerli əhali ilə vuruşmaq da lazım gəlirdi. Heç bir xalq öz ərazisini yadelliyə hədiyyə vermək istəmirdi.

Portəgizlilər və ispanlar təkcə beynəlxalq ticarətlə kifayətlənməyib, tutduqları, daha doğrusu, işğal etdikləri torpaqları, adətən, öz müstəmləkələrinə çevirirdilər və bu, yerli xalqlar üçün qara günlərin başlanmasından xəbər verirdi.

(Ardı var)

Telman ORUCOV

525-ci qəzet .- 2025.- 15 yanvar(№7).- S.14.