Zəlimxan Yaqub Tansu Çilləri necə kövrəltdi?

TARİXİ BİR ÇIXIŞIN SİRRİ VƏ GÜCÜ

Zəlimxan Yaqub-75

Azərbaycan türkləri öz müstəqilliyini yenidən bərpa etdikdən sonra xalqımızın milli dirçəliş hissləri daha da gücləndi. Türk olduğumuzu söyləməklə bağlı yüz illərdir mövcud olan qadağalar artıq yox olmuşdu. Türkçülüklə bağlı bir ilahi sevda dolaşırdı. Hamı özünün milli kimliyini daha dəqiq bilir, fəxr edir və bunu da qorxmadan qürurla hayqırırdı: Haray, haray, Mən Türkəm...

Müstəqilliyini yenicə bərpa etmiş Azərbaycan Respublikası dünyanın bir çox ölkələri ilə diplomatik əlaqələr qurmağa başlamışdı. Türkiyə Respublikası ilə münasibətləri daha da sürətli inkişaf edirdi. Bu münasibətlərin yaxınlığına qısqanclıqla baxan insanlar olsa da, tərəfdarları qat-qat daha çox idi. Bütün dövrlərdə olduğu kimi, Türkiyə Respublikası qardaş bir ölkə olmaqla yanaşı, həm də müzakirəsiz, sübutsuz ən böyük inanc və güvənc yeri idi.

Türkiyənin o zamankı Baş naziri Tansu Çillər daha çox Avropa meyilli idi. Yenicə müstəqillik əldə etmiş Azərbaycana sevgi ilə yanaşmasına baxmayaraq, böyük iqtisadi layihələrin reallaşması ilə bağlı məsələlərə qısqanclıqla yanaşırdı. Bütün məsələləri diqqət mərkəzində saxlayan Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin diqqətindən belə incəliklər yayına bilməzdi. Dünyanın tanınmış siyasətçiləri arasında barmaqla göstərilən bu dahi yaxşı bilirdi ki, siyasət öz gücünü söz yerinə düşəndə göstərir.

Söhbət 1994-cü ilin yazında və yayında "Əsrin müqaviləsi" ilə bağlı danışıqların aparıldığı vaxtlarda olmuşdur. Türkiyənin iş adamı Cengiz Güldamlası bu hadisələri belə xatırlayır: "Müqavilənin bağlanması ilə danışıqların birində Türkiyə və Azərbaycan nümayəndələri arasında bir gərginlik yaranmışdı. Bu məsələdə Tansu Çillərin mövqeyi həlledici idi. Vəziyyətin gərginliyini hiss edən Heydər Əliyev bu məclisdə iştirak edən Zəlimxan Yaquba söz verdi. Türk nümayəndə heyətinin bəzilərinin bir o qədər də yaxşı tanımadığı Zəlimxan Yaqub özünəməxsus amiranəliklə çıxışa başladı. Bir neçə dəqiqədən sonra bütün pıçıltılar kəsilmişdi. Hamı nəfəsini dərib heyranlıqla Zəlimxan poeziyasının qanadlarında, Türk dünyasının özəlliklərini - keçmişini, bu gününü seyr etməkdə idi. Hamı öz içində milli kimliyimiz, özünüdərk və Türk dünyası ilə bağlı özünə bir divan qurmuşdu. Ağıllara və düşüncələrə hakim kəsilən bu şaman-ozanın səsində elə bil qərinələrin arxasından boylanan Dədə Qorqud danışırdı... "Bizim olan, bizdən olan bizlərə xoş gəlmisən"...

"Mən yerin altdan çıxdım,

Mən yerin üstdən gəldim.

Bir ucu göyə bağlı

İlahi səsdən gəldim.

Haray sazı, ün sazı,

Ömür sazı, gün sazı,

Sinəmdə türkün sazı,

Dilimdə dastan gəldim".

...Get-gedə haldan-hala düşən bu səslə Türkün tarixini vərəqlədikcə onun səhnəsində Türk dünyasının aydınlıqları eşidilir, biri digərini əvəz edirdi. Bu, Arif Nihat Asiya idi, haray qopararaq: "Yoxsa şu yapraqda Yavuz, Yoxsa şu sayfada Oğuz, Biz də yoxuz, biz də yoxuz" deyirdi... Yoxsa "Ömər Naci, cəzbəsi tutmuş bir Rüfai dərvişi kimi köksünü-bağrını parçalayaraq, "Vətən, Vətən... Ah, Vətən!" deyə avazı çıxdığı qədər hayqırırdı"... Bu ki, türkcə, insanca şeirlər yazan, Tanrını fağır könüllərə endirən, türkmən qocası Yunus Əmrədir:

"Eyidir hər millətdən

Bu bizim millətimiz.

Heç dində bulunmadı

Dinü dəyanətimiz".

Həzin bir nəğmə gəlir qulaqlara, ..."Mənim sadiq yarım qara torpaqdır" deyərək torpaq, Vətən olan, "Uzun incə bir yoldayam" deyərək bu gün də könülləri oxşayan türk aşiqi, türk ozanı aşıq Veysəldir:

"Türkük, türklər yoldaşımız,

Hesaba gəlməz yaşımız!

Harda olsa savaşımız,

Türkük, türkü oxuyuruq".

Birdən elə bil yer-göy silkələnir, hər kəsdən ucadan gələn bir səs - bu, Xəlil Rza Ulutürkdür, min illərin yarası olan yarasına nələrin dərman olduğunu çox yaxşı bilir, onu istəyir:

Sarğını, məlhəmi bir kənara qoy,

Dərdimin dərmanı Turandı, qardaş!

Turan mənim üçün yerdən çıxan od,

Göydən nazil olan "Qurandı" qardaş!

Türk dünyasının coğrafiyasını qarış-qarış gəzən, söhbət açan, nəğmə deyən bu səsdən, mənzərədən yavaş-yavaş bir işıq görünür və getdikcə daha da güclənir, mətləblər daha da aydın görünür:

Getdikcə özünə yaxınlaşasan,

Yatasan köklərə, tağlara doğru....

Səslər bir-birini əvəz edir.., bu da Bəxtiyar Vahabzadə:

Bir ananın iki oğlu

Bir ağacın iki qolu

O da ulu, bu da ulu

Azərbaycan-Türkiyə...

...Canım çıxanadək qəlbimin səsi,

"Türkəm" - gerçəyini pıçıldayacaq.

Hamı başını aşağı salıb könlündə bizə nə lazım olduğunu gözəl bilirdi. Hamı bilirdi ki, bu məsələlərlə bağlı çoxu eyni düşüncədə, eyni fikirdədir. Zəlimxan isə özünəməxsus bu millət və vətən sevdalı könülləri bir-bir oxuyurdu:

...Bizə nə lazımdı? Ağız birliyi,

Ağ baxta yol açan ağ üz birliyi.

Qıpçaq qıvraqlığı, Oğuz birliyi

Olsaydı Xətai-Yavuz birliyi,

Axmazdı ildırım, çaxmazdı şimşək, -

Bu gün yumruq kimi birləşə bilsək...

Böyük əminlik və uzaqgörənliklə "Əzəl axır dünya türkün dünyası" deyən və onun bu gün-sabah bizim olacağını bəyan edən Zəlimxanın simasında gələcəyə hökm edən bir nur-inam işığı yanırdı:

Qovuşacaq bölünənlər, bölgələr,

Nurlanacaq qaranlıqlar, kölgələr,

Diriləcək Oğuz xanlar, Bilgələr,

Türkə səcdə, Türkə təzim olacaq,

Bu gün-sabah dünya bizim olacaq.

Birdən qeyri-ixtiyari olaraq nəzərlər Tansu Çillərə yönəldi. Hələ də Zəlimxan poeziyasının ovsununda yaşayan, uyuyan xanım Çillərin yanaqlarından axan yaş damlasını hamı gördü. Araya çökən qısa bir sükutdan sonra, hamı əsrlərin yuxusundan ayılmış kimi oldu. İndi məclisdəkilər bir-birinə daha yaxın və doğma görünürdü. Hər kəs bu doğmalığın əbədi olması naminə varından yoxundan, canından belə keçməyə hazır idi. Hər kəsin daxilində əminliklə eyni Atadan və Anadan gələn "Qan qohumluğunun", doğmalığının uğurlu və güclü gələcəyi naminə böyük bir inam gəzirdi. Hamının üz-gözündə yalnız doğmaların duya və oxuya biləcəyi səmimi və təbii bir təbəssüm var idi. Elə bil bu uzun sürən danışıqlar prosesində heç bir anlaşılmazlıq olmamışdı. Türkiyə tarixən olduğu kimi, Azərbaycanın yanında idi. Tədbirdə iştirak edənlərin hamısı - istər Türk, istərsə də Azərbaycan nümayəndələri parlaq çıxışına görə Zəlimxan Yaqubu təbrik eləsələr də, ürəklərdə dövlətimizin sabahına nur saçacaq böyük addımın ilk qələbəsini alqışlayırdılar. Ulu öndərimiz Heydər Əliyevin əhval-ruhiyyəsi yaxşı olduğu üçün məclisə özünəməxsus təravət, rəng qatırdı".

Vidadi ORUCOV

Pedaqogika elmləri doktoru, professor

525-ci qəzet .- 2025- 17 yanvar(№9).- S.13.