Ənvər Əhmədin şeir
dünyası
Şeir və şair
haqqında söhbətə adətən bir az uzaqdan,
şairin ilk şeirlərindən başlamaq olar. Bununla
da yaradıcılığının kamillik
dövrünü yaşayan şairin keçdiyi sənət
yolunun izinə düşürsən, bu "üsul"la
keçmişlə bugün, cavanlıqla müdriklik
görüşür. Cavanlıqdan müdrikliyə gedən
yollarda isə enişlər, yoxuşlar, uğurlar, maneələr
bir-birini əvəz edir və sonda... gözlərimiz
qarşısında bir şair obrazı canlanır.
Mən
tanınmış şair Ənvər Əhmədin
poeziyası haqqında söz açmaq üçün həmin
"üçul"dan istifadə etmədim. Çünki Ənvər
Əhmədi tanıtmaq üçün onun
yaradıcılığının ilk və sonrakı illərinə
qayıtmaq lazım deyil. Elə bilirəm, şairin son
iki kitabına boylanmaq kifayətdir.
Ənvər Əhməd,
haqqında tez-tez söz açılan, hər yeni kitabı bəh-bəhlə
qarşılanan, təbliği və tərifi-alqışı
kəsilmək bilməyən şairlərdən deyil. Bəlkə
onun bu tipli təriflərə, bu alqışlara qəlbən
ehtiyacı var, buna inanmıram. Bəlkə qırx beş
illik yaradıcılıq yolunun bir tədqiqat əsərində
əks olunacağını gözləyir (indi yaşı əllini
keçən bir çox şairlər haqqında monoqrafiyalar
yazmaq dəb halına düşüb), buna da inanmıram. Bir
sözlə, Ənvər Əhməd "dəb"
şairi deyil.
Ənvər Əhmədin
"Dünya əlimdən sürüşür" (2007) və
"Salam, ay anası ölmüş oğullar" (2008)
şeirlər kitablarının heç birində eyni
şeirlərə təsadüf etmədim. Ancaq xalq şairi Xəlil
Rza Ulutürkün onun şeirləri, poemaları barədə
yazdığı ön söz və "Tərəkəmə"
poeması hər iki kitaba daxil edilib. Mətləbə də
elə bu iki yazıdan başlamaq istəyirəm.
Ustad Xəlil Rza
yazır: "Ənvər Əhmədin poeziyasında
heç bir zahiri effekt, gurultu, iddia, özünütəsdiq
aludəliyi yoxdur, yalnız dərin səmimiyyətin, həyata,
insanlara vurğunluğun, bəşər qatillərinə,
yırtıcıya, qəsbkara amansız və alovlu nifrətin
sağlam cövhəri var. Bu poeziya bizi ümumən sənətin,
şairin, şairliyin mahiyyəti haqqında düşünməyə,
bunu yenidən öyrənməyə, min dəfə
verilmiş suallara yenidən qayıtmağa vadar edir". Ustada
- Xəlil Rzaya xas olan bu səmimi fikirlər boş-boşuna
deyilməyib və elə bilirəm, Ənvər Əhmədi
bir şair kimi tanıtmaq üçün az-çox bələdçilik
edə bilər.
"Tərəkəmə"
poemasına gəldikdə isə, bunu Ənvər Əhmədin
sıradan adi bir əsəri saymaq istəməzdim. Deyərdim
ki, əgər Ənvər Əhmədi bir şair kimi
tanımaq istəyirsinizsə, "Tərəkəmə"ni
oxuyun. "Ürəyim kövrələndə kəhər
atımı minib Haramıda, Şah təpəsində,
Küdrüdə, Çafalda, Nərgiztəpədə,
Erkiqarışanda doyunca gəzirəm. Yorulanda çoban
qardaşım Şəmilin evinə düşüb köhnə
motal pendiri ilə acıtmalı əppəkdən iştahla
yeyirəm, samovar çayı içirəm. Uzun müddət
nəsə özümdə bir rahatlıq, gümrahlıq
hiss edirəm. Bir sözlə, təpədən
dırnağadək zoğ tərəkəməyəm, hətta
tez-tez bəzi ziyalı dostlarım mənə zarafatla "tərəkəmə
balası" deyə müraciət edirlər". Bu, Ənvər
Əhmədin çox səmimi etirafıdır.Ümumiyyətlə,
Azərbaycan ədəbiyyatında tərəkəmə həyatına,
onların adət-ənənələri, məişətinə
dair yazılan əsərlərin sayı o qədər də
çox deyil. Azərbaycan xalqının etnogenezində fəal
iştirak etmiş qədim türkdilli tayfalar olan tərəkəmələr-oğuz
türkləri əsasən Azərbaycanın Kür-Araz
ovalığı, Mil-Qarabağ, Muğan və Şirvan
düzlərində icma halında yaşamışlar və
indi də bu proses davam edir. Onların əsas məşğuliyyət
sahəsi maldarlıq və əkinçilikdir. "Tərəkəmə"
xalq rəqsini tərəkəmələrin
yaratdığına qətiyyən şübhə eləmirik.
Amma mən "tərəkəmə" deyəndə
bütün bu etnoqrafik detallardan daha çox
çölçülüyə, azad quşların,
ağacların, çayların, göllərin
dünyasına qovuşan, doğulduğu gündən ölənəcən
daxilən azad olan insanları düşünürəm. Çomaq
götürüb, çarıq geyib, dağda-aranda qoyun-quzu
otaran, sapand atan, at çapan, süd sağan, suluq tutan, bulama
bişirən tərəkəmələr-köçəri
həyat tərzi keçirən bu azad insanların içindən
Xudu Məmmədov kimi dünya şöhrətli bir alim
yetişdi. Elə "Tərəkəmə"
poemasının qələmə alınması da onun təkidilə
olub: "Ənvər, sən xalis tərəkəməsən.
Çobanlıq həyatını yaxşı bilirsən.
Onların həyatından, xalqımızın ulu adət və
ənənələrindən, ümumən köçərilik
həyatından bir etnoqrafik poema yazsan, pis olmaz".
"Tərəkəmə"
poeması eyni oyun havasının ritmi ilə başlanır (mənə
belə gəlir). Sözlərin təkrarı və səslərin
alliterasiyası üzərində qurulan "giriş" hissəsində
biz tərəkəmə həyatının
romantikasını seyr edirik:
"Tərəkəmə"
çalındı,
Əriş-əriş
çalındım,
Arğac-arğac
söküldüm,
Yumaq-yumaq
açıldım.
Xurcun-xurcun
gözəndim,
Naxış-naxış
saçıldım.
"Tərəkəmə"
çalındı,
Gəbə-gəbə
toxundum.
Uçuqlardan
tapılan
Kərpic-kərpic
oxundum.
Köç
yolu haçalandı,
İlmə-ilmə
calandı
Könlümün
Vətən andı.
Qılınc-qılınc
doğuldum,
Qala-qala
ucaldım.
Həyat-həyat
yaşadım,
Dünya-dünya
qocaldım...
"Tərəkəmə",
təbii ki, tarix kitabı deyil, amma tarixi tərəkəmələrin
həyat tərzi və məişəti barədə poetik təəssüratlar
kimi çox maraqlıdır. Əsər boyu biz tərəkəmə
igidlərinin hayqırtısını eşidir, atların
nallarından qopan qığılcımları seyr edirik. Ancaq
şəxsi yaşantılar daha emosional təsir
bağışlayır və bəzən şairin
görüb müşahidə etdiyi olaylar, tərəkəmə
həyatının az qala bütün etnoqrafik detalları ilə
təsviri o qədər real və inandırıcıdır
ki, burada tarixi faktlardan daha artıq təəssürat əldə
edirsən. "Daş dəridən çarıq tapıb
geyinən" müəllif bizə bircə-bircə tərəkəmələrin
yaşadığı yurd yerlərini, dolaşdığı
kəndləri, obaları tanıdır: Qaravəlli, Kələbədin,
Sarvanlar, Kəbirli, Eyvazlı, Sarıcalı, Arazbar, Əlnəzərli,
Xəsilli, Təhlə, Ovşar, Muğanlı,
Aşıqlı... Əksər hissəsi Şəhriyarın
"Heydərbabaya salam" poemasının ritmi üzərində
qurulan "Tərəkəmə"də ustadın işlətdiyi
digər poetik maneraların təsirini də duyursan. Ə.Əhməd
çölçülüyün, tərəkəmə həyatının
tipik cizgilərini özündə əks etdirən ayrı-ayrı
şəxslərin də adlarını hallandırır:
Çoban Xanlar, Həsən, kal Bayram, Xanım, Şərəf,
Kərim, Hacı İbiş, çoban Paşa, Mirələkbər,
Şəmil, Bığ Əkbər və başqaları. Demək
olar ki, hər biri epizodik səciyyə daşıyan bu adamlar
poemaya təbii bir kolorit gətirir. Bir sözlə, Ənvər
Əhməd poemada tərəkəmə həyatının
özünəməxsus romantik dünyasını təqdim
edir.
Oba üstə
gün şaxıyıb doğardı,
Üç-dörd
çoban bir sürünü sağardı,
Nəmilərə
süd yağışı yağardı,
Çətən
üstə döşənərdi motallar,
Damağımda
o günlərin dadı var.
Ulağımız
soncuqlayıb qaçardı,
Yük əyilib
qarnı altda aşardı,
Qəhqəhəmiz
sel-sel olub daşardı,
Çırpı
yoxsa, nənəm töhmət edərdi,
Xəmirimiz
təndirə küt gedərdi.
Ənvər Əhmədin
poeziyaya gəlişi altmışıncı illərin əvvəllərinə
təsadüf edir. Onun üz tutduğu yol ənənəvi
şeir yolu idi. Təbii ki, ədəbiyyata gələnlərin
çoxunun asan sandığı, amma təzə söz deməyi
çətindən çətin olan bu yolda duruş gətirmək
hər şairə nəsib olmur. Altmışıncı illərin
cavan şairlərindən bir çoxu bu "asanlığın"
çətinliyini öz şair talelərində
yaşamalı oldular. Necə etmək ki,
çoxlarının üz tutduğu, varıb getdiyi o
tanış yolda yeni bir cığır açasan? Necə
etmək ki, Azərbaycan dilinin az qala istismar olunmuş, trafaret
halına keçmiş yüzlərlə sözlərinə
təzə can verəsən, ehya edəsən? Təbii ki, Ənvər
Əhmədin çox adlar unutdurduğu, ancaq poetik
istedadının gücünə əsl şair kimi yoluna
davam etdikləri bu poeziyada öz cığırı, izi
olmalıydı və mən deyim ki, o, buna nail oldu. Onu milli
poeziyamızın B.Vahabzadə, N.Xəzri, Qabil, H.Arif, Ə.Kürçaylı,
M.Araz, X.Rza kimi görkəmli simalarının
davamçısı hesab etsək, yanılmarıq. Milli mənəvi
duyğuların, vətənpərvərlik və Azərbaycançılıq
ideyalarının təbliği, tarixi həqiqətlərin bu
günün meyarları ilə qiymətləndirilməsi,
vahid, bütöv mənəvi Azərbaycan uğrunda
mübarizə, əsrlərdən bəri vəsf və tərənnüm
olunan Ana, Vətən, Təbiət, Sevgi mövzularında təzə
söz demək hünəri, Nizamidən üzü bəri
davam edən və poeziyamızın başlıca leytmotivini
özündə əks etdirən humanizm konsepsiyasının
davam etdirilməsi, insana xas olan ən nəcib, ən ülvi
duyğuların tərənnümü... bunlar Ənvər Əhmədin
poeziyasında da öz əksini tapır. Ancaq bu yazıda
şairin müraciət etdiyi mövzuları bircə-bircə
nəzərdən keçirmək, hansındasa daha çox
uğur qazandığını bəyan etmək istəməzdim.
Şair, əgər həqiqi istedada maliksə, o, bu
istedadını istənilən bir şeirdə ifadə edə
bilər. Ancaq mənə Ənvərin analı şeirləri
daha çox xoş gəlir. Bu şeirlərdə
böyük hüznlə yad olunan Ana həm Ənvərin
anasıdır, həm də ana itkisinə tablaşmayan bizim
bir çoxumuzun anası... Ə.Əhməd ana itkisiylə
bağlı elə sözlər, ifadələr, məcazlar
seçir ki, biz anaların ölümsüzlüyü, əbədiliyi
barədə düşünürük.
Sən
soyuq bir məzar, mən donmuş bir səs,
Sükutun
əlləri qılıncdır, ana!
Bu qoca
dünya da tab edə bilməz
Qəbristan
yolunun ağırlığına.
Ölüm
qəbristanda durub pərişan,
Əlini
qoynuna qoyub deyinər.
Bir ana tabuta qoyulan zaman
Allahın
özü də qara geyinər.
Təbii ki, Ənvər Əhmədin
Qarabağ hüznü də var və bu hüzn bəlkə
ana itkisindən də daha ağırdı. Bir ananın dərdini
bir oğul çəkməyi bəlkə dərdin
kiçiyidir, amma torpaq itkisi, doğulduğun yurdun həsrəti
bitmir, tükənmir. Poeziyada ölümdən, itimdən
çox danışılır, bəzən bu ələm və
hüzn məhz poetik səviyyədə ifadə
olunmadığından heç bir emosional təsir oyatmır.
Həqiqi göz yaşı, Füzuli demişkən, ürək
qanından gəlməlidir. Bu gün Qarabağ mövzusunda
yazılan yüzlərlə şeirlərin içində dərd
var, qəm var, hüzn var, amma nə gizlədək, şeiriyyət
və poeziya yoxdur... Mən Ənvər Əhmədin bu
mövzuda yalnız bircə şeirini misal gətirirəm ki,
yaxşı mənada nümunə olsun:
Mən
yolların göz yaşıyam,
Məni
buludlar ağlasın.
Hönkürtümdən
yellər əsib
Məni o
yurdlar ağlasın.
Yox Vaqifin
səsi, ünü,
Qara geydi
toy-düyünü.
Xarı
bülbülün yas günü
Məni
göy otlar ağlasın.
Çəkilmədi
yurd keşiyi,
Yırğalanır
qəm beşiyi,
Yanıb
sönən ev-eşiyi,
Ellər-elatlar
ağlasın.
Zirvələrin
buzu, qarı,
Axıb gəlir
mənə sarı.
Çıxıb
Şuşadan yuxarı
Məni
boz qurdlar ağlasın.
Ənvər Əhmədin
bu iki kitabında Qarabağa aid çoxlu şeirlər və
poemalar var. Hamısında dərd, qınaq, ittiham, kədərin
böyüklüyündən yaşanan hisslərin
tüğyanı, hətta göz yaşları. Amma bunlar
hamısı həm də poeziyanın dərdi, hüznü səviyyəsindədir.
Demək istəyirəm ki, Ənvər Əhməd dərdin
poeziyasını poeziyanın dərdinə çevirən
şairlərimizdəndir. Oxuyun onun "İttiham",
"Bu yara köz bağlamaz", "Qara qutu",
"Qırğın", "Qalx ayağa, Üzeyir"
poemalarını... "Gəl, dərdləşək"
poemasının sonu bu misralarla bitir: "Haqqım var, hayqırım,
haydı, qana-qan!!!" Məncə, müharibə vəziyyətində
olan bir məmləkətin şairi təkcə dərdin
poetik rəsmini çəkmək haqqında deyil, həm də
dərdi yox etmək haqqında fikirləşməlidir. Böyük
Füzuli Kərbəla müsibətindən söz açan
"Hədiqətüs-süəda" əsərində yazırdı:
"Əcz ilə dönmək ədudan səhldir, himmət
tutub, Ya şəhid olmaq gərək, ya intiqam almaq gərək!"
Bizim poeziyada da şəhidlikdən çox yazıldı,
indi intiqam, qisas motivi də xatırlanmalıdır. Müharibə
başlanarsa, şairlərin bu çağırış,
"qana-qan" şeirləri snayper güllələri rolunu
oynamalıdır...
Bu yazıda mən Ənvər
Əhmədin çox şeirlərindən, poemalarından
söz aça bilmədim. Amma "görünən kəndə
nə bələdçi?". Mən, sadəcə,
poeziyamızın bir istedadlı nümayəndəsinin son illərdəki
yaradıcılığına qısaca ekskurs etdim. Ona yeni
uğurlar arzulayıram!
Vaqif YUSİFLİ