Ədəbiyyat tariximizin unikal mənbəyi

Bu yaxınlarda XVI-XVII əsrlər görkəmli Azərbaycan şairi, ədəbiyyatşünası və rəssamı Sadiq bəy Əfşarın "Məcməül-xəvas" təzkirəsi çapdan çıxıb. Əsərin Azərbaycanın elmi və ədəbi fikir tarixində hansı yeri tutmasını göstərmək üçün onun mərkəzinə qoyulan yazı prinsipləri barədə danışmaq kifayətdir. Sadiq bəy bəhs etdiyi dövrün müasir dillə desək, insan mənzərələrini yaratmış, bu mənzərəni gah görünən-vizual mənzildə saxlamış, gah da onların vasitəsi ilə - insan xislətinin xüsusən ədəbiyyata uğraşdığı zaman nələr meydana qoya biləcəyini "miniatür dəqiqliyi" ilə göstərə bilmişdir. Nəyə görə "miniatür dəqiqliyi"? Ən müxtəlif qələm adamları ilə əlaqəli təzkirədə nəql edilən əhvalatlar ilk baxışdan adi detallardır, onların xarakterlərinin bu və ya digər ayrıntılarını göstərir, ancaq əsərin bütövlükdə bu kiçik, "miniatür" ayrıntılardan təşkil edilməsi, zəif fonun əslində mövzunun məğzini təşkil etməsi Sadiq bəy kitabdar dövrünün ilk baxışdan asan oxunmayan kitabıdır.

Sadiq bəy Əfşar (mənbələrdə Sadiq bəy Sadiqi və Sadiqi Kitabdar kimi də yad edilir) dövrünün mükəmməl bilikli, istedadlı şəxsiyyətlərindən biri olub. Təəssüf ki, indiyə qədər Azərbaycanda onun ədəbi və elmi irsindən yalnız orta əsr rəssamlığının nəzəri və əməli problemlərindən bəhs edən 205 beytlik "Qanunüs-süvər" mənzum risaləsi çap edilmişdir (1971). Orta əsr ədəbiyyatşünaslığımızın möhtəşəm abidələrindən olan "Məcməül-xəvas" təzkirəsini 1948-ci ildə İran alimi, azərbaycanlı doktor Əbdürrəsul Xəyyampur fars dilinə tərcümə edərək Təbrizdə orijinal türk mətni ilə çap etdirmiş və bu kitab hal-hazırda əlyazma səviyyəsində nadir nüsxədir.

Sadiq bəy Səfəvi dövlətinin banisi Şah İsmayıl Xətainin zamanında Şamdan (Suriyadan) könüllü olaraq ona qoşulmaq üçün gələrək, İraq və Azərbaycanda yerləşən xudabəndəlü adlı türk-əfşar tayfasının mənsubu olub. 1533-cü ildə Təbrizin Vercü məhəllərində dünyaya gələn Sadiq bəy 20 yaşında, atasının qətlindən sonra özünə bir himayədar tapmadığından ata ocağını tərk edərək macəralı bir həyata atılmış, qələdər və dərvişlərə qoşularaq səyahətlərə çıxmışdır. Bu macəralı həyat, ən dar macalda belə görüb-götürmə vərdişi, adi, təsadüfi detallarla həyatın və sənətin xüsusi mənası arasında bağın həmişə diqqətdə saxlanılması onun həm də qüdrətli bir ədəbiyyatşünas kimi yetişməyində əvəzsiz rol oynamışdır. Sadiq bəyin bu təzkirəsində zahirən dövrün ədəbi xronologiyası verilir, ancaq diqqətlə mütaliə etdikdə ədəbiyyatşünaslıq və tənqid əsərinin məğzində bu dövrün fövqündə dayanan BÖYÜK HƏQİQƏTİ görmüş oluruq. Həqiqət isə yalnız bu üsulla ifadə edilə bilir...

Sadiq bəy II Şah İsmayılın hakimiyyəti illərində (1576-1577) Səfəvilərin saray kitabxanasına işə qəbul olunur, I Şah Abbas dövründə (1587-1629) kitabdar - kitabxana rəhbəri kimi yüksək vəzifəyə təyin olunur. Sərt xarakterə malik olduğuna görə bir müddət sonra vəzifə başından uzaqlaşdırılsa da, ömrünün sonuna qədər rəsmən bu vəzifədə olur və maaşını alır.

Sadiqi 1602-ci ildə İsfahanda, yaşı yetmişə çatdığı bir zamanda əsərlərini toplayaraq bir külliyyat tərtib etmişdir. Bunlardan üç əsər- "Məcməül-xəvas", "Divan" və "Münşəat" türkcədir.

Sadiq bəyin ədəbiyyatşünaslar üçün ən böyük maraq kəsb edən əsəri onun təxminən h.1007-1008 (1597-1598)-ci illərdə cığatay türkcəsində yazdığı "Məcməül-xəvas" təzkirəsidir. Əsər osmanlı torpaqlarından tutmuş bugünkü İran, Azərbaycan, Orta Asiya, Əfqanıstan, Pakistan və Hindistana qədər böyük bir ərazinin konkret bir zaman çərçivəsində (I Şah İsmayıl dövründən müəllifin həyatda olduğu günlərədək) ədəbi və ictimai-siyasi mühitini əhatə edir. Bu əsər müəllifin uzun müddətli səyahətlərinin, müşahidələrinin, topladığı zəngin məlumatların məhsuludur. O, səyahət etdiyi ölkələrdə dövrünün məşhur şair və digər sənət adamları ilə görüşmüş, onlarla söhbətlər etmiş, təzkirəsini də bu məlumatlar əsasında yazmışdır. Sadiqi ona qədər geniş yayılmış təzkirələrdən ən çox Nəvainin "Məcalisün-nəfais"inə maraq göstərmiş, ona müvafiq olaraq əsərini səkkiz bölməyə ayırmışdır. Təzkirənin ən önəmli cəhətlərindən biri ondan ibarətdir ki, Azərbaycan, Osmanlı, çığatay türkcəsini gözəl bilən müəllif bu üç türk xalqının ədəbiyyatını, görkəmli şair və ədiblərini bir topluda birləşdirərək oxuculara, tədqiqatçılara onlar haqqında əvəzsiz məlumatlar vermişdir. Məlumat və işarətlərin unikallığı bir də onunla şərtlənir ki, təzkirə müəllifi indi bizim "ədəbi proses" adlandırdığımız burulğanın içinə girməmiş, sadəcə ona çox orijinal bucaqdan yanaşa bilmişdir. Görkəmli ədəbiyyatşünas alim Turxan Gəncəinin dediyi kimi, "Sadiqi bu əsərdə siyasi hüdudları və sülalələr arasındakı ixtilafları bir tərəfə ataraq türk dili və ədəbiyyatını bir bütün halında götürmüş və türk dilinin üç ədəbi şivəsinin şairlərini tanıdaraq əsərlərindən örnəklər vermişdir. Bu təzkirə onun Nəvainin əsərlərini yaxından bildiyini və dövrünün türk şairlərini şivə fərqi gözləmədən tədqiq etdiyini və bu üç şivəni də mükəmməl bildiyini göstərir".

Müqəddimə, 8 məcmə və xatimədən ibarət bu təzkirənin tədqiqatçıları göstərirlər ki, əsər Nəvainin üslubuna və təzkirəçilik ənənəsinə uyğun bir şəkildə yaradılsa da, öz orijinallığı və elmi bədii dəyəri ilə bu janrda yazılmış orta əsr təzkirələri içərisində xüsusi bir mövqeyə malikdir.
   Birinci məcmədə dövrün şairlik istedadına malik hökmdarlarından Şah Təhmasib, Məhəmməd Xudabəndə, II Şah İsmayıl, moğol hakimi Humayün, Osmanlı padşahı Sultan Süleyman, Şeybani sülaləsindən olan Übeyd xan Özbək, Abdulla xan Özbək, Krım xanı Qazi Gəray və başqaları haqqında məlumat verir, onların əsərlərindən nümunələr gətirir.

Əsərin ikinci məcməsində şahzadələrdən Şah İsmayılın oğlanları - Bəhram Mirzə, Alxas Mirzə və Sam Mirzə, nəvələri - İbrahim Mirzə, Sultan Həsən Mirzə, Bədi Əz-Zəman Mirzə, Sultan Mustafa Mirzə, Ürgənc hakiminin oğlu Məhəmməd İbrahim xanın adları salınıbdır. Bunlardan "Cahi" təxəllüsü ilə şeir yazan İbrahim Mirzənin (1540-1576) Azərbaycanca, aşıq şeiri üslubunda yazdığı 27 şeiri son zamanlarda Tehranın saray kitabxanasında aşkar edilərək surəti AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutuna gətirilmişdir.

Üçüncü məcmə səltənətin sütunu olan, yəni dövlətdə yüksək mövqeyə malik türklər haqqındadır. On bir nəfəri əhatə edən bu fəsildə məşhur Azərbaycan türklərindən Məhəmməd bəy Əmani, Yusif bəy Cavaşlu və başqalarından söz açılır. XVI-XVII əsrlərdə yaşamış Məhəmməd bəy Əmanini şəxsən görən Sadiq bəy onun haqqında maraqlı məlumat verir: "Bayburtludur. Özü türk, əməli saleh, işi ibadət, pisliklərdən uzaq bir insandır. Türk olmasına baxmayaraq "Müqəddəmat" ("Elmlərə giriş") mütaliəsinə rəğbət göstərir, şeir də deyir. Müəllif Yusif bəy Çavuşlu haqqında yazır ki, "şeir təbi Mövlana Füzuliyə yaxındır. Divanını onun rədif və qafiyələri ilə bağlayıb". Maraqlıdır ki, Yusif bəyin təzkirədə nümunə kimi verilmiş üç qəzəlindən biri şairin London muzeyində mühafizə olunan divanında yoxdur.

Fəsillərdən biri peyğəmbər nəslindən olan şairlərə həsr olunub. Təzkirəçinin öz ustadlarından biri saydığı Mir Süni ilə başlayan bu fəsildə otuz doqquz şəxs haqqında məlumat verilir. Onlardan hər biri öz dövrünün tanınmış şəxsi olmaqla yanaşı həm də şeir yazmışlar. Lakin şairliklə yanaşı onların həm də bir peşələri, dolanmaq üçün sənətləri olmuşdur.

Təzkirəçi yeddinci məcmənin əvvəlində yazır: "Türk, fars və ərəb dillərində söz demək qüdrətinə malik olub, ərəb və əcəmdə şöhrət tapmış türk şairləri haqqında...". İyirmi səkkiz şairdən bəhs olunan bu fəsil böyük Azərbaycan şairi Məhəmməd Füzuli ilə açılır. Sadiqinin Füzuli haqqında dediyi sözlər ədəbiyyat tariximiz üçün ən önəmli məlumatlardandır: "Bayat elindəndir. İbrahim xanın xidmətinə Bağdada gedib. Xan mərhum Sultan Süleyman Xondgarın yanından köçüb İraqa gəldiyindən Mövlana Füzuli Hillədə sakin olur. Zahiri elmləri öyrənməyə başlayır və az bir vaxtda böyük uğur qazanır. Həqiqətən, heç kəsə belə bir istedad səadəti üz verməyib ki, türk, fars və ərəb kəlamını bu səviyyədə bilsin. Türkcə qəzəl və qəsidələr divanı, "Şah və gəda", "Leyli və Məcnun", "Bəngü Badə" münazirəsi və "Rövzə" əsərlərini yazıb. Farsca qəzəl və qəsidələr divanı, "Rindü Zahid", "Səhhət və Mərəz", ərəbcə qəzəl və qəsidələr divanı yazmışdır". Təzkirəçi sonda belə bir cümlə işlədir: "Təxminən otuz min beyt əşarı bar kim, bu həqir öz xətti birlə mütaliə qıldım". Bəzi tədqiqatçılar (H.Araslı, M.Quluzadə) bu cümləni Sadiqinin Füzuli əsərlərini orijinaldan oxuması kimi başa düşmüşlər. Filologiya elmləri doktoru Cənnət Nağıyevaya görə isə Sadiqi burada "mütaliə qılmaq" deyərkən heç də oxumağı nəzərdə tutmamışdır. Orta əsrlərdə "mütaliə qılmaq" ifadəsi həm də yazmaq mənasında işlədilirdi. Sadiq bəy Füzulinin əsərlərini öz əli ilə köçürdüyünü demək istəmişdir. Kitabı tam şəkildə mütaliə etdikdən sonra Füzulinin bu panoramada mövqeyini bir də xatırlamalı olursan, Şekspirin sözləri yada düşür: həqiqi şair zamana müqavimət göstərən şairdir...

Təzkirənin ən böyük səkkinzinci fəsli "Əcəmin müasir fəsahət və bəlağət sahibləri haqqında" adlanır. 222 şairi əhatə edən bu fəsildə müəllif müasiri olduğu, şəxsən tanıdığı bir sıra şairlər haqqında dəyərli məlumatlar verir. Təzkirəni oxuduqca görürük ki, Sadiq bəy üçün təqdim etdiyi şairin şəxsi insani keyfiyyətləri çox böyük önəm daşıyır. Bu keyfiyyətlərdən bəhs edən hissələri xəyalən də olsa bir yerə toplamalı olsaq, o dövr üçün (elə iudinin özü üçün də-!) çox səciyyəvi olan bir əsər alınar. Son dərəcə səciyyəvi cəhətdir ki, orta əsrlər təzkirəsi kimi təqdim edilən kitab əslində bir neçə mətndən ibarətdir. Onların hər biri orta dövr insanının sənətə, dövrana, insana, gerçəkliyə münasibətini eyni zamanda həm fərqli, həm də oxşar şərh planında açıqlayır. Bizcə, kitabın ən önəmli keyfiyyətlərindən biri də budur. Məsələn, kitabda Həsən bəy Əczi haqqında yalnız bu sözləri oxuyuruq: "Təbrizlidir. Dostcanlı və söhbətcil bir cavandır. Şeirində çox incəlik və təzəlik var. İnsanlarla rəftarında olduqca səmimidir". Təzkirədə Mövlana Zəmirinin dövrünün hökmdarlarını mədh etməməsi yüksək dəyərləndirilir, onun mənəvi ucalığı kimi qiymətləndirilir: "Zəmanəsinin böyüyü-kiçiyi, türkü-farsı-hamı onun söhbətlərinə can atır, ehtiyac duyurdu. Yüz min beyt şeiri var. Hökmdarların mədhinə bir beyt də yazmayıb. Himmətinin ucalığına bu özü bir sübutdur".

Kitabın tərtibçisi, mətnin tərcüməçisi, şeirləri yeni əifbaya çevirən, ön söz və şərhlərin müəllifi filologiya elmləri namizədi Əkrəm Bağırov təzkirəni çapa hazırlarkən əsərin Təbriz Dövlət Kitabxanasında saxlanan külliyyatındakı mətninə əsaslanmış, yeri gəldikcə doktor Əbdurrəsül Xəyyampurun Təbriz çapı ilə tutuşduraraq müqayisəli mətn ortaya çıxarmışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, Xəyyampurun istifadə etdiyi mənbələr təzkirənin Türkiyənin İstanbul Universiteti kitabxanasında saxlanan iki, Nurosmaniyyə kitabxanasındakı bir əlyazma nüsxəsinə əsaslanır. Ə.Bağırov Sadiq bəy külliyyatının Təbriz əlyazmasının fotosurəti üzərində işə başladıqda məlum oldu ki, fotosurət naqisdir, bir çox səhifələri oxunmur. Bu nüsxənin əsli ilə tanış olmaq üçün Təbrizə ezam olunan Ə.Bağırov nüsxə ilə tanış olmuş, təzkirənin fotosurətini əldə etmişdir ki, bu da kamil bir mətnin ortaya qoyulmasında, qaranlıq məqamlara aydınlıq gətirilməsində mühüm rol oynadı.

Kitabın elmi redaktoru AMEA-nın müxbir üzvü professor Teymur Kərimlidir.

Paşa ƏLİOĞLU

Cavanşir YUSİFLİ

525-ci qəzet.- 2009.- 4 aprel.- S.22.