Fateh Teymur
1-ci yazı
Türk dünyası
və Müsəlman Şərqi dünyaya çox fatehlər
verib. Onlardan biri də Əmir Teymurdur. Hər il aprelin 9-u Özbəkistanda Şərq və
müsəlman dünyasının böyük filosofu, yenilməz
sərkərdəsi və 7 dünya hökmdarı Əmir
Teymurun doğulduğu gün - müqəddəs bayram kimi
qeyd olunur. İstər sağlığında, istərsə
də ölümündən 604 il keçməsinə
baxmayaraq, bu tarixi və sirli simanın yaşadığı dövrə
və şəxsiyyətinə maraq azalmır.
Kim idi Əmir Teymur?
Nəsil şəcərəsində
Çingiz xanın, türk soylu Barlas xanın budaqları olan
əmir Taraqay Bahadurun oğlu. 1336-cı ildə Qaşqadərya
vilayətinin Keş, indiki Şəhrisəbz kəndində
(artıq şəhər statusu alıb) dünyaya gəlib.
7 yaşından babası Hacı Alimin yanında 5 il ərzində mədrəsə təhsili alıb.
Kiçik yaşlarından atası Taraqay
Bahaduru da qəbilə, tayfa döyüşlərində at
belində görmüşdü. 12 yaşında
özündən yaşca böyükləri at yarışlarında
arxada qoymuş, bəzisini də üzəngidən salmışdı.
Türk-monqol ordusunun Keş vilayətinə olan
yürüşləri buradakı gənclərin əksəriyyətində
döyüş ruhunu yüksəltmişdi. Onların hər biri bir elin, elatın cəngavəri,
müdafiəçisi idi.
Zaman-zaman
Tarixin və tarix yazanların türk dünyasının bu
ziddiyyətli fatehinə qarşı münasibəti ziddiyyətli
oldu. Onu kimisi qaniçən, kimisi islahatçı,
kimisi isə ədalətli padşah adlandırdı. Hətta barəsində savadsız, təhsilsiz deyənlər
də tapıldı. Nə yazıqlar ki, Fateh Teymur haqqında
və eləcə də Musəlman Şərqinin tarixi şəxsiyyətləri
haqqında "dırnaqarası həqiqətləri" rus
imperializminin ideoloqları, tarixçiləri yazırdı. Özlərinə sərf edən kimi. Onların qənaətincə, hər bir müsəlman
fatehi başkəsən, zülmkar və qaniçən obrazında
qələmə alınmalı idi. Bu yazını
yazmazdan əvvəl Daşkənd şəhərində Əmir
Teymur Fondunun və "Teymurilər" muzeyinin direktoru
professor Məhəmməd Əli, özbək filosofu İsa
Cabbarov, dəyərlı özbək şərqşünas
alimi Ubaydulla Uvatov, Səmərqənddəki "Guri Əmir"
məqbərəsini qoruyan tarixçi alim Əmrillo Abdulloyevlə
görüşmüşəm.
Araşdırdığım
mənbələrdən də mənə məlum oldu ki,
taleyinə ancaq uğurlar, qələbələr yazılmış
böyük sərkərdənin yaşadığı dövrün
tarixçiləri və şahidləri Şərafəddin ər
Yəzdi və Nizaməddin Şami "Zəfərnamə"lərində,
İbn Ərəbşah "Teymurnamə" əsərində
fatehin yaşadığı dövrü və şəxsiyyətini
ustalıqla qələmə alıblar.
Teymurun adının mənası
və zədəli ayağı
Tarixdə məlumdur ki, sirli
şəxsiyyət olan Əmir Teymur həm də yaşadığı
dövrü, gördüyü hər bir iş haqqında
"Tüzüklər" adlı salnaməsində yazıb.
Həmin salnaməsinin ilk səhifələrində yazır:
"Hələ gənc oğlan ikən atamdan adımı nə
üçün Teymur qoyduğunu söruşdum. Atam dedi ki, mən
dünyaya gəlməmişdən yuxusunda görüb ki, qara
qaşlı, qara gözlü bir ərəb oğlan yuxusuna gələrək
ona qılınc verir. Atam qılıncı əlnə
alaraq havada oynadır və bu zaman bütün dünya nura bürünür.
Allaha çox inanclı olan Taraqay Bahadur dərhal
vilayətin hörmətli alimi və din xadimi Əmir Külyalın
yanına gələrək yuxusunu ona söyləyir. Əmir Kulyal deyir ki, bu peyğəmbərlik deməkdir.
Allah sənə bir oğul verəcək, həmin oğlun dünyaya
sahib olacaq, islam dinini yayacaq, və torpaqları
pislikdən qurtaracaq. Sən dünyaya gələndən
sonra Şeyx Şəmsəddinin yanına getdim. Bu zaman Şeyx Quranın "Təbərrək"
surəsini oxuyurdu. Mən içəri girəndə
avazında dəmir sözü səsləndi. Elə buna görə də səni Teymur çağırdıq
(bəlkə də Dəmir). Mən atamdan
bu əhvalatı eşidib, dərhal namaz qılıb, Qurandan
Təbərək surəsini oxudum".
Əsil adı
Teymur (Dəmir kimi möhkəm) olan sahibqiran tarixə bir neçə
adlarla düşdü. Yaşadığı dövrdə və özündən
sonra da maraq doğuran şəxsiyyətin adını hər
kəs bildiyi kimi yazdı: Teymur, Teymur Goruqan, ayağı axsadığına
görə düşmənlər "Topal Teymur, Ağsaq
Teymur, Avropa dillərində - rişxəndlə və təhqir
etmək üçün Teymur ləng - Tamerlan yazdılar.
Teymurun adına
"topal" və "axsaq" ayaması qoşanlar onunla müharibəni
uduzanlar, eləcə də bizim dövrdə rus imperializminin
ideoloqları və tarixçiləri, fatehi oğru, quldur kimi
təsvir edərək, sağ ayağını guya qoyun oğurluğuna
gedərkən yaraladığını yazırdılar. Əslində isə 1363-cü ildə Siistanda Əfqanıstan
və İran arasında geçə döyüşlərinin
birində sağ ayağı və qolundan yaralanır. Lakin at belində yenə də əvvəlki kimi
oturur, qılınc oynadır, qalxan tutur. Hətta
1379-cu ildə Xarəzm şahı Yusif Sofi Əmir Teymura qalib
gələcəyini zənn edib ona təkbətək döyüşə
cıxmağı təklif edir. Əmir
Teymur təklifi dərhal qəbul edərək "Xan oğlan"
adlı atını minib döyüş meydanına gəlir.
"Xan oğlan" meydana girib o baş-bu başa cövlan
edir, Yusif Sofi isə çadırından çıxmır....
Əmir Teymurun yuxuları
SSRİ zəncirlərindən
qurtaran respublikalar öz müstəqilliyini tapandan sonra ölkələrin
öz tarixlərinə yanaşmaları da dəyişdi. Özbəkistan,
eləcə də digər respublikaların tarixçiləri,
arxeoloqları Fateh Teymuru və onun dövrünü olduğu
kimi qələmə almağa başladılar. Hətta
dırnaqlarından qan daman rus imperialistləri
də deyəsən böyük sahibqiranın ruhundan və
xofundan qorxub onun barəsindəki həqiqətlərin bəzi
tərəflərini olduğu kimi açıqlamadan çəkinmədilər.
Bu haqda "Vokruq sveta" jurnalında Aleksandr
Vorobyovun "Velikiy Timur" əsəri də ürəkaçandır.
Mənbələrdə və Əmir Teymurun öz
tüzüklərində yazılır ki, o Məhəmməd
peyğəmbər (s) nəslindəndir. Onda
bir övliyalıq və ilahi qüvvə var idi. Hətta Teymur da öz yazılarında müqəddəs
ruhlarla görüşdüyünü etiraf edirdi. Fateh Teymurdan bu günümüzə gələn
tarixi mənbələrdə ona bir çox xəbərdarlıqların
yuxuda verildiyi haqqında xatırlamalar var.
Əmir Teymurun Tüzüklərində yazılır:
"Bir dəfə
yuxumda gördüm ki, böyük bir çaya böyük
tor atdım, tor bütün çayı tutdu. Toru cayın kənarına çəkəndə
baxdım ki, çaydakı bütün heyvanlar və balıqlar
oradadır . Yuxuyozanları
saraya çağırıb mənasını soruşdum.
Dedilər ki, bu böyük və şərəfli
bir şahlıq deməkdir. O qədər güçlü
bir şahlıq ki, dünyanın bütün xalqları
hakimiyyətim altında olacaq". Bundan sonra şeyx
Kamalın məsləhəti ilə yenə övliya Kulyalın
yanına getdim. O mənə dedi ki, get, padşahlıq,
qələbələr və hakimiyyətlər səninlədir.
Mənə xeyir dua verərək əlavə
etdi ki, bu padşahlıq mənim nəslimdən nəslimə
keçəcək. Bu görüşdən
sonra mən nə edirdimsə, ancaq xeyir və uğurla qarşılaşırdım.
Allah mənə həmişə kömək
olurdu. Rumun paytaxtına yürüş etməzdən əvvəl,, qələbə qazanmaq üçün Şeyx
Yəsəvinin məqbərəsini ziyarət etdim. Orada bir yuxu gördüm. Şeyx Yəsəvi
yuxuda mənə dedi ki, bir işi başlamazdan əvvəl, çətin
vəziyyətə düşəndə, narahatlığın
olanda bu bəndi oxusan, həmişə xilas olacaqsan:
"
Sən ey gecələri gündüz eləyən, Allahım,
Sən quru
torpaqları gülüstana döndərən, Allahım,
Bütün müşkülləri
asan eləyən , Allahım,
Bu çətin işimdə mənə kömək
ol".
Bu dörd sətri
əzbərlədim. Keysərlə döyüşə çıxmazdan
əvvəl 70 dəfə oxudum və qələbə qazandım.
Görəcəyim
işlərin, etdiyim yürüşlərin hər birinin
sonluğu mənə yuxularımda əyan olurdu. Tuqluk Teymur Mavəraənnəhrə
gəlməzdən əvvəl belə bir röya gördüm
ki, bir böyük şahin uçaraq biləyimin üstünə
qondu. Elə bu zaman çoxlu inək sürüsü
də gəldi, mən onları sağmağa başladım.
Yuxuyozanlar dedilər ki, şahinin biləyimin üstünə
qonması əzəmət rəmzidir, inək sürüsü
isə var- dövlət və mənfəətdir. Həqiqətən də Tuqluk Teymurun gəlib mənə
qoşulması hakimiyyətimin möhkəmlənməsinə
və mənfəətimin artmasına səbəb oldu.
Bir dəfə
isə Səmərqənddən qaçarkən yuxuda özümü
ağlayan gördüm, bir qara qarğa çiynimə qondu, hər
tərəfdən isə üstümə qara milçəklər
hücum çəkdi. Milçəkləri qovub yuxudan ayıldım... Elə
bir az keçmiş Tuqluk Bahadır özünün
min atlısı ilə mənə hücuma keçdi. Başa düşdüm ki, yuxuda ağlamağım
və qara qarğa - gələn bəladan xəbər verirmiş.
Çoxlu milçək isə Tuqluk Bahadırın dəstəsidir...
Bu döyüşdə də sona kimi vuruşaraq,
onun ordusunu darmadağın etdim".
Sahibqiran Teymurun hərbi taktikaları
Tanrının
nəzərində o qədər ucalmışdı ki, yürüş
etdiyi bütün ölkələrdə qələbə, zəfər
tacı onun başına qoyulurdu. 1381-1404-cü illərdə
İran, Azərbaycan, İraq və Suriyaya hərbi yürüşlər
edərək bu ölkələri öz bayrağı altında
birləşdirmişdi. O, qüdrətli Çingiz
xandan qalmış monqolların buynuz ştandartını dəyişib,
qızılay ştandartını qəbul etmişdi. Bu da bütün türklərin bir bayraq altında
birləşməsinə çağırış idi.
Yeni hərb siyasəti ilə Teymur həm də
Qızıl Ordanın hərbi-siyasi qüvvəsini sındırırdı.
Bu da Qızıl Orda xanlarının, təbii
ki, xoşuna gəlmirdi. Əmir Teymurun yeni
dövlət idarəçilik siyasəti ilə Qızıl
Ordanın daima əsarətdə saxladığı Asiya və
Avropa bir növ azadlığa çıxmış olardılar.
Əmir Teymurun monqol xanlarını darmadağın etməkdə
məqsədi tayfalar, xanlıqlar arasında olan mənəm-mənəmliyə,
mübahisəli ərazi üstə müharibələrə
son qoymaq, Orta Asiyada Çaqatay ulusunun itirdiyi birliyi yenidən
qaytarmaq, ulu Mavəraənnəhri qorumaq və dövlətdəki
feodal qanunlarını dəyişmək idi. Onun gücü
qarşısında hakimiyyətini itirməkdən qorxan, Səmərqənddə
hakimiyyətə gəlmiş Teymurdan təpki alan ibn Tanqrıberdi,
sivaslı Əhməd Bürhanəddin, Mərdinin və Türkmən
elinin əmirləri, Cəlairlər ittifaq qurub Əmir Teymura
qarşı vuruşa başlasalar da, məğlub oldular. Bunların sıralarında şanlı şöhrətli
türk imperatoru, bütün döyüşlərdə qələbə
qazanan, böyük türk sultanı Bəyazid də var idi.
Bəyazidlə Fateh Teymur arasınsa baş verən
münaqişə və müharibədən danışmazdan
əvvəl şirvanlı Şeyx İbrahimin diplomatiyasından
söz açmaq istəyirəm.
Bir qayda olaraq
Teymur əzəmətini və gücünü bilən bir çox
diplomat hökmdarlar heç bir etiraz etmədən onu itaətlə
qarşılayır və müstəmləkəsi altına
keçirdilər. Teymurun hakimiyyəti dövründə onun sarayında işləmiş
öz dövrünün tarixçi alimi Şərafəddin
Yəzdi "Zəfərnamə" əsərində yazır:
"...Allahın köməkliyi ilə Teymur Sahibqiran Dərbənddən
Bakıya gəldi (təqribən 1383-97-ci ili
nəzərdə tutur -müəllif) və əmr etdi ki,
buradakı qalanı möhkəmlətsinlər. İlk dəfə 1381-ci ildə Şirvana hücum
edərkən Seyx İbrahim sərkərdə Teymurun qabağına
40 dəvə yükü ənamla və 39 qulla çıxdı.
Dünyanın alimləri, filosofları ilə məclis quran
Teymur tez bu məqamı tutdu və Şeyx İbrahimdən
soruşdu: "Qulun biri hanı?" Şeyx ona baş əyərək
dedi: "Şahım, məmləkətim və rəiyyətim
qul olunca mənim qul olmağım daha əfzəldir". Söz Teymuru tutduğundan, afərin deyib, əlini
Seyxin çiyninə qoydu. Onun qayıtması
xəbəri dünyaya yayıldı. Dərbənddən
başlanan bir çox yürüşlərində onu müşayiət
edən Şirvanın hökmdarı Şeyx İbrahim bir neçə
gün əvvəl Şabrana gələrək Teymuru qarşılamaq
üçün tədbirlər görmüşdü.
Teymurun karvanı önündə qələbə bayrağını
görən Şeyx İbrahim hazırladığı hədiyyələrlə
sərkərdə Teymuru qarşıladı... Teymur
Şamaxıda bir neçə gün qaldıqdan sonra Kürün
sahillərinə endi. Şeyx İbrahim
burada da Əmir Teymura layiq şadyanalıq və qonaqpərvərlik
qurdu. Teymurun qulluğunda bir etibarlı qul
kimi dayandı. Hökmdar Teymur da onun bu xidmətlərini
cavabsız qoymayaraq, Şeyx İbrahimə özünün şəxsi
əbasını və əbanın üstündə olan
qiymətli daş-qaşlarla bəzənmiş kəmərini
bağışladı. Bundan əlavə isə onu Şirvanda
öz vassalı elan etdi və dedi ki, bundan sonra Şeyx İbrahim
öz ordusu ilə Dərbəndin sərhədlərini qorumalıdır".
Teymurun qələbələri
və qələbə ilə müşayiət olunan yürüşləri
bir çox Asiya və Avropa, Balkan hakimlərinin ürəyindən
idi. Bu ölkələrin hökmdarları Teymurla ittifaq
yaratmaqla belə hesab edirdilər ki, Qızıl Ordadan və
osmanlı-türk imperatorluğundan canlarını
qurtaracaqlar. Hətta Avropa ölkələrinin hökmdarları
onun atının üzəngisindən öpmək şərəfinə
nail olmaq ücün Səmərqəndə gəlirdılər.
Kastiliya və Leonianın hökmdarı III
Henrix de Trastamara elçisi Rui Qonsales de Klavixonu ittifaq yaratmaq üçün
Səmərqəndə göndərmişdi. Elcı dənizlərdən, səhralardan keçərək
Səmərqəndə çatmışdı. Sonralar o, "Əmir Teymurun sarayına qədər
səyahət gündəlıyı" kitabını yazır.
Bir növ Əmir Teymur dövrünün canlı
şahidlərindən biri olan avropalının kitabını
oxuyanda görürsən ki, o bir çox qarışıqlıqlıq
və anlaşılmazlıqlara yol verib. Bəzən
hadisələri təhrif edib, bəzən də təhqiqat
aparmaq imkanı olmadığından ağızdan-ağıza
eşitdiklərini qələmə alıb.
1391-1395-ci illərdə
Terek çayı sahillərində apardığı uzumüddətli
döyüş sayəsində Qızıl Ordanın xanı
Toxtamışı taxtdan salandan sonra üzünü Osmanlı
tərəfə Teymur 1402-si iln yazında Ərzincan vilayətinə
çatmazdan əvvəl Sultan Bəyazidə xəbər göndərib
deyir ki, ona Kemah qalasıını və vergi versin. Bu barədə Rui Qonsales de
Klavixo və Şərafəddin Yəzdi yazırlar:
"...Teymurun ordusu Sivasdan çıxanda Sultan Bəyaziddən
təhqiramız bir məktub gəldi. Məktubda
o, Teymuru ağılsız adlandıraraq, heç bir borcu olmadığını
bildirir və hətta and içir ki, Teymurla döyüşüb
onun hərəmxanasını götürəcək, böyük
xanımını özünə arvad edəcək".
Daha sonra müəlliflər qeyd edirlər: "... hökmdar
Farsı dolanıb, qışı Qarabağda dincəlmişdi.
Yönünü Sivasa tutmuşdu. Bu məktubdan qəzəblənən sahibqiran dərhal
ordusu ilə
Bəzi mənbələrdə
yazırlar ki, Əmir Teymura döyüşü uduzandan sonra əsgərlər
Sultan Bəyazidi dəmir qəfəsdə onun hüzuruna gətiriblər. Əsl həqiqətdə
isə Sultan Mahmud xan qolları zəncirli Sultan Bəyazidi
cahangir Teymurun hüzuruna gətirəndə Teymur əli ilə
"dayanın" əmri verib deyir: "Açın sultanın
qollarını. Unutmayın ki, siz mənim hüzuruma
şah gətirirsiniz". Bir məqama da
diqqət yetirmək lazımdır ki, Bəyazidi Teymurun hüzuruna
adi əsgərlər deyil, Sultan Mahmud xan gətirmişdi.
Bu da yenə Əmir Teymurun ləyaqətinin, mənəviyyatının
göstəricisi idi. Sultan Bəyazidi yanında oturdan
Teymur ona belə bir sual verir: "İndi nə deyirsən?"
Bəyazid səhv etdiyini bildirib deyir ki, oğlanlarını
gətirsinlər. Bir az keçmir ki,
çaparlar Bəyazidin iki oğlunu gətirirlər. Oğlanlarına Osmanlı vilayətlərində hökmdarlıq
verir. Bu görüşdən iki il
sonra etdiyi səhvin xəcalətindən ürəyi qubar gətirir
və Ağşəhərdə dünyasını dəyişir.
Əmir Teymur Bəyazidin oğlanlarına xəbər
göndərir ki, atalarını şahlara layiq dəfn etsin.
Və bundan sonra öz oğlu Miranşahı
deyil, Bəyazidin oğlunu Osmanlıya hökmdar təyin edir.
Əmir Teymur bütün
türk xalqlarını Çin əsarətindən qurtarmaq üçün,
Bəyazid isə Avropanı fəth etmək uçun döyüşürdü. İndi bizim üçün
nağıl və əfsanə olan 14-cü əsrdə, minlərin
və milyonların içərisində çoxları kimi
itib-batmadı Əmir Teymur. İnandığı,
ibadət etdiyi Tanrısı, zəbt etdiyi 27 dövlətin hər
birində yaydığı İslam dini onun dayağı oldu.
Apardığı bütün döyüşlərdən
qalib çıxdı. Əmir Teymur ilk əvvəl
Mavəraənnəhr dövlətini yaradaraq türkləri
monqol hücumlarından xilas etdi. 70 illik ömür kitabının
səhifələrinə 35 il ərzində
böyük döyüşlərdə qazandığı qələbələri
yazdi.
Fateh Teymur apardığı
döyüşlərlə, tutduğu ölkələri birləşdirməklə,
Çingiz xanın istilaları nəticəsində pozulan
Uzaq Şərq və Aralıq dənizi ölkələri
arasındakı iqtisadi və mədəni əlaqələri
yenidən bərpa etdi. Bu gün də dünya liderlərinin yenidən bərpa
etməyə can atdıqları Böyük İpək yolunun
təməlini qoydu.
Aida EYVAZLI,
"Azərbaycan Televiziya
və Radio Verilişləri"
QSC-nin Qazaxıstan
və Orta Asiya ölkələri
üzrə xüsusi müxbiri
525-ci qəzet.- 2009.- 9 aprel.- S.4.