"Şair, hökmdarın hüzurundasan!.."

 

  Tarix boyunca neçə-neçə şair taleyi hökmdarın qəzəb və mərhəmətindən, bir də səxavətindən asılı olub və orada - hökmdarın hüzurunda da həll edilib. Hökmdar əlini-əlinə vurub gah xəzinədarı çağırıb, gah da cəlladı. Bir çoxları üçün şan-şöhrətin yolu hökmdarın hüzurundan başlayıb. Hökmdar səxavət göstərərək birinə var-dövlət bağışlayıb, başqasına dar ağacı. Qurğuşun hədəfinə çevrilənlər də olub. Belə şeylər yaxın tariximizdə də baş verib, yaxın tariximizin səhifələrində də yazılıb.

   Şair-hökmdar problemi Azərbaycandan da yan keçməyib. Söz sərraflarımızdan Xaqani zindana atılıb, Nəsimi diri-diri soyulub...

   Hökmdarın hüzurunda sınağa çəkilənlərdən biri də böyük şair və dövlət xadimi M.P.Vaqif olub. M.P.Vaqif 1797-ci ildə Şuşada İran hökmdarı Ağa Məhəmməd şah Qacarın hüzurunda dayanmışdı...

   Molla Pənahın nəslindən olan başqa bir böyük şairimiz- Səməd Vurğun öz ulu babası haqqında əsərini - "Vaqif" pyesini 1937-ci ildə qələmə alıb... Elə həmin il S.Vurğun şəxsi məsələsi ilə əlaqədar düz dörd dəfə "hökmdarın hüzuruna" - respublika rəhbərinin yanına çağırılıb. Əlbəttə, elə həmin vaxt "hökmdar" düyməni basıb təltif işinə baxan əməkdaşı da çağıra bilərdi, NKVD-nin meşin gödəkçəli əməkdaşlarını da.

   Şübhəsiz, həmin vaxtlar şair başqa yerlərə də çağırılırdı. Bunları və burada nədən söhbət getdiyini 1937-ci ildə heç kəs bilmirdi. Şairin özündən başqa. O isə məhz həmin günlərdə "Vaqif" pyesini yazırdı, ədəbiyyatımızın incilərindən birini yaradırdı.

   Şairin qardaşı Mehdixan Vəkilovun xatirələrindən: "Bu əsər ("Vaqif" - A.B.) 1937-ci ilin axırlarında heyrətamiz bir sürətlə, 3-4 həftə ərzində yazıldı. Belə böyük bir əsərin az müddətdə yazılması ona görə mümkün oldu ki, Səməd Vurğun illər uzunu Vaqifin həyatı və yaradıcılığı üzərində düşünmüşdü... O, yazacağı əsərin mövzusunu, süjet xəttini xəyalında çoxdan işləyib hazırlamışdı. Səmədin dodaqları daim - oturanda da, gəzəndə də, məclislərdə də, hətta çörək yeyəndə də tərpənirdi. O, şəxsi söhbətlər zamanı da bəzən özünü dinləyirmiş kimi göstərir, sadəcə müsahibinin üzünə baxır, fikrən, xəyalən başqa yerdə, öz aləmində olurdu... Səməd Vurğun "Vaqif" dramının bütöv bir şəklini aşıq havası üstündə əzbərində bişirirdi və ona görə də bir oturuma (səhərə qədər) böyük bir səhnə yazılırdı".

   Bu, təbiidir. Sənətkar üzərində işlədiyi əsərlə nəfəs alır, bütöv parçalar müxtəlif yerlərdə və bəzən adi olmayan şəraitdə meydana gəlir.

   Deməli, şair qələmə aldığı müddətdə "Vaqif"lə nəfəs almış, buna görə də əsərin ayrı-ayrı parçaları müxtəlif yerlərdə, bəzən qeyri-adi şəraitdə meydana gəlmişdi. Mehdixan Vəkilovun, şairin digər müasirlərinin xatirələrindən, ilk dəfə işıq üzü görən materiallardan, "Vaqif"in nəşr olunmamış parçalarından, muzey və arxiv sənədlərindən əsərin ayrı-ayrı misralarının, bütöv parçaların yarandığı "ünvanlar", habelə bu parçaların yaranmasına təsir etmiş ovqatlar da məlum olur.

   Bu gün əlimizdəki materiallardan o da məlum olur ki, "Vaqif"in yarandığı şərait və dövr əsərə ciddi təsir göstərib. Görkəmli ədəbiyyatşünas-alim, mərhum Yaşar Qarayev "Vaqif"dən danışanda belə yazıb: "Müstəbid və ziyalı problemi həm Vaqif-İbrahim xan, həm də Vaqif - Qacar xətlərində qoşa davam etdirilir. Bu xətlərin hər ikisində tarixi təfərrüatla yanaşı müasir, fərdi-avtobioqrafik məqamlara da aşkar işarələr var. Nəzərə alsaq ki, "Vaqif" 1937-ci ildə yazılıb və 1938-ci ilin 5 oktyabrında tamaşaya qoyulub, onda burada təsvir olunan XVIII əsr hadisələrində 1937-ci ilin "podtekstini" tapmaq çətin olmaz".

   "Hökmdarın hüzurunda" olmuş görüşlərdən birini xalq şairi Süleyman Rüstəm əlli ildən sonra belə xatırlayıb: "1938-ci ildə Səmədlə məni yanına çağırtdırmışdı. (M.C.Bağırov nəzərdə tutulur - A.B.). Getdik ki, Topuridze - NKVD-nin o vaxtkı rəisi də yanındadır. Səməd irəli yeriyib əl uzatdı:

   - Salam, yoldaş Bağırov...

   - Çək qanlı əlini! Mənə uzatma! Oturun görüm!

   Çaş-baş halda oturduq.

  - Stolun üstündəki papkaları görürsünüz? Bunlar sizin "delo"larınızdır. Sizi aparmaq istəyirlər. Dedim, əvvəl çağırım, özüm dindirim, sonra aparsınlar".

   Həmin dövrdə S.Vurğunla bağlı hadisələrə aid tədqiqatlar aparmış filologiya elmləri doktoru Bədirxan Əhmədov bildirir ki, M.C.Bağırovun şairin salamını almaması faktı S.Rüstəmin xatirəsi ilə yanaşı, tarixin yaddaşında da yaşayır, özü də fərqli şəkildə. Tədqiqatçının üzə çıxardığı "tarixin yaddaşı" şairin "qələm dostlarından" birinin S.Vurğun haqqında verdiyi danosdur. Şairin "millətçi" olmasını sübuta çalışan danosçu M.C.Bağırovun ona əl verməməsi faktını da özünə söykənəcək, dayaq edərək yazıb: "...təsadüfi deyil ki, AK/b/P MK-da Bağırov yoldaş bir çox yazıçılarla vidalaşarkən S.Vurğuna əl verməmiş və bildirmişdir ki, Səməd buna layiq deyil..." Tədqiqatçı onu da sübut edir ki, bu hadisə 1938-ci ildə yox, məhz 1937-ci ildə baş verib.

   ...Belə "görüş"lərdən biri "Vaqif"in o zaman yaranmaqda olan səhnələrindən birinə köçüb:

 

   "Vaqifi gətirirlər.

 

  Qacar:

   (heyrətlə)

   - Aha, baş əyməyir hüzurumda bu!

   Şeyx:

   - Yoxdur vicdanında qanun qorxusu

.

   Qacar:

   (Vaqifə)

   - Şair, hökmdarın hüzurundasan!"

 

   Görəsən, bu misra nə vaxt gəlib Vurğunun beyninə? O bu misranı qələmə alanda hansı hissləri keçirib, kimlər düşüb yadına? 1797-ci ili xatırlayıb, yoxsa yaşadığı 1937-ci ili? O, şair babası Vaqifin taleyini düşünüb, yoxsa özünün, qələm dostlarının? M.Vəkilov həmin günləri belə xatırlayıb: "...qələm dostlarının taleyi onu narahat edirdi. Səməd Vurğun ziddiyyətli düşüncələr içində hər gün, hər gecə qocalırdı. Məhz belə bir zamanda, od kimi yandıran iztirablar, daxili ürək çırpıntıları və tərəddüdlər içində o, "Vaqif"i yazdı. S.Vurğun öz taleyinə əvvəlcədən acıyaraq Vidadinin dili ilə deyirdi:

 

   Şairdir, qəlbi var, şirin sözü var,

   Böyük bir ölkənin onda gözü var.

   O ölsə... dağlar da dil deyib ağlar,

   Əfv edin, yaxşılıq qalır yadigar".

 

   Məlum hadisələr Səməd Vurğuna da ciddi təsir göstərmişdi və onun həbsinə hazırlıq görülürdü. Bunu bu gün əlimizdə olan sənədlər bir daha sübut edir. Azərbaycan yazıçılarının 1937-ci il iyunun 10-12-də keçirilmiş ümumi yığıncağı barədə mətbuatda oxuyuruq: "İttifaqın rəhbərləri S.Şamilovun, S.Vurğunun və sabiq rəhbəri M.K.Ələkbərlinin çıxışı qənaətbəxş olmamışdır... ASYİ katibi Səməd Vurğun "Kommunist"də dərc olunan "Averbaxçılığın kökünü kəsməli" adlı məqalənin əhəmiyyətini anlamamış, partiya qrupuna verdiyi bəyanatında bu məqaləni partiya orqanı tərəfindən ittifaq əleyhinə çevrilmiş bir böhtan kimi qiymətləndirmiş və ancaq kəskin tənqiddən sonra səhvini etiraf etməyə məcbur olmuşdur".

   İclasda belə bir ittiham da irəli sürülür ki, məhz Seyfulla Şamilovun və Səməd Vurğunun "sinfi sayıqlığını itirməsi, siyasi korluğu, çürük liberalizmi sayəsində xalq düşmənləri, yapon-alman faşist agentləri, trotskiçi, nasional-uklonist, müsavatçı, pantürkist ünsürlər (Əli Nazim, Əhməd Cavad, Hüseyn Cavid, Sanılı, Yusif Vəzir, Seyid Hüseyn, Musaxanlı, Müşfiq, Salman Mümtaz...) Azərbaycan Sovet Yazıçıları İttifaqına soxulmuşlar".

   Adı çəkilənlərdən bir çoxunun taleyi artıq məlum idi. Bu yığıncaqdan bir az sonra S.Şamilov da həbs edildi. S.Vurğunun həbsi barədə isə yazılı qərar çıxarılmışdı. O isə "Vaqif"i yazırdı. "Hökmdarın hüzurunda" özünü ləyaqətlə aparır, hər cür ittiham və iftiraları cəsarətlə rədd edirdi.

   ...Aradan neçə illər keçəndən sonra şairin yazıçı oğlu Yusif Səmədoğlu özünün məşhur "Qətl günü" romanında hökmdarın dilindən belə yazacaq: "Deməli, Məğrib ulduzu boyda daş-qaşlardan imtina etdilər, hind füruzəsini istəmədilər... Əvəzində, məndən qaladakı şairin başını istəyirlər... (Söhbət hökmdarın qəsb etdiyi ölkənin şairlərinin istəyindən gedir - A.B.). Belə məmləkətin bir qalasını yox, cəmi qalalarını almaq olar. Belə məmləkəti yerlə yeksan eləmək olar... Mən çox məmləkətlər görmüşəm, amma şairi şairinin başını istədiyi məmləkəti görməmişdim... Şükür verən gününə, ulu Tanrı, bunu da gördük".

   Qeyd etməliyik ki, şair "Vaqif"i yazdığı illərdə həm də maddi sıxıntı içərisində olub. O, qızı dünyaya gələndə doğum evinin qapıçısına bağışlamağa bir manat tapmır, qardaşının sonuncu "üçlüyünə" papiros alırdı. S.Vurğunun həyat yoldaşı Xavər xanım həmin vaxtlar şairin təqib olunması barədə ürək ağrıdan faktlar söyləmiş və belə bir hadisə danışmışdır: "Şamaxı yolunda cəmi bir neçə çarpayılıq doğum evi vardı. 1937-ci il sentyabrın 9-da həmin doğum evində Aybəniz (şairin qızı - A.B.) dünyaya gəldi. Yusifdən (şairin böyük oğlu - A.B.) sonra qızımız olduğundan çox sevindik. Səmədin uçmağa bircə qanadı yoxdu. Bir neçə gündən sonra Səmədlə birlikdə Mehdi qağa (yazıçı Mehdi Hüseyn - A.B.) bizi xəstəxanadan çıxarmağa gəlmişdi. Mən qapıçıya vermək üçün Səməddən bir manat istədim. Səməd ciblərini yoxladı, bir şey çıxmadı. Mehdiyə: "Əlini cibinə sal, gör bir manatın varmı?" - dedi.

   - Yoxdu, hamısını yığıb fayton tutduq".

   Xavər xanımın dediklərini akademik Teymur Bünyadov qələmə alaraq mətbuatda dərc etdirib.

   O vaxtlar həbs olunanlar işgəncələrə dözməyərək istənilən adamı, o cümlədən S.Vurğunu da öz ifadələrində çox asanlıqla "xalq düşməni" çıxarırdılar. Ruhulla Axundov 1937-ci il aprelin 9-da dindirilmə zamanı müstəntiqin "Sizə AK/b/P üzvü olmayan hansı burjua millətçiləri bəllidir?" sualına belə cavab verib: "Çobanzadə, Salman Mümtaz, Yusif Vəzir, Seyid Hüseyn, Üzeyir Hacıbəyov, Sanılı, Səməd Vurğun, Müşfiq, Əhməd Cavad, Hüseyn Cavid..."

   1937-ci il repressiyasının qurbanlarından biri Gülara Köylü qızı istintaq zamanı fiziki işgəncələrə dözməyərək bu sözləri deyib: "Düzdür, sayıqlığımı itirmişəm... Mədəniyyət sarayında xalq düşmənləri Əhməd Cavad, Mikayıl Müşfiq, Səməd Vurğun kimilərilə... görüşlərə yol vermişəm".

   Bəli, S.Vurğunun adı artıq istintaq sənədlərinə "xalq düşməni" kimi daxil edilmişdi.

  Şübhəsiz, hər dəfə bu cür ifadələrdən sonra şairi "lazımi yerə" çağırır, bəzən səhərədək saxlayır, "günahlarını" sübuta yetirməyə çalışırdılar. 1937-ci ilin payızında həmin "görüşlərin" birindən yalnız səhər qayıdan S.Vurğun öz qardaşına belə demişdi: "... onlar (NKVD - A.B.) mənim "Azərbaycan" şeirimdən bərk yapışıblar. Başa düşə bilmirlər ki, bu şeir mənim həyatımın və bütün yaradıcılığımın mənasıdır, rəmzidir... Mən bütün insanlara, bütün xalqlara və millətlərə səadət arzulayıram və bu yolda çalışıram. Lakin bütün bunlarla bərabər məndən ötrü ən müqəddəs torpaq Azərbaycandır. Ən doğma xalq isə Azərbaycan xalqıdır, onun dili və şeiri mənim vicdan səsimdir, o mənim doğma anamdır. Əgər buna görə məni millətçi etmək istəyirlərsə, qoy etsinlər. Bir gün gələr, tarix həqiqəti açar".

   Xavər xanım şairin həmin vaxtlar dəfələrlə gecələr evə gəlməməsini, "Nə qəribə zamandı, nə ağlasığmaz dünyadı. Di gəl baş çıxar, ağı qaradan seç, yaxşını yamandan ayır" - deməsini də acı-acı xatırlayıb.

   S.Vurğun "Vaqif"i məhz belə bir şəraitdə qələmə alıb və təbii ki, bütün bunlar əsərin ən dramatik səhnələrinin, misralarının yaranmasına, hadisələrin təbii axarına ciddi təsir göstərib.

   S.Vurğun əsəri yazıb başa çatdırdıqdan sonra onun taleyindən çox narahat olub. O, "Vaqif"i bir müddət gizli saxlayıb və qardaşına belə deyib: "Əgər məni aparsalar, sən tez mənim əsərimi götür və etibarlı yerdə gizlət. Əsərin yerini Xavər bilir".

  Təsadüfi deyil ki, şair "Vaqif"i əvvəlcə məhz faciə kimi qələmə alıb, teatra "dörd pərdəli mənzum faciə" kimi təqdim edib. Əsərin qəhrəmanı Vaqifin ölümü hadisələrin təbii axarı ilə bərabər həm də pyesin qələmə alındığı dövrün obyektiv gerçəkliyindən və tələbindən doğurdu.

   Pyesin Vaqifin qətli ilə bağlı hissəsini əsərin vaxtilə teatra təqdim olunmuş ilk nüsxəsindən götürüb, olduğu kimi burada veririk:

  "(...Vaqifi oğlu Əli bəylə gətirirlər)

 

  Şeyx:

   - Dayanın!

   Vaqif:

   (kinayəli)

   - Mümkünmü durub dayanmaq?

 

   Şeyx:

   (Əli bəyə)

   - Oğlum, sən allahın qüdrətinə bax.

 

   Əli bəy:

   - Uzun mırıldama satılmış alçaq

    Səni də udacaq bu qara torpaq!

    oldu, tez gəlsin, deyin cəlladlar.

 

   Şeyx:

   (ətrafa)

   - Əstəğfurullah!

   Kafirə bir bax

.

   Vaqif:

   (Qürub etməkdə olan günəşi seyr edərək oğluna)

   - Günəş qürub edir, donur kainat,

   Əzəldən belədir vəfasız həyat.

   (Günəşi göstərərək)

   O mənim ömrümün timsalıdır, bax!

   Sönən bir varlığın xəyalıdır, bax!

   Mən də yaradıldım, mən də parladım,

   Gözəllər ağzından düşmədi adım.

   İndisə... yelkənim toxundu daşa

   Bir insan ömrünü vurmadım başa.

   Oğlum, alışıram, yanıram, aman!

   Səni öldürürlər mənim ucumdan.

   Qoy uçsun başıma qayalı dağlar!

 

   Əli bəy:

   - Ata!

   Sənin günəş boyda bir vicdanın var-

   Çiynində el dərdi daşıyacaqdır,

   Bu dünya durduqca yaşayacaqdır.

   (cəlladlar gəlirlər)

   Şeyx:

   - Kəlmeyi-şəhadət alın dilinizə!

 

   Vaqif:

   (oğlunu bağrına basaraq cəllada tərəf)

   - Nə qədər olsa da, qanın var, cəllad!

   İnsana canından şirindir övlad.

   Məni qorxutmayır bu vaxtsız əcəl

   İnsaf et, qabaqca məni öldür, gəl.

   Gözlərim görməsin övlad qanını!

   Uçurma könlümün xanimanını.

 

   Şeyx:

   (kinayəli)

   - Yenə rənginizdə bir sarılıq var.

 

  Vaqif:

   - Qafil! Gün batanda rəngi saralar!

 

   Şeyx:

   - Bu fani dünyanı artıq unudun,

   - İndi yönünüzü qibləyə tutun!

   (Uzaqdan cənginin səsi gəlir. Cəllad əvvəl Əlibəyi arxadan vurur)

 

   Vaqif:

   (Başını əlləri arasına alaraq)

   -Of... Sənin gözlərin kor olsun, cəllad!

   - Sənə demədimmi şirindir övlad?!

   (Cəllad Vaqifi də vurur, Vaqif yıxılır)

 

   Şeyx:

   - Meyitlər soyusun səhərə qədər.

   (Hamı çəkilir. Vidadi pəjmürdə halda gəlir. Vaqifi görən kimi acı bir fəryadla)

 

   Vidadi:

   - Vaqif!

 

   Vaqif:

   (zəif səslə)

   - Vidadi! Qardaşım, sənmisən, gəl, gəl...

   Bizi ayrı saldı bimürvət əcəl.

 

   Vidadi:

   (onun başını dizləri üstə qoyaraq)

   - Gəldim sağlığına görüşək yenə,

   İnsan aldanırmış xəyal deyənə.

   Kor olsun gözlərim nələr görürəm

   Günəşi tutulmuş səhər görürəm.

 

   Vaqif:

   - Ağlama, qardaşım! Sən yaşa, yarat,

   Yaxındır gözlənən azad bir həyat.

   (Deyib keçinir. Vidadi onun alnından öpərək)

 

   Vidadi:

  - Söndü...Şerimizin günəşi söndü...

   Həqiqət əbədi xəyala döndü.

   Susdu bağçamızın şeyda bülbülü,

   Saraldı yurdumun qönçə bir gülü.

   Vaqif! Gözlərini aç, aləmə bax!

   Buludlar qaralır matəm tutaraq

   Ölməz böyük dili şerin, sənətin!

   Vaqif! Sən oğlusan əbədiyyətin!

   (ayağa qalxaraq göylərin dərinliyinə əllərini qaldırır, dəhşətli bir səslə)

   Daşdan yaranmayıb, ətdəndir ürək

   Tfu sənin təxtinə, ey çərxi-fələk..."

 

   S.Vurğunu millətçilikdə günahlandırır, ana dilini, öz xalqını sevdiyinə, "Vaqifin şirin dili" ifadəsini işlətdiyinə görə ittiham edirdilər. Vaqifi də öz elini və dilini müdafiə etdiyinə görə qətlə yetiriblər. Bu da şair ilhamının məhsuludurmu?..

   "Vaqif" belə başlayır: "Vidadi tək ağac altında namaz qılır. Namazın arasında əllərini göyə qaldırıb, titrək və təsirli bir səslə:

 

   Xudaya! İnsanın halı yamandır,

   Nələr çəkdiyimiz sənə əyandır.

   Mənası varmıdır min təriqətin?

   Aç... aç qapısını sən həqiqətin.

   Nə olur, bir yeni işıq ver bizə,

  Bizim kor yaranmış gözlərimizə-

   Bəlkə də yaxşını seçək yamandan...

   Ta ki, cansız keçən bir güzərandan

   Biz də ilham alaq, sevinək barı.

   İşıqlat bu dibsiz qaranlıqları...

   Yazıqdır dünyanın əşrəfi insan,

   Böyüksən, adilsən, keç günahından.

  Qoyma ki, yerlərdə sürünsün bəşər,

   Dünyada qalmasın nə pislik, nə şər.

   Yaxşılıq insana bir sənət olsun,

   Dünya başdan-başa qoy cənnət olsun..."

 

   Vidadinin bu monoloqunun altı misrası ixtisar edilib və şairin kitablarına salınmayıb. Özünün "muzey ömrünü" yaşayan misralar bunlardır:

 

   İlahi! Bir gətir insanı yada

   Göz yaşı qalmasın qara dünyada.

   Sən ki iradənlə bizi yaratdın,

   Neçin qəlbimizi vaxtsız qanatdın?

   Söylə bir, insanın nədir günahı?

   Aciz bəndələrə qıyma, ilahi...

 

   Görəsən, ömrünün ixtiyar çağında, qayğısız günlərini yaşayan Vidadi namaz üstündə nə üçün tanrıya giley-güzar edir?

   Bütün bunlar barədə dərindən düşünəndə belə bir qənaətə gəlirsən ki, bu ürək ağrıdan və üsyankar şikayət 1797-ci ilə yox, məhz 1937-ci ilə aiddir.....

   Şairin oğlu Vaqif Səmədoğlu yazır: "Lap gəncliyimdə mənə elə gəlirdi ki, Səməd Vurğun Vaqif simasında özünü, Vidadi obrazında Osman Sarıvəllini yaradıb. İkisi Salahlıdan, ikisi Şıxlıdan.... Ancaq sonra bu röya yavaş-yavaş gözlərimin önündən çəkilib getdi. Hayıf..."

   Bu qənaəti araşdırdığımız materiallar da sübuta yetirir. 1797-ci ilin hadisələrində 1937-ci ilin "podtekstini" üzə çıxarır, tarixin müxtəlif vaxtlarında "hökmdarın hüzurunda" dayanan böyük söz sərraflarının taleyini yada salır. Acı da olsa...

 

 

Adilxan BAYRAMOV

 

525-ci qəzet.- 2009.- 10 aprel.- S.7.