Beynimizi xarab eləməyək!

İNSAN ORQANİZMİNİN ŞAH ÜZVÜNÜ NECƏ QORUMALI?

İnsanların bütün fəaliyyəti, işgüzarlığı, istedadı, dünya görüşü, ağlı, düşüncəsi, yaradıcılıq qabiliyyəti bilavasitə beyinlə bağlıdır. Orqanizmi təşkil edən milyonlarla hüceyrə, toxuma və üzvlərin - sistemlərin qarşılıqlı əlaqələri və yararlı iş əmsalları beyin vasitəsilə tənzim olunur. Görmə, eşitmə, qoxu, dad bilmə və digər vacib hissiyyatların dərk edilib, müvafiq cavab reaksiyalarının verilməsi də beyinin fəaliyyətindən asılıdır. O, özünün ali mənsəbinə və vəzifəsinə uyğun olaraq orqanizmin ən uca nöqtəsində - başda yerləşir, kəllə sümükləri ilə hər tərəfdən əhatə olunub, möhkəm qorunur.

Beyindən aşağıda onun hər əmrinə müntəzir olan bütöv orqanizm, beyindən yuxarıda isə bütünlükdə dünyanı idarə edən qadir Allah qərarlaşıb. Beyin hüceyrələrinin oksigenə və qana olan ehtiyacı, başqa hüceyrələrə nisbətən, azı on qat artıqdır. Özü orqanizmin ümumi çəkisinin cəmi iki faizini təşkil etdiyi halda, orqanizmin enerji potensialının 25 faizini istəyir. Beyin malik olduğu bu enerjinin əsas hissəsini yaddaşın, düşüncənin, müxtəlif emosiyaların tənzim olunmasına sərf edir. Onun fəaliyyətinin pozulmalarının əsas səbəbi beyin hüceyrələrinin - toxumalarının oksigen çatışmazlığıdır. Oradakı oksigen çatışmazlığının əsas səbəbləri isə beyin damarlarının pazmaları (sıxılmaları), sklerozu (kirəcləşməsi) və hipertoniya xəstəliyi ilə bağlıdır.

Beyin damarlarının divarlarına yağlı və yağabənzər maddələrin, xüsusən xolesterinin yığılıb-toplanıb çökməsi nəticəsində ateroskleroz xəstəliyi baş verir. Nəticədə beyin damarlarının divarları qalınlaşır, daralır, beyin hüceyrələri kifayət qədər qanla və oksigenlə təmin olunmur. Bu baxımdan bir sıra qabaqcıl Avropa ölkələrində kərə yağı almırlar. Xüsusən Amerikada kərə yağını evə buraxmırlar. Bizdə isə səhərlər süfrələrə ilk növbədə kərə yağı qoyulur və onu çox iştahayla yeyirik. Beyin hüceyrələrində oksigen çatışmazlığı onun normal fəaliyyətini pozur, yaddaşı, yuxunu, düşünüb nəticə çıxarmaq və yaradıcılıq qabiliyyətini xeyli azaldır.

Hüceyrələr uzun müddət oksigen çatışmazlığına məruz qaldıqda isə bir sıra təhlükəli xəstəliklərə - ürəyin işemiki xəstəliklərinə, infarkta, insulta (beyinə qan sızması) əlverişli zəmin yaranır.

Vaxtaşırı baş ağrıları, baş gicəllənmələri, əsəbi gərginliklər, yaddaşın, yuxunun pozulmaları beyində oksigen çatışmazlığının ilkin əlamətləridir. Ahıl və qoca yaşlarda beyin damarlarının sklerozu daha bariz şəkildə təzahür edir. İnsanların qocalması ilk növbədə beyin damarlarının aterosklerozu nəticəsində yaranan oksigen çatışmazlığı ilə bilavasitə bağlıdır. Orqanizmi təşkil edən bütün sistemlərin beyinin müvafiq nahiyələrində xüsusi mərkəzləri mövcuddur. Bütün fəaliyyətlərimiz bu mərkəzlər vasitəsilə idarə və tənzim olunur.

Beyin mərkəzləri, müxtəlif məqsədlərə xidmət etmələrindən asılı olmayaraq, bir-birilə qarşılıqlı əlaqədə fəaliyyət göstərirlər.

Müxtəlif səbəblərdən bir sistemi idarə edən beyin mərkəzinin zəifləməsi zamanı, başqa müvafiq mərkəz ona yardımçı olur. Belə qarşılıqlı əlaqələr çoxşaxəli, mürəkkəb və bəzən izahedilməz amillərlə bağlıdır. Ümumiyyətlə, beyinin quruluşu, çoxşaxəli fəaliyyəti, mərkəzlərin qarşılıqlı əlaqələri tam izah edilməsi mümkün olmayan, bəlkə də xüsusi magik qüvvə ilə bağlı olan sirli - sehrli məsələdir. Beyinin sinir mərkəzləri müəyyən məqamlarda avtomatik və kompensator olaraq bir-birinə yardım etməyə, hətta bir-birini əvəzləyə bilir ki, bunun da səbəbi hələlik elmi yolla tam izah edilməyib.

Amerika alimləri son vaxtlar beyindəki düşüncələrin 80 faizini düzgün oxuyub-yoza bilən xüsusi skayner (aparat-qurğu) yaradıblar. Elm aləminin səbirsizliklə gözlədiyi bu kəşf təcrübədə müvəffəqiyyətlə sınaqdan çıxıb. Bu aparatın köməyilə insanların ağlından keçənləri oxumaq, danışıqları, əməlləri ilə beyinlərindən keçirdiklərinin fərqini aydınlaşdırmaq mümkün olacaq.

İnsanların keçirdikləri şadlıq-sevinc, qəm-kədər, sevgi-nifrət və digər hisslər müxtəlif emosional reaksiyalara səbəb olur və bu, beyin fəaliyyətilə bağlıdır. Emosiyalar əsasən üç növdə təzahür edir:

Xoşa gələn, razılıq yaradan emosiyalar; xoşa gəlməyən, narahatlıq yaradan emosiyalar; ciddi təsir göstərməyən neytral emosiyalar.

Bəzən qarışıq hisslər yaradan, mürəkkəb emosiyalar da olur.

Emosiyaların təsiri çox vaxt insanların həmin andakı ovqatlarından asılıdır. Onlar insan ovqatının tənzimləyicisidir. İnsan fərddir, özünəməxsus, spesifik xüsusiyyətlərə malikdir. Bu baxımdan müxtəlif hadisələrə reaksiyalar da müxtəlif olur. Emosiyalar bəzi hallarda insanları müəyyən təhlükələrdən qoruya bilir. Ekstremal vəziyyətlərdə qaçmaqla, mübarizə aparmaqla vəziyyətdən çıxmaq mümkün olur. Heyvanlarda emosiyalar fiziki tələbatlarını ödəmək üçündür.

İnsanlarda isə bir sıra mənəvi keyfiyyətlər - dostluq vətənpərvərlik, qarşılıqlı yardımlar və güzəştlər emosiyalarla bağlıdır. Çox vaxt vicdanlılıq, günahkarlıq, peşmançılıq kimi hisslər emosiyalarla əlaqədar təzahür edir. Sağlam-düzgün emosiya baş verən hadisəyə adekvat olandır. Emosiyanın adekvatlığı beyinin fəaliyyətilə tənzim olunur. Sinir sisteminin vəziyyətindən asılı olaraq emosiyalar həddən artıq güclü və zəif ola bilər. Yetkin, ziyalı və aqil insan emosiyalarını cilovlamağa qadir olmalıdır. Alimlər xüsusi tədqiqatlarla - maqnit rezonans tomoqrafiya aparatı vasitəsilə aşkar ediblər ki, beyində ətrafda baş verənləri optimist ruhda görməyə imkan yaradan - hissləri bu istiqamətə yönəldən xüsusi zona mövcuddur. Araşdırmalar nəticəsində müəyyən edilib ki, müsbət fikirlərə, xoşagələn emosiyalara beyinin alın nahiyəsində yerləşən toxumalar cavab reaksiyası verirlər. Göz boşluğunun arxasında yerləşən həmin nahiyədəki hüceyrə və toxumalar insanlar işıqlı, xoşbəxt gələcək haqda düşünərkən xeyli aktivləşirlər. Elmi tədqiqatların nəticələri eyni zamanda göstərib ki, insanlar xoş gözəl gələcək haqda düşündükdə optimist zona toxumaları fəallaşır, beyinin emosiyalara cavab verən badamvari kütləsi aktivləşir. Deməli, yaxşı işlər görmək, xeyirxahlıq, xoş gələcək haqda düşünmək və bu yöndə çalışmaq beyində öz əksini tapır, onu fəallaşdırır. Əksinə pessimistlik, pis ovqat, bədgümanlıq insanlarda depressiya halları yaradır, beyinin normal fəaliyyətini pozur. Gülüş, yüksək ovqat gərginliyə yol açan, xəstəlik törətməyə meylli bir sıra hormonların, xüsusən adrenalinin azalmasına səbəb olur. Orta əsrlərdə tanınmış həkim Əli Veysəl ağır qızılca xəstəliyinə yoluxan, həyatı təhlükədə olan uşaqları güldürməklə müalicə edərmiş.

Beyin fəaliyyətinin ən vacibi ağıl və yaddaşla bağlıdır. Kimliyindən, nəçiliyindən asılı olmayaraq, demək olar ki, bütün insanlar ağıllarından razıdırlar. Hamı elə bilir ki, hamıdan ağıllıdır. Heç kəs öz ağlından şikayətçi deyil. Bu da insan xislətinin qəribəliklərilə bağlıdır. Lakin insanların böyük əksəriyyəti, bəlkə də hamısı yaddaşından razı deyil. Onlar yaddaşlarının daha yaxşı olmasını arzulayırlar. İnsan həyatında yaddaşın rolu böyükdür. Dünyada insan fəaliyyəti sayəsində yaradılan və mövcud olan hər nə varsa, fikrin və yaddaşın sayəsində əmələ gəlib. Həyatda baş verən müxtəlif və mürəkkəb hadisələri düzgün dərk edib, yadda saxlamaq baxımından insan beyini çox böyük, bəzi hallarda hüdudsuz imkanlara malikdir. Bəzi yaradıcı insanlar (rəssamlar, heykəltəraşlar, yazıçılar) öz yaddaşlarına güvənərək yaxından bələd olmadan, bəzən üzünü görmədən bir çox insan haqda maraqlı və heyrətamiz əsərlər yarada bilirlər. Böyük ağıl həm də böyük yaddaşdır. Yaddaş beyin yaradıcılığında ən vacib rol oynayır. Bəzi hallarda isə ağıllı, talantla, istedadla yaddaş arasında müəyyən uyğunsuzluqlar, hətta böyük ziddiyyət ola bilər. Elə hal olur ki, yaradıcı insan özü yaratdığı əsəri unudur. Dahi Lev Tolstoy "Hərb və sülh" əsərinin radioda oxunmasına böyük maraqla qulaq asar, əsərin özü tərəfdən yazıldığını unudarmış.

Dünya şöhrətli Valter Skot bir poemanın oxunuşunda iştirak edib, çox xoşuna gəlib. Həmin əsərin özünün yazdığı "Pirat" poeması olduğunu öyrənəndə təəccüblənib. Belə misallar yüzlərlədir.

Hamı möhkəm yaddaşa malik ola bilməz. Lakin daima, ardıcıl olaraq öz üzərində işləməklə, oxumaqla düşünüb nəticə çıxarmaq tələb edən məsələlərlə məşğul olmaqla, onların dərinliklərinə varmaqla, yaddaşı cilalamaq, onun gizli qatlarının açılmasına nail olmaq mümkündür. Dəmir uzun müddət işlənmədikdə pas atır, korroziyaya uğrayıb, çürüyür, dağılır. Beyin də belədir, uzun müddət ciddi şəkildə işlətmədikdə zəifləyib atrofiyaya uğrayır, ağlın, yaddaşın korlanmasına zəmin yaradır.

Beyinin çoxşaxəli mürəkkəb və bəzən izahı mümkün olmayan fəaliyyət növləri var. Lakin beyinin ən əsas fəaliyyəti, beyin qabığında gedən oyanma və tormozlanma proseslərilə əlaqədardır. İnsanların bütün davranışları - çılğınlıqları, laqeydlikləri, təvazökarlıqları, simasızlıqları, mənəviyyatları, şəxsiyyətləri oyanma və tormozlanma proseslərinin qarşılıqlı nisbətindən asılıdır. Beynində oyanma prosesi üstünlük təşkil edən, hadisələrə tez və çılğın reaksiya verən, tələskən, ölçüb-biçmədən qərar qəbul edən, xislətini tez-tez dəyişənlər də var, sakit, təvazökar, sözünün-hərəkətinin yerini bilən, şəxsiyyətini, mənliyini hər şeydən uca tutan, ən ağır anlarda belə, əqidəsinə sadiq qalanlar da. Şəxsiyyətsiz, mənəviyyatsız, əqidəsiz, yalnız öz xeyrini güdən, bütün fəaliyyətini buna sərf edənlər əsil insan sayıla bilməzlər. Tibbi baxımdan belələrini parazit insan hesab edirlər.

İnsan həyatı üçün son dərəcə vacib olan bir üzvü - beyini necə qorumalı? Beyini qorumaq üçün ilk növbədə xarici mühit - torpaq, hava, su qorunmalıdır. İnsan onu əhatə edən xarici mühitin bir hissəsidir. Xəstə mühitdə sağlam insan ola bilməz! Beyinin normal fəaliyyəti əzələ işi ilə də sıx bağlıdır. Dünyanın məşhur alimləri, yazıçıları bütün ömrü boyu əqli-yaradıcılıq işlərini fiziki-əzələ işlərilə növbələşdiriblər. Əzələ işi, fəal hərəkət beyin fəaliyyətini tənzim edir. Dahi Lev Tolstoy ciddi yaradıcılıqla məşğul olarkən hər hansı çətinliklə üzləşdikdə, beyinin yorğunluğu ilə əlaqədar yazısı istədiyi kimi alınmayanda açıq havaya çıxar, idmanla məşğul olar, qaçar, at çapar, velosiped sürər, yaxud hovuzda üzərmiş. Sonra çox asan və səmərəli işləyərmiş.

Beyinin qidalandırıcı maddələrlə - arterial qanla və oksigenlə təmin olunması üçün normal və ciddi rejimlə (hər gün eyni saatda) qidalanmaq vacib şərtdir. Tez həzm olan, yaxşı-yumşaq bişən, vitaminlərlə zəngin qidalara üstünlük verilməlidir. Yağlı, şəkərli, duzlu, ədvalı, qızardılmış yeməklərdən çəkinmək vacibdir. Yapon alimləri isbat ediblər ki, sağlamlığın qorunması və beyin fəaliyyətinin tənzimlənməsi üçün balıqdan, xususən dəniz və okean balıqlarından maksimum istifadə edilməlidir. Təmiz bal beyinin normal işləməsi üçün vacibdir. Mütaliə ilə daima və ardıcıl məşğul olmaq, şeir əzbərləmək, düşünüb-nəticə çıxarmaq tələb edən məsələləri araşdırmaq, beyin hüceyrələrini hər an intensiv işləməyə yönəltmək beyini daima lazımi formada saxlayır.

Beyinin fəaliyyəti beş yaşa qədər 90 faiz formalaşır. Bu baxımdan uşaqlarla ardıcıl məşğul olmaq, onların diqqətinin güclənməsinə çalışmaq vacibdir. Xoş rəftar, qayğıkeşlik, ədalətlilik, humanistlik uşaqlarda beyin fəaliyyətinin düzgün formalaşmasına əlverişli mühit yaradır.

Yerli-yersiz, uşaqlara irad tutmaq, onları danlamaq, alçaltmaq, təhqir etmək, döymək narahat, əsəbi, aqressiv böyümələrinə, beyin fəaliyyətinin pozulmasına səbəb olur. Yaponlar uşaqları ciddi günah işlətdikdə də onlara xoş üz göstərib, qayğıkeşlik edirlər. Bəlkə buna görə də dünyanın ən ağıllı, düşüncəli adamları yaponlar sayılır, ən parlaq müasir texniki kəşflər onların adları ilə bağlıdır. Ardıcıl olaraq spirtli içkilərin qəbulu, siqaret çəkmək, narkotiklərə aludəçilik beyinin normal fəaliyyətini pozur, müxtəlif sarsıntılara zəmin yaradır. Həddən artıq yorğunluq, yuxusuzluq, emosional gərginliklər beyin qan dövranının və yaddaşın pozulmasına aparıb çıxarır. İnsan yaşa dolduqca beyin damarlarında skleroz prosesi artır, beyin hüceyrələri kifayət qədər qan və oksigen ala bilmir. Bu da öz növbəsində yaddaşın, yuxunun pozulmasına, baş ağrılarına, baş gicəllənmələrinə gətirib çıxarır. Beyinin vaxtından əvvəl qocalmasının qarşısını almaq üçün peşəkar həkimlərin məsləhətilə, tarixin sınaqlarından çıxıb, özünü doğrultmuş dərmanlar vaxtaşırı qəbul edilməlidir. Belələrindən "Kavinton-forte" (və əvəzediciləri), "nootropil", "stugeron" ("sinnarizin"), "aspirin", "S vitamini", "nikotin turşusu" və digərlərini göstərmək olar. İnsan yaşa dolduqca ağırlaşır, tənbəlləşir, istirahətə, uzanıb dincəlməyə meylli olur. Belə passiv vəziyyət beyinin qocalmasını tezləşdirir. Ahıl və qoca yaşlarda hər gün ardıcıl olaraq açıq havada kifayət qədər (azı bir saat) piyada gəzmək, yaşa və sağlamlıq durumuna uyğun olan idman hərəkətləri etmək beyinin "qocalmasını" ləngidir.

Beynimizi - orqanizmi təşkil edən bütün üzvlərin şahını, idarəedicisini qoruyaq!

Hacıbala BƏDƏLLİ

525-ci qəzet.- 2009.- 18 aprel.- S.26.