Azərbaycan
təhsili: yaxın keçmişə, bu günə və gələcəyə bir baxış
(əvvəli ötən şənbə
sayımızda)
Hörmətli
oxucular, ötən məqalədə ali təhsilin cəmiyyətin
və şəxsiyyətin inkişafında rolu, ölkəmizdə
ali təhsil sahəsində mövcud olan bir sıra problemlər
barədə məlumat vermişdim. Bu məqalədə digər
problemlərlə bağlı fikirlərimi sizinlə
bölüşmək istəyirəm.
Təhlil
göstərir ki, ali məktəblərimizin kadr
potensialının inkişafına, istedadlı gənclərin
bu vacib sahəyə cəlb olunmasına kifayət qədər
diqqət yetirilmir. Bu səbəbdəndir ki, hazırda ali məktəblərdə
çalışan müəllimlərin 31,2 faizini 60-70 və
daha çox yaşlılar təşkil edir. Bir sıra ali məktəblərdə
isə bu göstərici daha yüksəkdir. Belə ki, Azərbaycan
Dəniz Akademiyasında (ADA) müəllimlərin 60,7, Azərbaycan
Dövlət Neft Aakdemiyasında (ADNA) 51, Azərbaycan Dövlət
Pedaqoji Universitetində (ADPU) 45, Azərbaycan Texniki Universitetində
(AzTU) 44, Lənkəran Dövlət Universitetində (LDU) 43,6,
Azərbaycan Dövlət Aqrar Universitetində (ADAU) 42,7, Azərbaycan
Texnologiya Universiteti (ATexU) və Azərbaycan Dövlət Rəssamlıq
Akademiyasında (ADRA) 39,8, Azərbaycan Memarlıq və
İnşaat Universitetində (AMİU) 39,7, Azərbaycan
Dövlət İdarəçilik Akademiyasında (ADİA)
37,5, Bakı Dövlət Universitetində (BDU) 34,9, Bakı
Slavyan Universiteti (BSU), Azərbaycan Dövlət İqtisad
Universiteti (ADİU), Azərbaycan Dillər Universiteti (ADU),
Bakı Musiqi Akademiyası (BMA), Sumqayıt Dövlət
Universiteti (SDU), Gəncə Dövlət Universiteti (GDU), Mingəçevir
Politexnik İnstitutu (MPİ), Naxçıvan Müəllimlər
İnstitutu (NMİ), Azərbaycan Müəllimlər
İnstitutu (AMİ), Azərbaycan Tibb Universiteti (ATU), Azərbaycan
Dövlət Bədən Tərbiyəsi və İdman
Akademiyasında (ADBTİA) 23-30 faizini yaşlı müəllimlər
təşkil edir.
Ali məktəblərdə
çalışan və 60-dan yuxarı yaşı olan müəllimlərin
yalnız 46,5 faizi elmlər namizədidir, 37,1 faizinin isə
elmi dərəcəsi yoxdur. Bəzi ali məktəblərdə
isə elmi dərəcəsi olmayan yaşlı müəllimlərin
sayı daha çoxdur. Məsələn, belə müəllimlər
BDU-da 70,5, ADU-da 54,8, AMİ-də 50, ADBTİA-da 47,7, AzTU-da
42,9, ADA-da 41,6 faiz təşkil edir.
Ali məktəblərdə
idarəetmə strukturlarında fəaliyyət göstərənlərin
yaş tərkibinin təhlili göstərir ki, bu sahədə
də ciddi problemlər mövcuddur. Belə ki, bəzi ali təhsil
müəssisələrində prorektorlar, dekanlar və kafedra
müdirlərinin əksəriyyəti pensiya yaşını
ötmüşdür və müasir dövrdə ali təhsil
qarşısında duran vəzifələrin yerinə yetirilməsi
prosesinə rəhbərlik edə bilmirlər. Hazırda ali məktəblərdə
çalışan 27 rektordan 6-sı (34%), 110 prorektordan 21-i
(19%), 144 dekandan 28-i (19,4%), 844 kafedra müdirindən 328-i
(38,8%) 65 və daha çox yaşlılardır. Ayrı-ayrı
universitetlərdə bu vəziyyət daha
acınacaqlıdır. Belə ki, kafedra müdirlərinin
BSU-da 26, ATexU-da 26,3, ADMİU-da 26,6, LDU-da 27, ADU-da 30, GDU-da 39, ADİU-da
42, BDU-da 45, ADAU, ADPU və ATU-da 50, ADBTİA-da 52,6, AMİU-da
55,3, ADNA-da 57, ADA-da 63,6, BMA-da 64,2, AzTU-da 67,3 faizinin
yaşı 65-dən yüksəkdir. Kafedra müdirlərindən
BDU-da 7 nəfərin, ATU-da 3 nəfərin, AAU, GDU və
ADU-nun hər birində 2 nəfərin, ADPU, AzTU və
BMA-nın hər birində 1 nəfərin yaşı isə
hətta 80-dən yuxarıdır.
Bununla
yanaşı, ADPU-da 2 prorektor və 2 dekanın, ADİU-də
2 dekanın, BDU-da 6 dekanın, ADBDİA-da 2 prorektor və 1
dekanın, AMİU-da 4 dekanın, AMK-da 2 prorektorun, ADRA-da 2
prorektorun, NDU-da 2 dekanın, ATexU-da 1 prorektorun və 1
dekanın, AMİ-də 2 prorektorun, AMİU-da 2 dekanın,
ATU-da 2 dekanın, ADNA-da 3 prorektorun və 2 dekanın da
yaşı 65-dən çoxdur.
Ali təhsil
müəssisələrində gənc və perspektivli
kadrların inkişafı və irəli çəkilməsi,
kadr tərkibinin yaxşılaşdırılması,
müasir təfəkkürlü gənc mütəxəssislərin
idarəetmə strukturlarına cəlb edilməsi sahəsində
zəif iş aparılır. Universitetlərin inkişaf
proqramları, strateji planları olmadığı kimi, kadr
siyasəti sahəsində də aydın planları mövcud
deyildir. Nəzərə alsaq ki, ümumilikdə təhsilin
keyfiyyəti bilavasitə peşəkar və müasir
düşüncəli kadrlardan asılıdır, onda bu sahədə
görülməli işlərin miqyasının nə qədər
geniş olduğunu dərk edərik. Fikrimcə, ali məktəblərdə
çevik və müasir idarəetmənin olmaması da
bilavasitə idarəetmə strukturlarında fəaliyyət
göstərənlərin mühafizəkarlığı,
yeniliyi qəbul etməməsi, müasir tələblərlə
ayaqlaşa bilməməsi ilə birbaşa
bağlıdır.
Azərbaycan
Respublikası Prezidentinin "Ali təhsil müəssisələrində
çalışan işçilərin sosial müdafiəsinin
gücləndirilməsi tədbirləri haqqında"
08.09.2008-ci il tarixli sərəncamı və onun icrası ilə
bağlı Nazirlər Kabinetinin "Dövlət büdcəsindən
maliyyələşən ali təhsil müəssisələrində
çalışan işçilərin yeni vəzifə
maaşlarının və vəzifə maaşlarına əlavələrin
təsdiq edilməsi haqqında" 12.09.2008-ci il tarixli 210
nömrəli qərarı ilə ali məktəblərdə
rektor, prorektor, dekan, kafedra müdiri ştatları vəzifə
statusu qazanmış və əvvəlki dövrlərdən
fərqli olaraq, həmin vəzifələrdə işləyənlər
üçün yüksək vəzifə maaşı və
ona əlavələr müəyyən olunmuşdur. Buna
baxmayaraq bir çox ali məktəblərdə hələ də
prorektorlar, dekanlar paralel olaraq kafedra müdiri vəzifəsini
də daşıyırlar ki, bu da mövcud qaydalara ziddir. Prorektorun
da, dekanın da, kafedra müdirinin də kifayət qədər
vəzifə funksiyaları və öhdəlikləri
vardır ki, onların yerinə yetirilməsi elə də asan
deyildir. İki vəzifə daşımaq, əlbəttə,
fəaliyyətin səmərə və keyfiyyətinə də
mənfi təsir göstərir. Konkret misallara müraciət
edək. NMİ, LDU və ADİU-da rektorlar, ADAU-da 1 prorektor,
ADPU-da 2 prorektor və 5 dekan, BDU-da 8 dekan, AzTU-da rektor, 5
prorektor və 9 dekan, ADA-da rektor və 1 prorektor, ATexU-da rektor və
1 prorektor həm də kafedra müdiri vəzifəsini
daşıyırlar.
Uzun
müddət ali məktəbdə çalışan şəxs
kimi düşünürəm ki, kafedra müdiri və dekan vəzifəsi
ali məktəbdə ən məsul vəzifələrdəndir.
İndiki vəziyyətdə fakültə dekanı və
kafedra müdiri fakültədə və kafedrada işlərin
təşkili, tədris planı və proqramlarının, cədvəllərin
tərtibi, müəllimlərin işə qəbulu, semestr və
dövlət imitahanlarının təşkili və onlara nəzarətin
həyata keçirilməsi, bütövlükdə təhsilin
keyfiyyətinin idarə olunması məsələlərinə
cavabdeh olan şəxslərdir və onlar yalnız 0,5 ştat
hesabı ilə müvafiq kafedralarda müəllim kimi
çalışa bilərlər. Fikrimcə, universitetlərdən
kənarda fəaliyyət göstərən millət vəkillərinin,
nazirlərin və digər vəzifə sahiblərinin kafedra
müdiri kimi fəaliyyət göstərməsi də, əslində,
ali məktəbin inkişafına mane olmaqdan başqa bir
şey deyildir. Hesab edirəm ki, belə hallar təxirəsalınmadan
aradan qaldırılmalı, həmin vəzifələr gənc
və perspektivli kadrlara həvalə olunmalıdır.
İndi isə
məni daha çox düşündürən əlavə təhsil
barədə. Etiraf edim ki, müəllimlərin bacarıqlarının
artırılmasında mühüm əhəmiyyət kəsb
edən ixtisasartırma təhsili üzrə beynəlxalq təşkilatlarla
birlikdə müəyyən işlər görsək də,
problemlərimiz daha ciddidir. Fasiləsiz təhsilin mühüm
tərkib hissəsi olan bu sahədə dünya təcrübəsinə
uyğun müasir model və mexanizmlər hazırlasaq da,
praktikada səmərəli tətbiq edə bilməmişik. Təhlil
göstərir ki, "öyrədənlər" özləri
kifayət qədər peşəkar və səriştəli
deyildir, müəllimlərin ehtiyacları lazımi səviyyədə
qiymətləndirilmir, mövcud ixtisasartırma proqramları
müəllimlərin ehtiyaclarını təmin etmir, fəal
təlim texnologiyalarının tətbiqinə diqqət
yetirilmir, ixtisasartırmanın nəticələrinə
görə müəllim fəaliyyəti
stimullaşdırılmır.
İxtisasartırma
təhsili müəssisələrində müəllimlərin
ixtisasları üzrə lazımi bilik və bacarıqlara yiyələnməməsi
cəmiyyətdə həmin təhsil müəssisələrinə
inamın azalmasına və haqlı narazılıqlara səbəb
olur. İxtisasartırma təhsilinə hər il on minlərlə
müəllim cəlb olunur, xeyli dövlət vəsaiti sərf
edilir, lakin bunun müqabilində müəllimlər lazımi
bacarıqlar əldə etmirlər, bu kursların formal
olduğunu bilərək ümumiyyətlə ixtisasartırma
tədbirlərinə həvəslə gəlmirlər.
Bu sahədə
mövcud problemlərin aradan qaldırılması məqsədilə
Təhsil Nazirliyi tərəfindən "Fasiləsiz pedaqoji təhsil
və müəllim hazırlığının konsepsiya və
strategiyası" sənədi hazırlandı və 2007-ci
ildə Hökumət tərəfindən təsdiq olundu. Bu sənədlə
gələcək üçün müəyyən etdiyimiz
perspektivlər, əsasən, təkmil normativ-hüquqi
bazanın yaradılması, bu sistemdə zəruri struktur dəyişikliklərinin
aparılması, yeni kurikulumların hazırlanıb təsdiq
edilməsi, müasir monitorinq və qiymətləndirmə
sisteminin tətbiqindən ibarətdir.
Hazırda
əlavə təhsil konsepsiyası haqlı olaraq təhsil
ictimaiyyəti tərəfindən geniş müzakirə
olunan məsələlərdən biridir. Konsepsiyanın
yeniliyini və hazırda təhsil sistemimiz üçün əhəmiyyətini
nəzərə alaraq, əlavə təhsil barədə bir
qədər ətraflı məlumat vermək istərdim.
Müasir
dövrdə əlavə təhsil və peşəkarlıq
səviyyəsinin inkişaf etdirilməsi fasiləsiz təhsilin
tərkib hissəsi olmaqla, peşə-ixtisas müəssisəsini
bitirən və təhsil haqqında dövlət sənədi
olan hər bir vətəndaşın fasiləsiz təhsil
almaq imkanları sistemi kimi başa düşülür. Bu,
bir tərəfdən müəllimin yaradıcı
potensialının inkişaf etdirilməsinə, digər tərəfdən
təhsilin və onun idarə edilməsinin müasirləşdirilməsi
məqsədilə pedaqoji işçilərin və rəhbər
pedaqoji kadrların peşə hazırlığının,
elmi-pedaqoji qabiliyyətlərinin və peşəkarlıq səviyyəsinin
müxtəlif yollarla inkişaf etdirilməsinə xidmət
edir.
Əlavə təhsil
və peşəkarlıq səviyyəsinin inkişaf etdirilməsi
pedaqoji kadrların, cəmiyyətin və dövlətin təhsil
tələbatlarının hərtərəfli ödənilməsi
məqsədilə peşə-ixtisas təhsilinə əlavə
olaraq təhsil proqramları və xidmətləri vasitəsilə
həyata keçirilir. Fasiləsiz təhsilin hər bir mərhələsində
əlavə təhsilin əsas məqsədi şəxsiyyətin
inkişafından, intellektual və peşə
baxımından onun fasiləsiz təkmilləşdirilməsindən
ibarətdir. Əlavə təhsil proqramlarına ümumtəhsil,
peşə-ixtisas və əlavə təhsil müəssisələrində,
dayaq məntəqələrində və ümumiyyətlə,
müvafiq lisenziyası olan digər müəssisələrdə
həyata keçirilən müxtəlif yönümlü təhsil
proqramları daxildir.
Müasir
dövrdə əlavə təhsilin ixtisasartırma, təkmilləşdirmə,
stajkeçmə, yenidənhazırlanma, yaşlıların təhsili
və sair kimi istiqamətləri müyəyyənləşdirilmişdir.
Əlbəttə, bu istiqamətlərin hamısı barədə
bir məqalədə məlumat vermək çətin
olardı, onlardan yalnız bəzilərinə toxunmaq istəyirəm.
İxtisasartırma
təhsili dedikdə, pedaqoji kadrların və rəhbər
pedaqoji işçilərin öz peşə fəaliyyəti
dövründə (və ya müəyyən müddət
pedaqoji fəaliyyətdə olmayan dövrdə) mütəmadi
olaraq peşəkarlıq səviyyəsini, peşə
ustalığını, elmi-nəzəri biliklərini
artırmaq məqsədi ilə şəxsi ehtiyac və tələbatlarına
uyğun gələn, o cümlədən yenilikləri və
dəyişiklikləri əks etdirən tədris plan və
proqramları üzrə təhsil almaları nəzərdə
tutulur.
Stajkeçmə
xüsusi ayrılmış müəssisələrdə
yüksək ixtisaslı mütəxəssisin rəhbərliyi
altında nəzəri biliklərin təsrübi bacarıq və
vərdişlərlə əlaqələndirilməsini nəzərdə
tutur. Peşə-ixtisas müəssisələri üzrə
pedaqoji heyətin ixtisasının artırılması
üçün nəzərdə tutulan tədris plan və
proqramlarına, lazım gəldikdə, stajkeçməyə
dair ayrıca blok əlavə olunur. Bununla belə, nəzəri
hazırlıq planlaşdırılmadan da qabaqcıl texnika və
texnologiya ilə tanış olmaq məqsədilə? elmi
laboratoriya və emalatxanalarda stajkeçmə tədbirləri
təşkil edilə bilər. Pedaqoji işçilərin
stajkeçməsi pedaqogika, psixologiya və metodika sahələri
üzrə bilik və bacarıqların artırılması ilə
tamamlanaraq, həmin kateqoriyadan olan müəllimlərin tam əlavə
təhsilini təmin edir.
Stajkeçmə
ikimərhələli proses olmaqla, peşə-ixtisas təhsili
müəssisələrində çalışan
professor-müəllim, pedaqoji kadr, mühəndis-müəllim
kimi kateqoriyalı işçilərin əlavə təhsilidir.
Bu cür təhsil şəbəkəsinə ali məktəblərin
baza kafedraları, müvafiq ixtisasartırma müəssisələri
və fakültələri, ixtisas profilinə uyğun elm, təhsil
və istehsalat müəssisələri, təcrübə-sınaq
stansiyaları aiddir.
Kadrların
təkmilləşdirilməsi prosesi əlavə təhsildə
gedən bir proses olmaqla, tədrisin keyfiyyətinin
yaxşılaşdırılması məqsədi
daşıyır və aşağıdakı proseslərin və
ya tədbirlərin vəhdətini özündə ehtiva edir:
pedaqoji, psixoloji,
metodiki sahədə, dərs vəsaiti və dərsliklərdə,
eləcə də tədris plan və proqramlarında, təlim
və informasiya texnologiyalarında olan yeniliklərlə
operativ tanışlıq, öz həmkarları ilə təcrübə
mübadiləsi;
distant
ötürmə vasitəsilə yeni materialların əldə
olunması, bu istiqamətdə fikir mübadilələrinin
aparılması; aktual mövzuların dinlənilməsi
üçün sahə üzrə qabaqcıl mütəxəssislərin
dayaq məntəqələrinə dəvət olunması,
problem mövzular ətrafında təhlillərin təşkili;
dərslərdə kollektiv iştirak, konkret metodikanın
aprobasiyası, nəticələrin təhlili; kadr hazırlığı,
əlavə təhsil sahəsində tətbiq olunan plan və
proqramlara, eləcə də yeni dərslik və dərs vəsaitlərinə
dair əsaslandırılmış təkliflərin verilməsi;
"öyrədənləri öyrədən" statuslu
müəllim və metodistlərlə diskussiyaların
keçirilməsi; daimi özünütəhsil.
Təkmilləşdirmə
daha geniş anlayış olmaqla, əlavə təhsilin
yuxarıda göstərilən digər tərkib hissələrinə
təkanverisi proses xarakteri daşıyır, özünütəhsil
formasında müəllim hazırlığının fasiləsizliyini
təmin edir. Pedaqoji kadrların mütəmadi olaraq təkmilləşdirilməsi
gələsək ixtisasartırma və yenidənhazırlanma
təhsilini formalaşdırır, müəllimlərin ilkin
hazırlığı prosesində mövcud olan
çatışmazlıqların aradan
qaldırılmasını və onların?
hazırlığının keyfiyyətcə yüksək səviyyədə
olmasını təmin edir.
Əlavə
təhsil və peşəkarlıq səviyyəsinin
inkişaf etdirilməsi müəllimlərin və pedaqoji
prosesin digər subyektlərinin dörd səviyyədə
hazırlanması şəklində həyata keçirilir:
1)?müəllimlərin,
metodistlərin, rəhbər işçilərin və digər
pedaqoji kadrların praktiki fəaliyyət istiqaməti üzrə
ixtisasının artırılması və təkmilləşdirilməsi;
2)?pedaqoji
kadrların elmi tədqiqatçılıq fəaliyyəti
sahəsində ixtisasının artırılması və təkmilləşdirilməsi;
3)?pedaqoji
və qeyri-pedaqoji ixtisaslı kadrların pedaqoji ixtisaslar
üzrə yenidən hazırlanması;
4)?qısamüddətli
təhsil proqramları üzrə təhsil səviyyəsinin
və dərəcənin yüksəldilməsi.
Əlavə təhsil
və peşəkarlıq səviyyəsinin inkişaf etdirilməsi
aşağıdakı modellər üzrə həyata
keçirilir:
-ixtisasartırma
və ya baza peşə-ixtisas təhsili müəssisələrində
treninqlər;
-təhsil
müəssisəsi şəraitində treninqlər;
-kaskad
modeli üzrə treninqlər ("öyrədən"lərin
öyrədilməsi və müəllimlərin dayaq məntəqələri
vasitəsilə ixtisasartırma və təkmilləşmə
proseslərinə cəlb edilməsi);
-texnologiyalara
əsaslanan treninqlər;
-distant təhsil;
-mentorluq;
-şəxsi
tədqiqata əsaslanan ixtisasartırma və təkmilləşmə;
-müxtəlif
təşkilatlar tərəfindən ixtisasartırma sistemindən
kənar keçirilən kurslar və treninqlər.
Qeyd etmək
lazımdır ki, əlavə təhsilin əsas istiqamətlərindən
biri olan ixtisasartırma təhsilinin beynəlxalq təcrübəyə
uyğun təşkili üçün bir sıra problemlərin
həlli vacibdir. Həmin problemlərdən biri məhz bu təhsilin
strukturunun müasir tələbləri ödəməməsi
ilə bağlıdır. Belə ki, ixtisasartırma təhsili
müəssisələri tərəfindən təklif edilən
proqramlar bu təhsilə cəlb olunan müəllimlərin
ehtiyaclarına uyğun hazırlanmır, ümumiyyətlə
bu ehtiyacların dəqiq müəyyənləşdirilməsi
sahəsində etibarlı mexanizmlər işlənməmişdir.
Etiraf etmək
lazımdır ki, bu sahədə sovet dövründəki təcrübədən
çox da uzağa gedə bilməmişik. O zaman da hər 5
ildən bir müəllimlər məcburi şəkildə
ixtisasartırma kurslarına göndərilirdilər, formal
olaraq kursdan keçmələri barədə sənəd
alırdılar. Xatırlayıram ki, həmin dövrdə
Bakı Dövlət Universitetində işləyərkən
mən özüm də belə kurslardan keçmişəm,
hətta Moskvada stajkeçmə tədbirlərində də
iştirak etmişəm. Lakin bu kurslar müddətindən
asılı olmayaraq, müəllimlərə praktik vərdişlər
aşılamırdı, bir çox hallarda o zamankı
SSRİ-nin müxtəlif şəhərlərinə
ixtisasartırma kurslarına və stajkeçməyə
göndərilənlər şəxsi karyerası, elmi-tədqiqat
işləri ilə əlaqədar problemlərinin həllinə
daha çox səy göstərirdilər.
İxtisasartırma
təhsili sahəsində beynəlxalq təcrübə ilə
tanışlıq göstərir ki, dünyada bu sahədə
fərqli mexanizmlər tətbiq olunur, ixtisasartırma təhsili
modul-kredit sisteminə əsaslanaraq 3 moduldan ibarət təşkil
olunur. Hər modul üzrə kreditin həcmi müəyyənləşdirilir,
məsələn hər modul üçün 30 kredit. Birinci
modul ümumpedaqoji, psixoloji, sosioloji məsələləri,
ikinci modul tədris metodikası və təlim
strategiyalarını, üçüncü modul isə sərbəst
modul adlanır və seçmə kursları, yəni müəllimin
arzusuna uyğun təşkil ediləcək kursları əhatə
edir. Xüsusi vurğulamaq lazımdır ki, ixtisasartırma tədbirlərinə
başlamazdan əvvəl hər bir müəllimin
bacarıqlarının ilkin diaqnostikası aparılır
(giriş qiymətləndirilməsi), treninq proqramları da
qiymətləndirmənin nəticələrinə
uyğunlaşdırılır. Sonda isə yekun monitorinq
aparılır (çıxış qiymətləndirilməsi).
Modullar üzrə zəruri kreditləri toplayan müəllimlər
sertifikat alır, bu sertifikatlarda kursun adı, müəllimin əldə
etdiyi bacarıqların səviyyəsi, saatların miqdarı,
toplanan kreditlərin sayı qeyd edilir. Bu sənəd müəllimin
karyerasının inkişafı və əməyinin
stimullaşdırılmasında mühüm rol oynayır ki,
bu da ixtisasartırma təhsilinin statusunu yüksəldir və
ona marağı artırır. Burada bir əhəmiyyətli cəhət
də ondan ibarətdir ki, təhsil müəssisələri və
ictimaiyyət müəllimlərə verilən sertifikatlara
inanır və onu qəbul edirlər. Çünki bu sənədi
almamışdan əvvəl kursun, treninqin monitorinqi
aparılır, həm "öyrədən"lərin, həm
də "öyrənən"lərin fəaliyyəti dəqiq
qiymətləndirilir. Eyni zamanda bu monitorinq və qiymətləndirmə
mexanizmi işin daha da təkmilləşdirilməsi
üçün təkliflərin hazırlanmasına imkan
verir.
Beynəlxalq
təcrübədə ixtisasartırma təhsilinin maliyyələşdirilməsi
də bizdə olduğundan tam fərqlidir. Azərbaycanda
ixtisasartırma təhsili üçün vəsait əsasən
bu təhsili həyata keçirən müəssisələrə
verilir. Yəni həmin müəssisənin təqdim etdiyi
xidmətin səviyyəsindən asılı olmayaraq, büdcə
vəsaiti ixtisasartırma təhsili müəssisəsinə
yönəldilir.
Dünya təcrübəsində
isə belə təhsil müəssisələri vəsaiti
özləri qazanırlar, yəni öz proqramlarını
elan edirlər, bu proqramlar akkreditasiyadan keçirilib müsbət
rəy aldıqdan sonra müəllimlərin seçimi əsasında
kurslar təşkil edilir və ixtisasartırma
üçün nəzərdə tutulmuş vəsait həmin
müəssisəyə yönəldilir. Əgər müəssisənin
təklif etdiyi proqramlar müəllimlər tərəfindən
seçilməzsə, onda həmin müəssisə vəsait
əldə edə bilmir. Bir fərq də ondan ibarətdir ki,
ölkəmizdə ixtisasartırma təhsili yalnız dövlət
təhsil müəssisələrində həyata
keçirilir, beynəlxalq təcrübədə isə
dövlət müəssisələri ilə yanaşı, bu
fəaliyyətlə daha çox özəl qurumlar, QHT-lər
məşğul olurlar ki, bu da rəqabət mühitinin
formalaşmasına gətirib çıxarır.
Bir maraqlı məqamı da hörmətli
oxucuların diqqətinə çatdırmaq istəyirəm.
Ölkəmizin 7 məktəbində İngilis dilinin intensiv tədrisi
üzrə layihəni başlayarkən bu dili tədris edəcək
müəllimlərin müasir metodlarla hazırlanması məsələsini
həll etmək istəyirdik, bu məqsədlə British
Council təşkilatına müraciət etməli olduq. Çünki
bizim ixtisasartırma təhsili müəssisələrində
onları istədiyimiz səviyyədə hazırlaya bilməyəcəkdik.
Həmin təşkilat qısa müddətdə treninq
proqramını hazırladı, Böyük Britaniyadan məsləhətçi
də dəvət edərək bu treninqləri keçirdi və
Təhsil Nazirliyi bunun üçün təşkilata maliyyə
vəsaiti köçürməli oldu. Maliyyə vəsaitinin
beynəlxalq təşkilata köçürülməsində
qarşımızda bir sıra problemlər yarandı,
çünki Təhsil Nazirliyi heç zaman ölkə
daxilində ixtisasartırma tədbiri üçün beynəlxalq
təşkilatla müqavilə bağlayıb maliyyə vəsaiti
ödəməmişdi. Əlbəttə, hesab edirəm ki,
bu sahədə yeni mexanizmlərin tətbiqi Azərbaycanda da
özəl qurumların, QHT-lərin və beynəlxalq təşkilatların
ixtisasartırma tədbirlərində iştirakına şərait
yaradacaq.
Bu sahədə
ən ciddi problemlərdən biri də "öyrədən"lərin
hazırlıq səviyyəsinin müasir tələbləri
ödəməməsi ilə bağlıdır. Gələcəkdə
diqqət yetirəcəyimiz əsas məsələlərdən
biri də məhz daha çox sayda peşəkar və səriştəli
"trener"lərin hazırlanmasıdır.
Daha bir
maraqlı məqamı diqqətinizə çatdırmaq istəyirəm.
Cari dərs ilindən ümumtəhsil məktəblərinin I
siniflərində yeni fənn kurikulumlarının tətbiqinə
başlamışıq. Yeni kurikulum tətbiq edilən siniflərdə
işləyən 9 minədək müəllim
üçün treninqlər keçirmişik. Ötən
müddətdə aparılan monitorinqlər göstərdi ki,
heç də bütün müəllimlər həmin
treninqlərdə lazımi bacarıqlara yiyələnməmişlər.
Bunun əsas səbəblərindən biri məhz kifayət qədər
peşəkar trenerlərin olmaması idi. Hazırda növbəti
dərs ilində I siniflərdə işləyəcək
müəllimlər üçün trenerlərin
hazırlanması və müəllimlərin bu treninqlərdən
keçirilməsi sahəsində iş aparırıq. Nazirlikdə
mənim iştirakımla bir neçə dəfə bu məqsədlə
müzakirələr aparmışıq. Məni
düşündürən və narahat edən odur ki, treninq
materialları müəllim üçün zəruri olan məlumatları
özündə əks etdirsin, anlaşıqlı dildə
olsun və müəllimə elə formada təqdim edilsin ki,
o, praktikada qazandığı bacarıqları tətbiq edə
bilsin. Təsəvvür edin ki, müəllimlər tam yeni məlumatları
- fənn kurikulumlarının strukturu və məzmunu, yeni təlim
strategiyaları, təlimin planlaşdırılması, yeni
qiymətləndirmə mexanizmlərinin tətbiqi, yeni dərsliklərlə
işin xüsusiyyətlərini mənimsəməli, həm
də praktik bacarıqlar əldə etməlidirlər. Bu səbəbdən
hətta təklif etdim ki, mənim iştirakımla trenerlərdən
biri canlı bir treninq təşkil etsin və biz qiymətləndirmə
aparaq, özümüz üçün
aydınlaşdıraq ki, ölkəmizin ucqar bir kənd məktəbində
işləyən müəllim keçiriləcək treninqdən
lazımi bacarıqları əldə edə biləcəkmi.
Onu da qeyd etmək
istəyirəm ki, əslində, bütün bu treninqlər
ixtisasartırma təhsili müəssisələrində bu
müəssisələrin əməkdaşları tərəfindən
keçirilməlidir, lakin təəssüflər olsun ki, həmin
müəssisələrdə kifayət qədər səriştəli
və bu məsuliyyətli işi çiyinlərində apara
biləcək əməkdaşların sayı çox
azdır.
Digər bir
çətinlik onunla bağlıdır ki, istər orta məktəb,
istərsə də ali məktəb müəllimləri
köhnə üsullarla işləməyi daha asan yol kimi
seçirlər, yeniliyə, yeni metodların tətbiqinə səy
göstərmirlər. Təhsil Nazirliyi 10 ildir ki, fəal/interaktiv
təlim metodlarının tətbiqi sahəsində iş
aparır. Beynəlxalq təşkilatlarla birlikdə çoxlu
layihələr də həyata keçirmişik, minlərlə
müəllimlər hazırlamışıq. Lakin
narahatlıq doğuran haldır ki, hələ də fəal/interaktiv
təlim ixtisasartırma təhsili müəssisələrinin
fəaliyyətinin əsas istiqamətinə çevrilməyib,
bir sıra hallarda bu sahədə pərakəndə iş
aparılır, lakin müasir dövrdə fəali təlim
texnologiyalarının keyfiyyətli təhsilin əsası
olması hamı tərəfindən dərk edilmir.
Doğrudur,
son illərdə Azərbaycan Müəllimlər İnstitutu
tərəfindən əlavə təhsilin təkmilləşdirilməsi
istiqamətində müsbət addımlar atılıb, bir
sıra məzmun dəyişiklikləri edilib, proqramlar yeniləşdirilib,
təlimlərin keçirilməsi üçün lazımi
infrastruktur formalaşdırılıb. Lakin hesab edirəm ki,
müəllimlərin peşəkarlıq səviyyəsinin
yüksəldilməsi sahəsində AMİ və onun
filiallarının səyləri daha da
artırılmalıdır. Bakı Pedaqoji Kadrların
İxtisasartırma və Yenidənhazırlanma İnstitutu bu
proseslərə daha fəal cəlb olunmalı, təşəbbüskarlığı
artırmalıdır. İxtisasartırma təhsili müəssisələrində
"öyrədənlər"in tərkibinin keyfiyyətcə
yaxşılaşdırılması istiqamətində ciddi tədbirlər
həyata keçirilməlidir.
Eyni zamanda
ölkə təhsili üçün belə həlledici məqamda
müəllim hazırlığı ilə məşğul
olan ali məktəblərin seyrçi mövqe tutması daha
narahatedici haldır. Son illərdə yeni kurikulumun tətbiqi
ilə əlaqədar ümumi təhsil məktəblərində
bu istiqamətdə müəyyən addımlar atılsa da
ali pedaqoji profilli ali məktəblərdə elə bir iş
görülməmişdir.
On ildir ki, Təhsil
Nazirliyinin fəal təlim üzrə strategiyası həyata
keçirilir, ali məktəblərimizin proqramlarında
bununla əlaqədar dəyişikliklər aparılmır,
professor - müəllim heyətinin heç özlərinin
müasir təlim strategiyaları barədə məlumatı
yoxdur. Sual yaranır, onların hazırladıqları müəllimlər
bu bacarıqlara necə yiyələnməlidirlər. Hesab edirəm
ki, pedaqoji profilli ali təhsil müəssisələri bu sahədəki
fəaliyyətlərini təkmilləşdirməli, təsirli
tədbirlər görməlidirlər.
Ali məktəblərdə
kadr hazırlığında informasiya-kommunikasiya
texnologiyalarından, fəal interaktiv təlim metodlarından
kifayət qədər istifadə edilmir. Təlimdə
İKT-nin tətbiqinin artıq zərurətə
çevrildiyi bir vaxtda ali məktəblərimizin əksəriyyətində
bu vacib məsələyə yetərincə diqqət
yetirilmir, universitetlərin İKT ilə təchizatı
çox ləng həyata keçirilir. Müasir tələbə
yalnız mühazirələri dinləməklə, seminarlarda
iştirak etməklə savadlı mütəxəssis kimi
yetişə bilməz. Tələbələrin geniş
informasiya məkanına daxil olmasına şərait
yaradılmaqla bərabər, onlarda İKT-dən istifadəyə
marağın oyadılması çox vacibdir. Boloniya Bəyannaməsinin
zəruri müddəalarından biri də məhz bundan ibarətdir.
Təəssüflə deməliyəm ki, hazırda dövlət
ali məktəblərində hər 100 tələbəyə
cəmi 7 kompyuter düşür. Bəzi ali məktəblərdə
isə bu göstərici daha aşağıdır. Belə
ki, ADBTİA-da hər 100 tələbəyə 1, ADA və
BMA-da 2, ADMİU, GDU və ATexU-da 3 kompyuter düşür.
Əlbəttə,
hesab edirəm ki, ölkə Prezidenti tərəfindən təsdiq
olunmuş "Təhsil sisteminin
informasiyalaşdırılması Proqramı (2008-2012-ci illər)"
çərçivəsində ali təhsil müəssisələrində
İKT-nin tətbiqi imkanlarının genişləndirilməsi
sahəsində iş aparılacaq. Lakin bu sahədə
universitetlərin özü də ciddi tədbirlər həyata
keçirməli, həm tədris, həm də idarəetmə
prosesində İKT-nin tətbiqi işində dönüş
yaratmalıdır.
(ardı var)
Misir MƏRDANOV,
Azərbaycan Respublikasının təhsil naziri,
fizika-riyaziyyat elmləri doktoru,
professor
525-ci qəzet.- 2009.- 18
aprel.- S.10-11.