Xəlil Rza
Ulutürk xalq yazıçısı Elçin haqqında
İstiqlal şairimiz Xəlil Rza
Ulutürkün bizə miras qoyub getdiyi ədəbi irs olduqca zəngindir.
Onun özünün orijinal şeir və poemalarından, tərcümələrindən,
elmi monoqrafiyalarından, məqalələrindən başqa,
demək olar ki, yaradıcılığa
başladığı dövrdən etibarən
yazdığı gündəlikləri neçə-neçə
cild təşkil edir. Müasir dövrümüzdə bu
gündəliklər böyük əhəmiyyətə
malikdir. Xəlil Rza iştirak etdiyi bütün ədəbi məclisləri,
mədəni tədbirləri, görüşlərini təfərrüatı
ilə gündəliyində yazıb. Bu gündəliklər,
eyni zamanda, qiymətli ədəbi, mədəni və tarixi mənbədir.
Tədqiqatçılar arxivlərdə tapa bilmədikləri
faktları X.R.Ulutürkün gündəliklərindən
öyrənmək imkanına malikdirlər.
X.R.Ulutürk
öz gündəliklərində hörmət və məhəbbət
bəslədiyi qələm yoldaşları haqqında ürək
dolusu danışır. Onların müvəffəqiyyətinə
ürəkdən sevinir.
Xalq
yazıçısı Elçinin
yaradıcılığı və şəxsiyyəti daima Xəlil
Rzanın diqqət mərkəzində olub. O, Elçinin hələ
gənc yaşlarından başlayaraq əldə etdiyi yaradıcılıq
uğurlarını diqqət və maraqla izləyib. İllər
keçdikcə, Elçinin hekayə, povest və romanları
keçmiş SSRİ-nin "Literaturnaya qazeta",
"Yunost", "Drujba narodov", "Voprosı
literaturı", "Teatr", "Smena",
"Literaturnoye obozreniye" və bu kimi ən nüfuzlu mətbuat
orqanlarında çap olunduqca, yaradıcılığı
yalnız Azərbaycan deyil, bütün sovet ədəbi tənqidinin
yüksək qiymətini qazandıqca, əsərləri
artıq dünya səviyyəsində nəşr edildikcə,
Xəlil Rza Ulutürk yazıçının bu böyük
uğurlarını ürəkdən alqışlayıb.
Oxuculara təqdim
olunan bu iki yazı da Xəlil Rzanın gündəliklərindən
götürülüb. Onlardan biri 25 fevral 1970-ci ildə qələmə
alınıb. Həmin gün gənc yazıçı və
ədəbiyyatşünas Elçin ədəbi ictimaiyyət
arasında geniş əks-səda doğuran bir müvəffəqiyyətlə
namizədlik dissertasiyası müdafiə edib. Elmlər
Akademiyası Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun
Müdafiə Şurasının iclasında iştirak edən
Xəlil Rza müdafiənin gedişatını gündəliyinə
yazıb.
İkinci
yazı isə 13 il sonranın, artıq Elçinin
yaradıcılığı geniş şöhrət qazandığı
vaxtın yadigarıdır. Bu, Elçinə
ünvanlanmış və gündəlikdə
yazılmış məktubdur. Məktubu oxuyarkən Xəlil
Rza Ulutürkün ürək genişliyinin və
böyük səmimiliyinin şahidi oluruq. O, Elçinin
müvəffəqiyyətlərinə qəlbən sevinir,
onunla fəxr etdiyini bildirir. Bu, Xəlil Rza Ulutürk şəxsiyyətinin
aliliyini göstərir.
Bu yazılar
sovet zamanında yazılıb. Lakin biz burada bir
sıra türk sözlərinin işləndiyini
görürük (şubad, günaydın, Doğu, Batı,
Güney, çağdaş, yapılmış, ilişgilər
və s.). Digər maraqlı bir cəhət budur ki, Xəlil
Rza tanınmış şəxsiyyətlərin
soyadlarını da öz gündəliyində milliləşdirib
(Mir Cəlal Paşayev - Paşalı, Mehdi Məmmədov - Məmmədli,
Bəkir Nəbiyev - Nəbi, Kamal Talıbzadə - Talıb,
Abbas Zamanov - Zaman, Yaşar Qarayev - Qara, Tofiq Əfəndiyev - Əfəndi,
Gülrux Əlibəyova - Əlibəyli və s.). Eyni zamanda
biz bu yazılarda yeni söz və ifadələrlə
rastlaşırıq ("rəhbər" əvəzinə
"yolbaşçı", "ənənə və
novatorluq" əvəzinə "gələnək və
yenilikçilik", "cavab" əvəzinə
"qayıdış", "tərcümə" əvəzinə
"çevrili", "daimi" əvəzinə
"duraqsız" və s.).
Nəhayət,
qeyd etmək istərdik ki, Xəlil Rza Ulutürkün gündəliklərinin
üzə çıxmasında, əsərlərinin nəşrində
onun vəfalı və zəhmətkeş həyat
yoldaşı Firəngiz xanım Ulutürkün böyük
xidmətləri var.
Əkrəm
QAFLANOĞLU
25 şubad
1970
"Azərbaycan
bədii nəsri ədəbi tənqiddə (1945-1965)"
mövzusunda dissertasiya müdafiə edən Elçin
İlyas oğlunun bayramına toplaşırıq. Yanımda Əliağa
Kürçaylı əyləşmişdir.
Bəkir Nəbi
dissertant barədə məlumat verir:
"1943-cü
ildə doğulub. Universiteti bitirib. Ədəbiyyat
İnstitutunun aspirantı olub. İndi əməkdaşıdır.
Subaydır.
"İnstitutumuzda
ən gözəl oğlan Elçin bəy" (Gülruh Əlibəylinin
ifadəsidir) söz kürsüsündədir.
"Qəribə
sürətlə yürüyür həyat. Elçinin
uşaqlığı, Şuşada erməni kilsəsindəki
lağıma gedib girməsi, atası İlyasın həyəcanı,
az qala dəli olması, elə bil, dünənin söhbətidir..."
- deyən od yanaqlı Əliağa Kürçaylı diqqətimi
natiqdən yayındırır.
Dissertantın
elmi yolbaşçısı (rəhbəri) Mir Cəlal
Paşalı Elçini yüksək zövqlü nasir, yetkin
gənc alim kimi dəyərləndirir:
-
Elçin 1000-ə qədər məqaləni
araşdırıb. Elçin ədəbiyyata peşə
üçün yox, amal üçün gəlib. Ehtiraslı
və cəsurdur, obyektivdir. 50-60 aspirant yola salmışam. Məni
ən az incidənlərdən biri Elçindir.
Professor Mirzəağa
Quluzadə rəsmi opponent sifətilə danışır:
-
Elçinin bu əsəri çox ciddi, maraqlı əsərdir.
Dissertant haqlı olaraq belə sayır ki, ədəbi tənqid
ədəbi təcrübədən geri qalır. Bu əsər
həmin geriliyi aradan qaldırmaq yolunda ciddi addımdır.
Qüsuru
budur ki, Elçin çox problemlər qoyub: tipiklik, gələnək
və yenilikçilik, çağdaş roman, sənətçilik,
müsbət qəhrəman.
Dissertant
hansı əsasla iddia edir ki, Sevil tipik surət deyil,
simvolikdir?!
Cavab-qayıdış
nitqində Elçin bəy ustada təşəkkür edir və
qayıdış verir. Çox problem
qoymağını gərəkli sayır. Elçinin cavabı elmi, dərin və
yığcamdır.
İkinci rəsmi
opponent Mehdi Məmmədli deyir ki, bu iş məni aldı,
tutdu. Son dərəcə maraqlı problemlər
qoyulduğuna və düzgün açıldığına
sevindim. 20 illik ədəbi tənqidin mənzərəsi,
nəsrin artım budaqları bu əsərdə aydın
görünür. Dissertasiyasını
oxuyanda opponent olduğumu unutdum. Az
sitat gətirməsini bəyənirəm. Qorki
sitatbaz tənqidçiləri haqlı olaraq lağa qoyur.
Axı Engels özü deyir ki, bizim fikrimiz ehkam
deyil, irəliləmək üçündür.
Elçinin əsərinin
ləyaqəti çoxdur: 1.Tənqidin düzgün tənqidini
verir;
2.Ədəbi
təcrübəni bugünkü bədii yüksəliş
baxımından işıqlandırır. Xarakter, müasirlik, sənətkarlıq haqqında
fəsillər güclüdür. Elçin
ehtiraslı, cəsur tənqidçidir, yaramaz əsərləri
ehtirasla tənqid edir. Bununla belə, etika və
təvazö cızığından çıxmır.
Bildirir ki, tənqidçi dərin biliyə, fəlsəfi
dünyagörüşə malik olmalıdır. Özü bu keyfiyyətlərə malikdir. Ancaq bəzən gərəksiz çəkişmələrə
uyur. Mehdi Hüseynə, Məmməd Cəfərə
qarşı fikirləri inandırıcı deyil. Mehdi Hüseyn deyir ki, mənfi obrazı orta istedad da
yarada bilər. Lakin müsbət surət
yaratmaq daha çətindir. Bunun
üçün ədib özü şəxsi yetkinliyə,
təcrübəyə, dərin biliyə malik
olmalıdır.
Yalnız
Mehdi Hüseyndə deyil, Qorkidə, Belinskidə də buna
oxşar fikirlərə tuş gəlmək olar.
...Yaxud
obrazı şüurlu surətdə böyütmək nə
vaxtdan bəri yaramaz elmi kriteriya olub. Məmməd
Cəfər bu fikrini, zənnimcə, indi də qoruyur.
"...Sevil
tipikdən çox simvoldur" - fikri ilə də
razılaşmaq olmaz.
"Köhnəlmiş
doğu gələnəkləri hansılardır?" -
deyə Elçin tez-tez polemikaya
girişir. Bu köhnə gələnəkləri vaxtilə Səbuhi
də göstərib: qəzəlçilik, mədhiyyə!..
Qayıdış
nitqində Elçin deyir ki, mənfi surət yaratmaq
üçün də çox istedad gərəkdir.
Mehdi Hüseyn özü də Cavanşirlə yanaşı Bəhram
kimi rəzil surəti işlərkən az
istedad sərf etməyib. Partiyanın XIX
qurultayından sonra tipikliyə dair yanlış təsəvvür
yaranmışdır.
Kamal
Talıblı deyir ki, ədəbi proses yalnız bədii
yaradıcılıqdan ibarət deyil, ədəbi tənqid də
bura girir. Elçin qüdrətli nəzəriyyəçidir.
Öz sözü var!
...Sevil, əlbəttə,
həm tipik, həm də simvolik obrazdır, rəmzi surətdir.
Ağ
saçlı Abbas Zaman səmimi danışır,
yazılı rəyini təqdim etdiyini bildirir.
- Vaxtilə
bizim çox yanlış addımlarımız olub. Moskvada kimsə tənqid olunub deyə, biz də
burada antipatriotik ədiblər axtarmış, onlara ləkə
atmışıq. Elçin sayıq
oğuldur, gözü açıq igiddir. Azərbaycan ədəbiyyatını yalnız
respublika ölçüsündə deyil, dünya
ölçüsündə araşdırır.
Əziz
Mirəhməd deyir ki, tənqidçilikdən çoxdan
ayrılmışam. Ancaq Elçinin əsəri
məni o qədər həyəcanlandırdı ki,
danışmaya bilmirəm. Elçin Əfəndi
bilikli, qələmli və cəsurdur. Onun
şəxsində yetkin bir alim görürük.
Mehdi Hüseyn,
əlbəttə, yanılıb. Məgər "Müfəttiş"i,
"Ölülər"i yaratmaq üçün az istedad gərəkdir? Elçin
müəllim, əsərinizi oxuyanda sizi adil hakim
gördüm. Ancaq iki məsləhətim var:
1.Ədəbi
tənqidimizi geniş ürəklə qiymətləndirin.
2.Oçerklərə
dair mülahizələrə yenidən baxmaq gərəkdir.
Yaşar
Qara deyir ki, bu əsər bizim nəzəriyyə şöbəsinin
iftixarıdır.
Səsvermənin
sonucunu gözləmədən Elçinin əlini
sıxırıq.
Atası
İlyası, əmiləri Tofiq Əfəndini və
Mustafanı təbrik edənlər çoxdur.
Dənizə!
ƏZİZ
ELÇİNİMİZ!
Günaydın!
12, 13 və 14
sentyabr 1983-cü il tarixli "Bakı" qəzetində
basılmış "Qabrovo görüşləri"
oçerkini oxudum və açığını deyim ki,
böyük həzz aldım, doymadım.
Görünür,
yazıçının qüdrəti onun yalnız irihəcmli
əsərlərində deyil, yol qeydlərində, ən adi
yazılarında belə üzə çıxır.
Qabrovo mükafatı çələngdarı
yazıçı Leonid Lençin tez-tez itib-tapılan və
sonda Çarli Çaplinin oğlunun papağı kimi ispan
turistləri tərəfindən yəğma edilən ağ
parusin kepkası ilə bağlı söhbətlər
"Qabrovo görüşləri"nə xüsusi bir
estetik hüsn gətirir, süjet zəncirini çəkib
aparır və yol qeydlərini bədii əsər səviyyəsinə
qaldırır.
Fransada
yaşayan Güney Azərbaycan rəssamı Mustafa bəylə
görüşlərinizin təsviri xüsusilə təsirli
və unudulmazdır.
"Əlbəttə,
Bakıda da Mustafanın əsərlərinin sərgisini təşkil
etmək olar (və təşkil etmək lazımdır!).
Amma məsələ təkcə bu sərgidə
deyil. Ürəyin dərinliyində hərdən
közərən o ağrı təkcə bir sərgi ilə
özünə əlac tapan deyil". Aydındır
ki, bu misralar (sətirlər yox, məhz misralar!),
yıpranmış ifadə ilə desəm, böyük vətəndaş
sənətkarın qələmindən çıxa bilər.
Çağırdığınız
bayatılar oçerkə xüsusi bir gözəllik gətirir:
Əziziyəm
mərd çəkər,
Sənsiz
könül dərd çəkər.
Vətənin
qeyrətini
Namərd
çəkməz, mərd çəkər.
Dəryada dəryalıqlar,
Oynar
suda balıqlar.
Nə belə
dostluq olsun,
Nə
belə ayrılıqlar.
Sən, əziz
Elçinimiz, Almaniyada və Fransada, ümumən Qərbi
Avropada yaşayan və yaradan azərbaycanlı sənətçilərin,
yadların milli fondunu zənginləşdirən istedadlar
haqqında nə qədər ürək ağrısı ilə
danışırsan. Eynəlqüzzat, Qətran Təbrizi,
Xaqani və Nizami kimi yaddilli doğma dahilər ilə
bağlı dərdləri bizə bir daha xatırladırsan. Sənin Parisdə yaşayıb yaradan Bəhram Əmioğlu,
Nasir Dirəxşani, Daryuş, Xaqani, Əli Sərmədi kimi
rəssamlar haqqında misralarını həyəcansız
oxumaq olmur.
Açığını
deyim ki, mən nəsr oxumağa o qədər də mayil deyiləm.
Ariflərin töhfəsidir
əzəl gündən bizə şeir,
Çünki
şeir uzun sürən mətləbləri qısa deyir,
Ruhu
yüksək oxucular dinlədikcə nəşələnir.
(S.Vurğun
çevirisində Şota Rustaveli)
Bununla belə,
Covanoli, Antuan de Sent-Ekzüperi, Çingiz Aytmatov, Səbətçioğlu,
Yuri Bondarev, Mövlud Süleymanlı, İsmayıl
Şıxlı, İsa Hüseyn Anadil, Sabir Əhməd, Anar
və Elçin qəbilindən olan nasirləri oxumaq həvəsindən
özümü saxlaya bilmirəm.
Fürsətdən
istifadə edib deyim ki, "Azərbaycan" dərgisində
basılmış "Mahmud və Məryəm"
romanınız çağdaş nəsrimizin qızıl
fonduna daxil olan nadir əsərlərdəndir.
Çaldıran
düzündə insan kəllələrindən
yapılmış qanlı minarənin, qarğa, quzğun tərəfindən
didişdirilən bəbəklərin təsvirini hələ
də unuda bilmirəm. Sənin nəsr
fırçan çox dəhşətli, sərt, unudulmaz rəsmlər
çəkir. Folklor sərvətlərindən,
mühüm tarixi qaynaqlardan, şair, alim fantaziyasından, qərb
mədəniyyəti ilə şərq
uyğarlığını birləşdirmək
ehtirasından yaranmış bu roman, abidə ciddi elmi
araşdırmaya möhtacdır və bunu yalnız
Elçinin özü təkin qüdrətli tənqidçi-təhlilçi
bacarar.
Vaxtilə
mənə bağışladığın "Tənqid və
ədəbiyyatımızın problemləri"
("Yazıçı", 1981) kitabınız
mizüstü kitablarımdandır. Bu
cür cəsur elmi siqlətə, sanbala malik kitablar yalnız
çağdaş bədii tərəqqi uğrunda duraqsız
mübarizə aparan sənətçinin və alimin qələmindən
çıxa bilər.
Bu kitabı
oxuduqca ürəyimdən keçən bircə fikir
vardı: Elçinimiz necə sürətlə boy atdı,
Doğunu və Batını mənimsəyən parlaq bir ədəbiyyat
bilicisinə, filosof qüdrətli nəzəriyyəçiyə
çevrildi. Buradakı məqalələrin
çoxu, xüsusilə "Poeziyamızın bəzi
yaradıcılıq problemləri" qəbilindən olan əsərləriniz
incə şeirşünas qələmindən
saçılıb. Təxminən iki il öncə "Azərbaycan"
jurnalındakı Türkiyəyə səfəriniz ilə
bağlı əsəriniz bütöv bir xəzinədir. Azərbaycan-Türkiyə ədəbi-mədəni
ilişgilərinin yeni və ləkəsiz aynasıdır.
Bu əsər bütöv bir dissertasi
hökmündədir və yenidən oxumağa, öyrənilməyə
layiqdir.
Mirzə
Fətəli Səbuhi üstünə məruzənizi bizim
qüdrətli şairimiz Qabil ilə birlikdə oxuyub
müzakirə etmişik. Qabilimizin Sizinlə
fəxr etdiyini bildirməsi mənim üçün
unudulmazdır.
Bu yaxınlarda "Azərbaycan"
dərgisində basılmış hekayələrinizdən
birini ("Ayaqqabı"nı) oxumağa
macal tapdım. Yalnız ayağını
sıxan ayaqqabıdan deyil, ümumən ictimai
sıxıntıdan qurtulmaq uğrunda mübarizə aparan mətin
bir gəncin parlaq surəti yaradılıb bu zəngin,
çoxqalereyalı hekayədə.
Sənin oxucun
olmaq çətindir, əziz Elçinimiz! Çünki
Sosialist Əməyi Qəhrəmanı hökmü ilə qələm
çalırsan və saçdığın inciləri
yığıb-yığışdırmaq olmur. Hələ Afrika yazıçısı və bolqar
tənqidçisi ilə görüşlərindən,
dartışmalarından doğan sənədli povestləri,
esseləri demirəm.
Gözəl
yaşayırsan!
Qanadlı
və cəsur yaşayırsan.
Bircə saniyəni
belə itirmədən böyük poeziya yaradıcısı
kimi qələm çalır və can yandırırsan.
Aldığın
Bütünittifaq Komsomol çələngi sənə halal
olsun. Bundan da şöhrətli çələng
aldığı halda adicə oxucu təşəkkürünə
layiq olmayanlar var.
Qorxma, qiymətini
ala bilməsən,
Ömrünü
məşəltək tulla zülmətə.
Qorx, haram
şöhrətə başın qarışa,
Tamarzı
qalasan halal şöhrətə!
Yaxşı
ki, sən, əziz Elçinimiz, belələrinə - haram
şöhrət düşkünlərinə qarşı
mübarizədə yetişirsən, boy atırsan.
Bu yolda sənə
daha cürətli, daha qüdrətli döyüş
qanadları arzulayan qardaşın –
Xəlil Rza.
Türkan, 4 oktyabr 1983-cü il
Xəlil RZA
525-ci qəzet.- 2009.- 25 aprel.- S.26-27.