O qatarın səsi...
Son zamanların ədəbiyyatında,
xüsusən şeir mətnlərində cisim (rusların təbirincə:
telesnıy)?metaforası üstünlük təşkil edir,
bir sözlə insan cisimlə ruhun "suayrıcında"
qərar tutur.
Beləliklə,
müasir fəlsəfədə insan bədəninin sirrinə
meyl artıb. Bunu bizdə 2000-ci illərdə ədəbiyyata
gələn nəslin yaradıcılığında da
müşahidə etmək olar. Necə deyərlər, ruhdan bədənə
dönüş bu cismin üzvi və qeyri-üzvi
duallığı ilə bağlıdır. Yəni həm də:
insanın varlığı (mahiyyəti) onun orqanizminin
içində deyil, ondan xaricdədir, Karl Marks demişkən,
"ictimai münasibətlərin məcmusundadır"
(ictimailiyin özü də insanın qeyri-üzvü cismidir
və mahiyyət səciyyəlidir).
Bir sözlə, klassik fəlsəfədəki
"ruh-bədən" elementləri indi yerini dəyişib.
Bu, hər şeydən öncə sövq-təbii baş
vermiş "dekonstruksiyadır".
Çingiz
Göytürkün "Üzüm bağı" şeiri həmin
"kortəbii" dekonstruksiyanın qabarıq nümunəsidir.
Burda açıq-aşkar planda heç bir "bədən
elementi" nümayiş etdirilmir, insan özündən kənardakı
əşyalara əli, barmaqları, kirpikləri, gözləri...
bir sözlə, müxtəlif cismani elementlərlə
nüfuz edir, özünü həmin əşyaların
üzərinə "köçürür", bir kətanın
üstündə, bir səthdə ən müxtəlif fikir və
mülahizələri, yaxud onların ixtiyarı seçilən
hissələrini yerləşdirir, köçürülən
hissələr arasında münasibətlər qəribədir
ki, dəqiq və konkret düzüm daxilində yaranır. Kənardakı
cisimlər həmişə "zərbə", təmas
gözləyir, canındakı ağrını, min illər
boyu içinə yığdığı həyəcanı
ifadə etmək, göstərmək istəyir. Zərbə,
təmas "görünən" kimi, ağrının, həyəcanın
yerləri ekranda, iri planda peyda olur.
Gecə,
Göylər
üzüm bağı.
Pozun gecənin
tağını
Salxım-salxım
ulduz dərin budağından...
Ancaq bu hadisələr
xaotik şəkildə baş verdiyindən, sözdən
obrazın, obrazdan detalların, ştrixlərin, ən
kiçik "məna vahidlərinin" ayrılıb şaxələnməsinin
sonda necə başa verması gözlənilmir, daha
doğrusu, sonluğun nə olması sual kimi qoyulmur.
Çaxır
çəkin dəniz-dəniz
Sal
söyüdlər sağlığına
İçin,
için?
İçin
Ancaq
Haram olsun
qızıl lalə çanağında
içməsəniz...
Şeir bitmir,
tamamlanmır, konkret əşyaların sırası genişlənir,
zaman keçdikcə, sözlər, əşyalar, obraz və
detallar ən kiçik məna vahidlərinə qədər
bölünür, parçalanır və bir şeirin ən
müxtəlif variantları meydana gəlir. Çingiz
Göytürkün bu şeirini dəfələrlə
oxumuşam, həmişə Derridanın "Poeziya nədir?"
məqaləsindən bir fikrini xatırlamışam: şeir
yaralayır və yaranın üstünə məlhəm kimi
sarılır. Yəni, elə bil ki, bu şeirdə hər
şey şəffaf və aydındır: göylər
üzüm bağı, gecənin
tağı...salxım-salxım üzüm dərin
budağından, çaxır çəkin dəniz-dəniz...
ancaq...
Haram olsun qızıl
lalə çanağında içməsəniz...Burda
yuxarıda deyilən "Suqovuşan" məsələsi
meydana çıxır. Ən kiçik məna vahidi nöqtə
kimi gah görünür, gah gözdən itir, onun hansı məqamda
olması bilinmir, yaxud dəqiq bir ünvan, dəqiq bir
ayrıntı göstərilmir.
Süleyman Məhəmmədinin
"O qatarın səsi" şeirində poetik vurğu
ayrı-ayrı misraların və əşyaların üzərində
hərəkət edir, ən müxtəlif olaylardan
keçir, yanır, susur, dayanır, parçalanır, bir anda
yanğından, səsdən, səsin daha parçalana bilməyən
küy tonallığından keçir. Bu becid yerdəyişmələr
həm maddi, həm qeyri-maddi, həm üzvi, həm də
qeyri-üzvi nəsnələrin içində bir xaotiklik
yaradır.
O Qatarin səsi
gəlmir daha?
Arazın otayından?
Meşə
yandı?
Meşə
bilir görən??
Araz
susdu?
Araz
bilir görən??
o
yandi?
susdu
ürəyimin
çırpıntı səsi
o
sən
gərək dayanmayaydın...!
Təsvir
momento elə seçilib ki, hərəkət edən əşyanın
sürət anlayışı eyni anda iki zidd durumun içindədir. Uzaqdan gələn
bir mahnı səsi... o qatarın səsi. Qulaq asmadım
doyunca səsinə mən... Mahnının da, qatarın da səsi,
sürəti, axışı zamanın o tayında dayanıb
bizə baxır, iki sahil arasında şaffaf şüşənin
(mahnının, ya qatarın səsi - nə fərqi var-!)
üzəri ilə qan qırmızı su axır...
O qatardakılar?
tanımadılar
heç məni?
uzaqdan
gələn bir mahni səsi?
o
qulaq
asmadım?
doyunca
səsinə mən?
o
qatarin səsi gəlmir daha?
Arazın
otayından...
Gözləyirdim
baharda?
Bəlkə
dondu bir gün?
yurdumuza?
gözləyirdim
sərhəd boyunca?
bəlkə
döndü?
tellərdən
buyana
o
qızıl
səsli yolçular?
dəmir
yolda?
sarı
vaqonlarda?
sabahını
itirdimi??
mənim
kimi...
Seyid Heydər
Bayat Bəy
Bu kiçik
yazını düşünərkən ad axtarmalı
olmadım, Seyid Heydər Bayat ismi o qədər tutumludur ki, hər
hansı addan vaz keçdim. Niyəsini izah etməli
olsam gərək, zarafatla desəm, "Kultaz"a bir məqalə
yazmış olam. Seyid Heydər Bayat bu
gün güneydə yazıb-yaradan ən istedadlı şairlərdən
biridir və onun ortaya qoyduğu nəsnələr şeirlə,
ədəbiyyatla, dünyanı anlamaqdan çox, onunla bəhsləşməklə
doludu.
Seyid Heydər
Bayatı tanıtdırmaq üçün nə tərcümeyi-halından
rəqəmlər vermək, nə yaxınlarda çap edilən
"
Qarğanı duymaq
fəlsəfə
sona yetdi
qarğa
qanadlanırdı
zili
Əsfar
kitabının üstündə
Kəhəkdən
daha oyanlıq bir çayda
nə
Bəlxə baxdı
nə
Söhrəvərdə
qar,
qar, qar!
nə
daşlara bir söz dedi
nə
kollara
hamısı
da eşitdilər
mən
də
mən
fikrə getdim qarğa nə deyir?
daş,
daş idi
kol,
kol
amma
mən
mən
deyildim
bəzənmiş
duyğumda
yerin
boş
görünürkən
duyğum
gücənməkdəydi
qarğanı
duymağa
Bu şeir bir
qayda olaraq Bayat bəyin ən yaxşı mətni kimi
nümunə gətirilir. Və bir çox qələm
əhli, o sıradan Hadi Qaraçay şairin kitabı və
şeirləri üstünə çox maraqlı bir yazı
yazmışdı və xüsusən bu məqalədə bu
mətnlərin özəlliyi haqqında çox dəqiq
mülahizələr söylənmişdi. Ancaq mən o dəqiq fikirlərin fonunda bir neçə
ştrixi qeyd etmək istərdim. Bu mətnlərdə
hamının bildiyi, amma olsun ki, heç kəsin görmədiyi
bir nöqtə var, ona toxunan kimi sistem açılır,
göz önündə gözləmədiyin halda ən
müxtəlif duyumlar, deyimlər və ən əsası mətləblər
peyda olur. "Qarğanı anmaq" şeirində bu məqamın,
yaxud nöqtənin işartısı bir az
zəifdi, üzdə deyil, mətnə eyham, ironiya,
dünyanı anmağın metafizik-fəlsəfi
müşkülləri sıralanır. Şeiri
ayrı-ayrı semantik seqmentlərə bölməli olsaq
(şərti olartaq-!) ilk misra (...fəlsəfə sona yetdi)
bır məna vahidinin bətnində iştirak edəcək,
açıq və gizli (latent) formada. Ancaq
bütün seqmentlərdə dominantlıq təşkil edən
anlamamaqdı. Seyid Heydər Bayatın mətnləri
normal oxucunu və tənqidçini (-!) izaha varmaqdan
uzaqlaşdırır, ona işarə kimi heç bir tutalqac
da vermir, sadəcə qarşısında bir-birini tamamlayan,
çarpaz kəsən və bu halında da qovuşma yerləri
görünən mənzərələr açır. Bu "kəsiklərdən" hansı modeli
yaratmaq artıq sənlikdir. Fikrimizcə, dünya ədəbiyyatının
ən kamil nümunələrinin mayasında məhz belə
bir poetik prinsip dayanır.??Belə mükəmməl
nümunələrdə bütün təsadüflərdə
əslində "olmayan işlər oluşur", baş
verir, ağlın dirəndiyi məntiqin köynəyini
cırır, elə bir aura yaradır ki, cisimlərin, əşyaların,
insanların... doğmalığı və
yadlığı, onların ən müxtəlif keyfiyyətləri
bir xəttin üstünə yığılır, oxuya bildinsə,
bu xətt zaman içində formasını tapır, sənə
qaibdən dürlü-dürlü mətləblər söyləyir.?Bildiyimə görə Bayat bəy qədim mətnlərin
bilicisidir, onların bərpası, yazıya alınması və
sair işlərlə məşğul olur. Bəlkə
buna görədir ki, şeirində bir obrazın - meraforanın
bətnində oxuyanın açmalı, düşünməli
olduğu çoxlu qatlar, nüanslar var. Yuxarıda nişan
verilən məqam - nöqtə eynən bu mətləbin
içindədi- qarğa, Əfsar kitabı, Kəhəkdən
daha o yanlıq bir çay... yay dartıldıqca metafornaı
bəlləyən pərdələr gəlir, ancaq bunlar sadəcə
paralel cərgələrdə sıralanır, belə deyək,
"uzaq" anlayışı sadəcə bildiyimiz
uzaqları yox, bəlkə onun "sərhədlərindən"
o yanı (Kəhəkdən daha o yanlıq bir çay..., səfərdən
daha o yanlıq bir səfər...) göstərir, inadla təsəvvürlərimizin
"bitdiyi" yeri, bir sözlə bu dünyada mövcud olan
hər şeyin sınırlarını genişləndirməyə
cəhd göstərir. Elə hadisələr baş verir ki,
deməklə deməmək, eşitməklə eşitməmək
arasında sərhəd itir, bütün nəsnələr
"süd yolundan" - təxəyyül kəhkəşanının
sərhədindən keçir.??
Seyid
Heydər Bayat bəyin ikinci şeirinə baxaq.
Bu ölkə
Boynumu
qucaqlamağa
Bilirəm
Boyun çatmaz
Bu ölkənin dar
ağacları
Ucadır
Belə ki
darları uca qururlar
Son
görüşdə
Boyunumu
qucaqlamağa
Bilirəm
Boyun
çatmaz
Hadi Qaraçay yuxarıda
adı çəkilən məqaləsində
yazmışdı: "...Şair xitabəçi deyil, kəsinliklə
deyil. Siyasətçi deyil, profesjonell?olaraq
deyil, psycholog deyil, filosof deyil, boyaçı deyil, heykəlyonan
deyil...ancaq bunların hamısıdır. Şeiri amaclayıb
gedən şair, yolunun sonunda arabasının qızıl
pedalına şeir yazar, olanları olmuş, ?keçənləri
keçmiş tutar, "özüm" deyə-deyə gəlib,
qarnının qurultusuna da bir şeir ithaf edər, uzağa gedəni
Ultraist?olar, qurtarıb gedər. Yazın, ədəbiyyat
daha geniş bir dünya olsa gərək. İşlətdiyin
metod nə olur olsun, qurduğun qurğu, teknik nə olur olsun,
deməyə sözün varsa varsan, yoxdursa, nə metod, nə
teknik səni yaşatmayacaq."
Bəli, yolun sonunda
arabasının qızıl pedalına şeir yazan şair, əslində
heç nə "yazmır", o yalnız nəyisə,
yaxud bəxti gətirərsə, nələrisə qeydə
alır, "sadə katiblik edər" (Əli Kərim), millərin
qulağının dibində pıçıltıyla deyilən
sözdən yapışar, ona heç bir rəng qatmadan min
bir rəngin içində cilvləndirər. Bizdə
"Dədə Qorqud Kitabı"ndan üzü bəri
"dar ağacı" adıyla nə qədər şeirlər
yazılıb. Bu şeirlərin demək
olar əksərini oxumuşam, xüsusən
çağdaş poeziyada bu nəsnə ilə bağlı
yersiz bir patetika diqqətimi çəkib. Patetikanın
"xüsusi çəkisi" çox olduğundan həmişə
dar ağacının mətndə ləngər vurduğunu
görmüşəm. Amma Seyid Heydər
Bayatda yuxarıda dediyim kimi, əsas olan məqam tutulub - elə
bir məqam ki, ordan bütün məmləkət
görünür, quzeyli, güneyli bütün Azərbaycan.
Cavanşir Yusifli
525-ci qəzet.- 2009.- 25 aprel.- S.24.