YUVASINI ARAYAN QUŞ
İnsan tərifi, vəsf edilməyi tənqiddən
çox sevir. Bəlkə də dildə bunun əksini
xoşladığını təkid edən tək-tük
qeyri-adilər tapıldı, amma hər halda əksəriyyət
mədh olunmaqdan daha artıq həzz alır, həm də buna
yetərincə maildir, nəinki üzünə qarşı
nöqsanlarının, əyər-əskiklərinin deyilməsindən.
Görünür səbəbsiz də deyil.
Oxşanmaq, əslində
layiq olduğumuzdan da artıq öyülmək
canımıza-qanımıza ana südüylə hopur.
Hələ ağlımız söz
kəsməyən andan analarımız ən şairanə kəlmələri,
ən şirin mübaliğələriylə bizi əzizləyə-əzizləyə
tərifə alışdırır.
"Analarımız" - yəni
yalnız azərbaycanlıların anaları yox, milliyyətindən
asılı olmayaraq hamınınkılar.
Ona görə də tərifə
susamaqda bütün dünya təxminən elə bir-birinə
uyğun kimidir.
Adi adam tərifdən
xoşhallanırsa, tərif eşitməkçün sinov
gedirsə, hökmdarların bunu daha artıq istəməsində,
imkanlarını da nəzərə alsaq, bunu daha artıq təşkil
etdirməsində əcaib bir şey yoxdur. Sadəcə, əndazə
məsələsi var. Ən yüksək qiymətlərə
layiq insanı da qədərindən artıq,
ölçüsündən çox tərif edəndə tərif
də dadsızlaşır, şiti-şoru çıxır.
Təriflənən də asta-asta o xumarlandırıcı
göyəqaldırmaların həqiqət olmasına
inanmağa başlayır.
Lakin orta əsrlər
Şərq saraylarının mühitinə daldıqca onu
anlayırsan ki, taxt-tac yiyələri bu şeirləri tərif
kimi yox, ain, dua, dövlət şərqi və marşları
kimi qavrayırmışlar:
Cahanda yox sənə tay, ey əmir, ədalətdə,
Nə səydə, nə əməldə, nə də
səxavətdə.
Şərəf nə varsa, fələklər sənə
əta etmiş,
Hünər nə varsa, səni malik oXuda etmiş.
Cahan əmirləri içrə tayın görən
yoxdur,
Sənə bərabər olan şah nişan verən
yoxdur.
Əsər ki mədhinə həsr olmadı, əsər
olmaz,
Qılıncla nizən işə düşməsə,
zəfər olmaz!
Bu qəsidənin sərlövhəsində
"Onun mədhi" yazılıb. Təbii ki, digər vərəqləri
çevirincə bu şeirin birbaşa hansı hökmdara
ithaf edildiyi aşkarlanır. Amma "onun" yerinə istnilən
digər şahın da adı qoyularsa, mahiyyət dəyişməz.
Aydın məsələdir
ki, bunu həmin şeirləri dinləyərək qəbul edən,
töhfələrə layiq görən hökmdar da
duymamış deyildi.
Bu mədhiyyələr,
bir növ, sufi təriqətlərində vəcd məqamına
yetmək üçün dərvişlərin etdikləri rəqslər,
dinlədikləri musiqilər kimiydi.
Bu qəsidələr
ab-hava yaradırdı, bu tərifnamələr dərbar təmtərağı
və cah-cəlalının bir ayrılmaz parçazı,
özəl bir süsü idi.
Tərifdən-tərifə
təfavüt var. Bir var sıradan olan insanlar bir-birini tərif
eləsin, bir də var bunu şair etsin.
Həm də gözəli,
təbiəti, hansısa bir başqa məxluqu yox,
hökmdarı tərif etsin, özü də bir dəfə,
üç dəfə, beş dəfə yox, elə peşə
olaraq durmadan, gecə-gündüz tərif etsin.
Qərb ədəbiyyatlarında
da bu var, Şərqdə də.
Şair,
Hökmdarın hüzurundasan
Bir göyərçin
Uçub girməz
Qartal yuvasına.
Oxumaz bir bülbül
Şahin qəfəsində.
Bizsə
uçuruq, oxuyuruq,
harda gəldi,
necə gəldi...
Bu misralar Vaqif Səmədoğlunundur.
Mənə hədiyyə etdiyi dəftərə
yazdığı şeirlərindən biridir.
Və sözüm
şahin qəfəsində oxumaq istəməyən
bülbül yox, ömrü uzunu şahın qəfəsində
oxumuş, sözə qiymət verməyi bacaranlar tərəfindən
çox istedadlı olduğu təsdiqlənmiş,
sözün bülbülü olduğu etiraf edilmiş şair
haqqındadır.
***
Hamımıza əziz
olan iki məzarlıq var.
Əslində,
bütün məzarlıqlar sayğıya, sevgiyə layiqdir.
O əbədi sükut məskənlərində
insanlar, ailələr, nəsillərçün ölümləriylə,
qayıdışsız gedişləriylə bir az da gözəlləşmiş,
munisləşmiş kimsələr uyuyur.
Amma bizlərdən
ötrü iki paytaxtımızdakı iki qəbiristanlıq
bütün başqa məzarlıqlardan seçilir.
Təbrizdəki "Məqbərət
üş-şüəra" ("Şairlər məqbərəsi")
və Bakıdakı "Fəxri xiyaban".
Orada da, burada da milləti
millət edən, tarix içərisində yurdun
başını ucaldan, bütöv xalqın övladı
sayılan parlaq zəkalar əbədi rahatlıq tapıblar.
"Fəxri xiyaban"
1948-ci ildə yaradılsa, ilk ağuşuna aldıqlarından
biri Üzeyir bəy Hacıbəyov olsa da, az sonra daha əvvəl
dünyadan köçmüş Həsən bəy Zərdabi
də, Hüseyn Ərəblinski də, Cəlil Məmmədquluzadə
də, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev də, Cəfər
Cabbarlı da, Müslüm Maqomayev də... orada
qovuşmuş, yanaşı olmuş, bu ünvanı Azərbaycandan
ötrü müqəddəsləşdirərək and yerlərimizdən
birinə çevirmişlər.
Təbrizdəki Sorxab məhəlləsində
qərar tutan "Məqbərət üş-şüəra"nınsa
yaşı çoxdur.
Mücirəddin Beyləqani
də oradadır, Xaqani Şirvani də, Zülfüqar
Şirvani də oradadır, Hümam Təbrizi də, Məğribi
Təbrizi də, Lisani Şirazi də, Şəkiba Təbrizi
də...
Həmin məzarlıqda
ilk dəfn olunansa Əsədi Tusi olub. XI əsrin alimi və
şairi.
Lakin nə qədər
ki Əsədi Tusi oradakı yeganə şair idi, ora sadəcə
qəbiristanlıq idi. Azacıq sonra - 1088-ci ildə Qətran
Təbrizi də ora gömüləndə bu yerin mənası
dəyişir.
Qətran orada torpağa
tapşırılan ikinci şairdisə də, məhz onun gəlişiylə
bura dönüb olur Şairlər Məzarlığı.
***
Başqa bir yöndə
isə Qətran artıq şəriksiz birincidir.
O, farsca
yazıb-yaratmış, "Divan" bağlamış ilk məşhur
Azərbaycan şairidir. Söz tariximizdəki mühüm bir
qanadın, XI əsrdən başlayaraq doqquz əsrdən
artıq müddətdə anadilli şeirimizlə
yanaşı yaşayıb irəliləyən farsdilli ədəbiyyatımızın
başlanğıcını qoyan Qətran Təbrizidir.
Bu, yaxşıdır,
yamandır - ayrı mövzudur.
Amma bu, tarixin
danılmayacaq həqiqətidir.
Qətran ilkdir.
***
Ey mənim can sirdaşım, ruzum, ilim, ayım mənim,
Ey gözüm nuru, günəşüzlüm, sən
ey Ayım mənim!
Nizə boylum, kirpiyi peykanmisallım, dilbərim,
Ey qara zülfü kəməndim, qaşları
yayım mənim.
Sərv qamətlim, nədəndir ruhuma biganəlik?
Yoxsa səndən naümidlikdir fəqətpayım mənim?
Ol qədər hicrində gördüm mən ziyanlar,
indi bax,
Xəstədir məhzun ürək, gözlər -
axan çayım mənim.
Varsa inciklik belə, ey canımın sultanı, bil,
Xatirindən çıxdımı haqqım mənim,
sayım mənim?
Sən mənə can tək yaxınsan, mən sənə
candan yaxın,
Tək şirindillikdə, əfsus, olmadın tayım
mənim.
Bu şeir Qətran Təbrizinindir və
bir məhbuba, sevgili yara həsr olunduğu güman edilən
misraların hədəfi başqadır.
Yox, şair istəklisinə
üz çevirərək məcazi anlamda
"sultanım" demir. O elə gerçəkdən
hökmdarı nəzərdə tutur və hökmdarlara da
qız-gəlinə olan sayaq bu cür gözəlləmələr
bağışlamaq çoxəsrlik ənənəydi.
Qətran həm
şairlik məharətində və təəssüf ki, həm
də bu ənənəyə can-başla sadiqlikdə
müasirləri və sələflərinin çoxunu
kölgədə qoydu.
Haçansa həmin sədaqətin
onun özünü də kölgədə qoyacağının
fərqində deyildimi?
Bu barədə heç
düşünmürdü, ya şairliyin təyinatı, məramı
barədə onun qənaəti başqa idi?
O, saray şairi idi, mədhiyyəçi
idi və bununla fəxr edirdi.
Saray şairi və mədhiyyəçi
olmağa Qətran zəmanəsinin baxışı başqa
idisə də, o dövrlərin içərisində də
büsbütün ayrı yol tutan, qələmini saraya fəda
etməyənlər də vardı axı...
***
Əbu Mənsur Qətran
Azərbaycani 1012-ci ildə Təbriz
yaxınlığındakı Şadiabad kəndində
doğulub.
Onillərlə firavan, xürrəm
ömür sürən bu şairin yadigar misraları bir tərəfdən
onun şadlıq şəhəri Şadiabadda
doğulduğunu nişan verirsə, digər tərəfdən
ömrünün o biri - qəmli tərəfini, üzdən
görünən bəxtiyarlığın alt qatında dərdin,
nisgilin olduğunu da anladır:
Bu şəhərdə mən sənə xidmətdəyəm,
can qəm dolu,
Çox da ki Şadiabadda xəlq edib Allah məni.
Haralı olmasıyla bağlı bu,
Qətranın özünün sözüdür. Amma bir qisim
təzkirəçilər onun doğum yeri haqda fərqli
mülahizələr irəli sürmüş və əsası,
qaynağı olmayan bu fikirlər sonralar müəyyən
çaşqınlıqlar da doğurmuşdur. Ona görə
də min il əvvəlin olmuşları haqqında qəti qərar
verməzdən öncə ortada olan, güman gələn məxəzlərin
hamısını tutuşdurmaq gərəkdir.
***
Hacı Xəlifə "Kəşf
əz-zünun" əsərində tutarlı sübut gətirmədən,
qaynaq göstərmədən Qətranın Urmiyadan
olduğunu bildirir.
Yenə heç olmazsa həmin
mənbə Qətranı bu yox, digər Azərbaycan şəhərinə
bağlayır.
Şairimizi Orta Asiyada dünyaya gətirən
mənbələr də var.
Dövlətşah Səmərqəndi
yanlışlıqlar, uyğunsuzluqlarla dolu olan, ona görə
də tək indi deyil, lap tərtib edildiyi XV yüzildən
başlayaraq sən deyən belbağlanası mənbələrdən
sayılmayan "Təzkirət üş-şüəra"sında
Qətranı Tərməzli edir.
Dövlətşahın
tərsavand soraqlarının azdırdığı Şəmsəddin
Sami bəy də "Qamus ul-əlam"da sadəcə "Tərməzlidir"
yazmır, "Təbrizlidir" yazanlara da
arxayın-arxayın qabarır.
Amma Qətranın öz dilindən
qopan sözlərin əks olunduğu "Divan"ı
görənlər və daha dürüst qaynaqlardan bəhrələnən
əksər təzkirəçilər Qətranın Təbrizli,
Şadiabadlı olmasına heç şübhə etməmişlər.
"Tərməz"
sözünün həm yazılışca, həm səslənişcə
"Təbriz" sözünə bənzərliyi, bir də
qüdrətli şairi özününkü etmək istəyənlərin
çox yüzillər öncə ədəbi gedişata
atdıqları şayiə toxumu beləcə qaynaqlarda
cücərib.
Təbii ki, şairin təvəllüd
yeri, dədə-baba yurduyla bağlı özünün
mötəbər sözü varkən bu təhər qovuq
iddialar bir göz qırpımında dağılıb gedir. Qətran
şeirlərini oxuyaraq məftun kəsilmiş, onu "əfsəh
üş-şüəra" ("şairlərin ən
gözəl danışanı"), "əbləq
ül-füsəha" ("sözü gözəllərin ən
üstünü"), "əkməl ül-büləğa"
("füsunkar natiqlərin ən kamili")
adlandırmış qəsidə ustası Ənvəri Əbivərdi
1134-cü ildə Qətran şeirlərindən ibarət tərtib
etdiyi, öz xəttiylə köçürdüyü
"Divan"ın müqəddiməsində istinadsız və
sübutsuz onu Gilana bənd etmişdir.
Amma buna nə deyirsiniz ki, Qətranı
artıq XXI əsrdə qəsb etmək, azərbaycanlılıqdan
çıxarmaq istəyən tamam başqa ünsürlər
də peyda olub?!
İnternetə
dürtülmüş fitnəkar "Sadval"
saytının "Qafqaz Albaniyası - Ləzgistan" səhifəsində
Nizami, Məhsəti kimi, Qətranın da azərbaycanlı
olmadığı, şairin təxəllüsünün də
ləzgi dilində "Qızılquş" mənası
verdiyi göstərilir.
Görəcəkli günlərimiz
varmış! Azərbaycanın sərvətlərindən nələrisə
qoparmaq, yağmalamaq, oğurlamağa gücü
çatmayanda başqasınınkılaşdırmaq indinin
yox, yüzillər əvvəlin, şahidi oldunuz ki, lap min il
irəlinin qəziyyəsiymiş.
Beləykən bir an da olsa sayıqlığı əldən
vermək yaramaz.
Vətənin
sərhədi gözün üst qapağıyla alt
qapağının arasıdır, - söyləyən hikmət,
əlbəttə, haqlıdır.
***
Qətran həyatı
boyu yazıb-pozub və məntiqlə zəngin irsi
olmalıymış.
Həm də saraylarla
daimi və sıx ünsiyyətləri göz önünə
alınarsa, Qətranın ədəbi mirası
günümüzə salamat gəlib yetişməliydi. Çünki
əlyazmaların bahalı kağızlarda, mahir xəttatlara
köçürdülməsi, naxışlanması, cildlənməsi,
nüsxələrinin artırılması kasıb şairlərin
rahatca girə biləcəyi kol deyildi. Sarayda
isə bunu gerçəkləşdirmək xeyli asan idi.
Hər dərbarda məvacibi elə mütəmadi olaraq mətnlər
köçürdüyü üçün alan
xəttatların miqdarı oradakı şairlərin
sayından çox idi ki, az deyildi.
Bir sarayın digər
saraya yolladığı hədiyyələr sırasına adətən
seçmə əlyazmalar da qatıldığından xəzinələrdə
bolluca şeir məcmuələri - "Divan"lar, "Məsnəvi"lər,
cünglər, bəyazlar bir ucdan hazırlanaraq ehtiyada
saxlanırdı.
Bu minvalla gərək Qətranın
əlyazmalarının əlindən indi tərpənmək mümkün
olmayaydı.
Amma belə olmayıb.
Onun adı bəlli bir para əsərləri
var ki, hələ onları gördüm deyən yoxdur.
Yaxın və Orta Şərqin
köhnəlməz nəsihətlər kitabının müəllifi
Şəms ül-Məali Qabus ibn Vəşmgirin oğlu
İskəndər Qətranla simsar imiş.
Atası "Qabusnamə"ni
İskəndərə həsr etdiyi kimi, Qətran da məsnəvilərindən
birini dostuna ithaf edib.
Dövlətşah, Qətranın
bu əsərinin adını da verir: "Vamiq və Əzra".
Oradaca başqa bir əsərinin də adını çəkir:
"Quşnamə".
Əmin Əhməd Razinin XVI əsrin
saxlancı olan "Həft iqlim"i isə digər itkin Qətran
əsərinin sorağını çatdırır:
"Qövsnamə".
Amma Əmin Əhməd
Razi bundan başqa Qətranın dörd müxtəlif vəzndə
olan digər dörd məsnəvisindən də bəhs
açır. Həm də onun məlumatı işarə edir
ki, bu məsnəviləri təzkirəçi bilavasitə görüb,
oxuyub. Çünki həmin məsnəvilərin hansı vəzndə
olduğunu, həm də yəqin ki, hansı ovqatda səsləndiyini
əyaniləşdirməkçün onları müasirlərinin
yaxşı tanıdığı əsərlərlə
tutuşdurur - məsnəvilərdən birinin Caminin
"Söhbət ül-əbrar", ikincisinin Zülalinin
"Zərrə və Xurşid" vəznində
olduğunu, üçüncüsünün həzəc və
dördüncüsünün mütəqarib bəhrində
yazıldığını bildirir.
Qətran da lüğətçilikdə
gücünü sınayıbmış. Onun "Ət-təfasir"
əsərinin də bugünlük adı ortadadır.
Bu, fars
dilində ilk izahlı lüğətdir.
Görkəmli İran ədəbiyyatşünası
Vəhid Dəstgirdinin "klassik elmlə əsrimizin bilikləri
arasında keçid nöqtəsi olan möhkəm bir
körpü" adlandırdığı Məhəmmədəli
Tərbiyət (1875-1940) "Daneşməndan-e Azərbaycan"
ünvanlı əsərində Qətran lüğətinin
farsların öyündüyü, lüğətçiliklərinin
tarixində ən mükəmməl və zirvə əsərlər
saydıqları Əsədinin "Müstəşhədat",
Əbu Həfs Sədin "Risalə", Əlaəddinin
"Zübdət ül-luğə" kitablarının
üçündən də əvvəl meydana gəldiyini
iftixarla bəyan edirdi.
Bəs bu Qətran
incilərinin özləri haradadır?
Hanı o məsnəvilər,
hanı o lüğət?
Hələ ki,
elmin bu suallar qarşısında dili qısadır.
Amma onların tapılacağına
ümidi də kəsmək düz olmaz, çünki gah o,
gah bu qaynaqdan "gördüm", "oxudum" əks-sədaları
qalxmaqdadır.
***
İranda, Orta Asiyada,
Türkiyədə və Hindistandakı əlyazma xəzinələrində
neçə-neçə pırtlaşıq düyünlərə
kələf ucu ola biləcək və inadlı
araşdırıcı nəfəsi dəyməmiş
yüzlərlə əlyazmalar mürgüləyir.
1980-ci illərin əvvəllərində
Ermənistanda Moskvanın təşkilatçılığıyla
keçirilən bir konfransda iştirak edərkən fürsətkən
Matenadarana baş vuranda o dövrün özündə də
müxtəlif başaldatmalarla, çək-çevirəsalmalarla
bizdən gizlədilən fars, ərəb, türkdilli əlyazmaların
bir qismini gözdən keçirə bildim.
Onların çoxu öyrənilməmiş,
təsviri verilməmiş, adları, məzmunları belə
kataloqda düzgün əks etdirilməmişdi - bilməzlikdən,
yaxud qəsdən.
Bəzilərinin adları mənə
Salman Mümtaz arxivindən tanış idi.
Necə?
1956-cı ildə 1930-cu
illər sovet repressiyalarının digər qurbanları kimi,
Salman Mümtaza da bəraət verilməsi Dövlət Təhlükəsizlik
Komitəsi tərəfindən təhqiq edilərkən bu
alimin də ailəsi müsadirə olunmuş əmlakla
bağlı müraciət edir.
Salman Mümtazın əmlakı nə
olacaqdı ki!
Bütün var-yoxunu
nadir kitablara, əlyazmalara sərf etmişdi, Azərbaycanı,
Orta Asiyanı kənd-kənd gəzərək tariximizin bu
dürdanələrini toplamışdı.
NKVD yırtıcılarında savad
və səbir nə gəzirdi apardıqları əlyazmaları
adbaad qeydiyyata götürəydilər. Qalaq-qalaq
sümürüb apardıqlarını sənədlərdə
"Bir kisə kitab", "bir kisə əlyazma",
"bir bağlama məktub", "bir sandıq şəkil"
deyə qeyd etmişdilər.
Bəraət komissiyası təzminatı
ödəmək üçün Salman Mümtazın evindən
hansı əlyazmaların aparıldığını,
onların qiymətinin neçə ola biləcəyini
aydınlaşdırmalıydı.
Salman Mümtazın evinə gedib-gəlmiş,
onun arxivinə bələd olmuş bir neçə alimdən
siyahılar, arayışlar alırlar. Sonra o siyahıları
tutuşduraraq üst-üstə düşən məqamlara
üstünlük verməklə bir son siyahı tərtib
edir, əlyazmaların gözəyarı dəyərini
çıxararaq Mümtaz ailəsinə o kitabların
"qanbahasını" ödəyirlər.
Bakıda, Əlyazmalar
İnstitutundakı Mümtaz arxivindən həmin qeyb
olmuş, yandırılmış zənn etdiyim kitabların
adlarının çoxu mənə bəlli idi.
Matım-mutum onda qurudu
ki, yalnız adlarının qaldığını fərz
etdiyimiz o əlyazmaların bir neçəsiylə Matenadaranda
rastlaşdım. Hələ bunlar əlimə yetişənlər
idi. Görmədiyim nə qədər idi, Allah bilir (hər
halda erməni də bilir).
Deməli, hələ
1930-40-cı illərdə Dövlət Təhlükəsizlik
Komitəsinə daraşmış daşnaklar yalnız nurlu
insanlarımızı məhv etməklə kifayətlənmir,
ədəbi, mədəni, tarixi mirasımızı da əl
altından Ermənistana ötürürlərmiş.
Ona görə də Ermənistanın
işğalının hüdudları əslində
görünəndən qat-qat geniş və dərindir ki, bu
təcavüzdən bütün yönləriylə
axıracan xilas olmadan biz heç özümüzü fərli-başlı
tanıya da bilməyəcəyik.
Çünki
düşmən yaddaşımızın da
parçalarını, tikələrini, qəlpələrini
oğurlayıb.
Və Matenadarandakı bir neçə
cüngdə tanımadığım əski Azərbaycan
şairlərinin şeirlərilə yanaşı Qətranın
da bir silsilə qəsidəsini tapdım.
O zaman tamam başqa mövzuları
araşdırdığımdan Qətran irsi də,
rastlaşdığım ayrı naməlum şairlərimizin
yazdıqları da məni həmin anda cəzb etməmişdi,
bu mətnləri gələcəkdə ehtiyac olarsa necə
tapacağım barədə dəftərlərimdə
yüyrək qeydlər aparmışdım.
Nə biləydik bizi qarşıda nələr
gözləyir?!
Məhəmmədəli
Tərbiyət "Daneşməndan-e Azərbaycan"da Qətranın
12 min beytlik "Divan"ını öz gözüylə
gördüyünü deyir.
Qətranın məsnəviləri,
lüğəti bir yana, heç şeirlər
külliyyatı da dolğunluğuyla ortada yoxdur axı.
Qətrana mənsub qəsidələrin
böyük hissəsi də uzun zaman "fars şairlərinin
Adəmi" adlandırılan Rudəkinin ayağına
yazılıb.
Ta XIX əsrə qədər.
Diqqətcil Azərbaycan təzkirəçisi
Rzaqulu xan Hidayət "Məcmə ül-füsəha"sında
bu qəbil topluları yaradanların çoxundan fərqli
olaraq yalnız toplayıcılıqla məşğul
olmamış, alimanə incələmələr də
aparmışdı. Qətranı "ən uca ulduzlardan daha
yüksəkdə bərq vuran, işığıyla gözlərə
nur bağışlayan" adlandıran Rzaqulu xan Hindistanda
daşbasma üsulu ilə nəşr edilmiş Rudəki
"Divan"ının əslində Qətrana aid
olduğunu ilk dəfə kəşf etmiş, bu şeirlərin
Rudəkiyə mənsub olmadığını ilk növbədə
ən üzdə olan bir əlamətlə isbat etmişdir - qəsidələrin
çoxu Rudəkidən xeyli sonra yaşamış Azərbaycan
hökmdarlarına həsr edilib ki, Qətran da onların
saraylarında yaşayıb-yaradıb.
Sonralar isə Rzaqulu xan Hidayətin
açdığı cığırla gedən böyük
İran alimi Səid Nəfisi Rudəkiyə həsr etdiyi
sanballı araşdırmasında həqiqəti yerbəyər
edib, bu yanlış addımın XVI əsrdən etibarən
atıldığını, 1595-97-ci illərdə
yazılmış "Fərhəng-e Cahangiri"də ilk dəfə
bu xətanın yer aldığını, sonra isə əsərdən-əsərə,
əsrdən-əsrə keçərək kök
atdığını göstərmiş, nüfuzlu alim
hökmüylə Qətranın adından ayrı
salınmış şeirlərin hamısını rəsmən
ona "qaytarmışdır".
Sağlığında
həmkarlarının çoxunun həsəd apardığı,
bəxtəvərlik oxuduğu Qətranın
"Divan"ısa onun öz adıyla ortaya yalnız 1955-ci
ildə çıxır. Azərbaycan alimi Məhəmməd
Əli Naxçıvani səkkiz müxtəlif nüsxədən
yararlanmaqla Qətranın nisbətən bütöv
"Divan"ını araya-ərsəyə gətirməyə
müvəffəq olur.
Bu "Divan" əvvəldən-sonacan
Qətranın ayrı-ayrı padşahlara və hökm sahiblərinə
həsr etdiyi mədhiyyələrdən ibarətdir.
Yəni tərkibinə bir neçə
tərkibbənd, tərci, müqəttə və rübailər
daxil olsa da, bu mədhiyyə qəsidələrdən ibarət
bir məcmuədir və divançılığın
oturuşmuş yol-yolağasına mütabiq olaraq əslində
burada başqa şeir şəkilləri də
sıralanmalıydı, qəzəllər də
olmalıydı. Söz yox ki, yetərincə məhsuldar və
məharətli qələm sahibi Qətran qəzəldən
də yan keçə bilməzdi. Elə qəsidələrindəki
lirik dəst-xətt onun aşiqanə şeirlərinin də
ola biləcəyinə dəlalət edir. Doğrudur,
"Divan"da birləşən şeirlərdə də
sevgi var.
Amma bu,
çaşmış sevgidir.
Ünvanı səhv
düşmüş məhəbbətdir.
***
Bəlkə də bu rəqəm bir
qədər şişirdilmişdir, amma hər halda qaynaqlar təsdiqləyir
ki, Sultan Mahmud Qəznəvinin (999-1030) sarayında eyni vaxtda
xidmətdə olan 400 şair varmış. Bu miqdara şəkk
etmək olar. Lakin doğruçuluğu ilə seçilən
Məhəmməd Oufi hələlik
tanıdığımız ilk məşhur təzkirə
olan "Lübab ül-əlbab"da Qəznəvilər
sarayında çalışan və ad-san qazanmız 29
şairi xatırladır. 29 məşhurun bir neçə
yüzün içərisindən parlaması ehtimalı da əsassız
deyil. "Məlik üş-şüəra"
("Şairlər sultanı") deyimi də yalnız bir
şairanə ifadə yox, ayrıca vəzifə olaraq ilk dəfə
Sultan Mahmudun dərbarında təibiq olunur.
Bu həmin Sultan Mahmuddur ki, Əbülqasım
Firdovsiyə sifariş etdiyi "Şahnamə"nin hər
misrasından ötrü ona 1 qızıl sikkə boyun
olmuş və rəvayətə görə, 60 min beytə
sığan məsnəvini mükafatlandırarkən vədinə
xilaf çıxaraq qızıl əvəzinə
gümüş vermişdi.
Guya küsən Firdovsi bu ənamdan
imtina edərək Sultan Mahmuda kəskin həcv yazandan sonra
şah peşmanlamış, bir dəvə karvanının
yükü olan 120 min qızılı şairə göndərmişdi.
Ancaq qızıl yüklü dəvə
qatarı şəhərin bir darvazasından daxil olanda o biri
darvazadan Firdovsinin cənazəsi çıxırdı...
Şairlərdən əlavə
saraylarda nədimlər də olurdu ki, onlar da xeyli dərəcədə
şeirlə, ədəbiyyatla, hikmətlə
bağlıydılar.
Səlcuq sultanlarından Alp
Arslanın (1063-1072) və Məlik şahın (1072-1092) vəziri
olmuş Xacə Nizamülmülk (1018-1092) "Siyasətnamə"sində
Sultan Mahmud Qəznəvinin yanında daim 20 nədiminin
bulunduğunu, onların yarısının əyləşib,
yarısının ayaq üstə dayandığını
yazaraq nədim vəzifəsinin mahiyyətinin nədən ibarət
olduğunu belə açıqlayır: "Şah qəbulu
qurtardıqdan, böyüklər dağılışıb
getdikdən sonra nədimin növbəsi çatır.
Nədim təbiətən
müdrik, təmizəxlaq, üzügülər, təmizməzhəb,
sirr saxlayan, pakməslək, yaxşı nağıl
danışan, lətifə, ciddi hekayələr söyləməyi
bacaran, əzbərdən çoxlu rəvayət bilən, həmişə
şirin deyib, şirin gülə bilən, nikbin, xoşxəbər
olmalıdır.
...Nədimləri xoşxasiyyət,
xoştəbiət, alim, təvazökar, səbirli olduqda
şahın da bədxasiyyət, bədtinət, bədbin və
bədtəbiət olmadığı bilinər.
Şah nədimləri
tam mənada təmin edilməli, əyan-əşrəf
arasında onlara böyük hörmət
yaradılmalıdır".
Və nədimin sahib
olmalı olduğu bolluca bilik və bacarıqlar, vərdişlər
sırasında bir məqama da diqqət yönəldir
Nizamülmülk: "Şaha tərəfdar
çıxmalı, şahın ağzından hər nə
söz qopsa, "afərin", "mərhəba" deməlidir,
müəllimlik edib göstəriş verməlidir".
Beləliklə, saray şairi, nədim
vacib dövlət vəzifələri idi və onlar
hökmdarın ruhuna, düşüncəsinə yaxın
insanlar sayılırdılar. Ayda-ildə hansısa hökmdara
bir-iki mədhiyyə yazan, ənamını alıb gedən,
sarayın bu və digər ədəbi sifarişini yerinə
yetirən şairlə saray şairi başqa-başqa təfəkkürə,
müxtəlif yanaşma tərzlərinə malik
yaradıcılar idi.
Saray şairləri
üçün şairlik dövlət işinin tərkib
hissəsi idi və onlardan ötrü şeirin borcu dövlətçiliyə,
siyasətə, bu işi həyata keçirən əsas
simaya - hökmdara xidmət idi.
Onların şeir həsr etdikləri
hökmdarlar ədəbiyyatdan bixəbər deyildilər.
Mükəmməl savadları şəhriyarlara şeiri
yaxşıca hiss etmək keyfiyyəti bağışlamaqdan əlavə
çox vaxt özlərini də şeir yazmağa
iştahlandırırdı.
Bəyəniləsi
şairliyi olan hökmdarları da tarix tanıyır və
yalnız şah yox, şair kimi də qəbul edib.
Bir söz, - orta
çağın şeir nəzəriyyəsini, qəlboxşayan
şeir üçün qəlibləşmiş meyarları
beş barmaqları kimi bildiklərindən onlara sadəcə
tərif edən qəsidələr yazmaqla "əhsən"
eşitmək olmazdı.
Bu qoşqular məzmunundan
savayı, şeir kimi də misilsiz, hünər örnəyi
olmalı idi.
Orta çağın ən
ötülməz şeirşünaslarından sayılan Rəşidəddin
Vətvat (1080-1178) "Hədaiq əs-sehr fi dəqaiq əş-şeir"
("Şeirin incəliklərinin sehrli bağçaları")
risaləsində ən nəfis söz möcüzələrindən
bəhs edərkən 4 dəfə Qətrandan iqtibaslar edirdi.
Və onun Qətrana
verdiyi bu qiymət adi tərif deyil, qüdrətli alimin müəyyənləşdirdiyi
diaqnozdur: "Mən həyatımda
gördüyüm şairlər arasında həkim Qətranı
əsas şair kimi tanıyıram, yerdə qalanlar isə
şairlik elminə vaqif olan yox, ümumən şairlik təbi
olanlardır".
Digər bilicinin, Məhəmməd
Oufinin (vəfatı 1227) hayıl-mayıl dəyərləndirməsi
də bundan geri qalan deyil: "Bütün şairlər qətrə,
Qətransa dənizdir. Başqa şairlər zərrə, o isə
Günəşdir. Onun şeirləri sənətkarlıqda
ustadanə, zəriflikdə hamıdan üstündür".
***
Allah Qətrana
böyük şairlik istedadı vermişdi, amma
görünür şairlik istedadı azdır.
Gərək Tanrı
insandan o şairlik vergisini istifadə etmək istedadını
da əsirgəməyə.
Saray Qətranı məmnuniyyətlə
qəbul edirdi. Çünki ağlıyla, qabiliyyətiylə,
şeirdəki hünərvərliyilə söz ustaları
qafiləsində də, nədimlər cərgəsində də
birinciliyə layiq idi.
Və Qətran
ilhamını güzərana, yaxud gələcəyə həsr
etmək deyə iki yol ayrıcında qalanda yaxşı
dolanışığı seçmişdi.
Əsl şair həmişə bir
az tərkidünyadır, hamının əhatəsində
olanda da bir az tənhadır, öz içərisindədir.
Qətranınsa hissə
qapılmaqla arası yox idi.
Cavanlığında
şeirə çılğınca bağlandığı
olmuşdu.
Sonra isə
"ağıllanmışdı".
Şeirin yüyənini
maddiyyata sarı döndərmişdi.
İllər ötüncə dönə-dönə
mədhiyyələr həsr edəcəyi Əmir Məmlana
ilk tanışlıq məktubunda-qəsidəsində onun barəsində
heç kəsin yaza bilməyəcəyi səviyyədə
yazmağa hazır olduğunu deyərək əvəzində
nə istədiyini də bildirməyi unutmurdu,
umacağını da diqqətə çatdırmağa tələsirdi:
Nəsibim olmasa da
heç zaman dərgahın,
Cahanda mən kimi yoxdur bu gün də məddahın.
İki əmir mənə
vəqf edib kiçik bir kənd,
Ki məndən özgə əkinçi o kənddə
tutmaz bənd.
Bu gün mənimkidir, ancaq sabah mənimki deyil,
Mənə bu neməti
də çox görənlər olmuş, bil!
Sənə açıb deyirəm, ey əmir, dərdimi
mən,
Zərər toxunmamalı heç kəsə bu
sözlərdən.
Xeyir xəbərlə açsın
qulağını Yaradan,
Səxavətində tayın yox bəşərdə,
ey Məmlan!
***
Həyatda yarımaq
üçün güclülərə, imkanlılara
yarınmaq yolunu tutmaq qəbahətdirmi?
Başlanğıcda şeirini gətirdiyim
daxilən azad sənətkar Vaqif Səmədoğlu bir dəfə
bu barədə söz düşəndə özünəməxsus
müdriklik və kinayə ilə bir fikir söylədi.
Onun dediyi təxminən olduğu kimi,
uzaqbaşı bir hərf təhrifi ilə belə idi ki,
gözəgirənlik şair üçün ümumən
mümkündür. Amma gərək girəndə necə
çıxmağın yolunu da biləsən.
İşdi-şayəd bilsən, onda eybi yoxdur, bir-iki dəfə
girmək olar.
Qətransa ömrün
müəyyən mərhələsindən sonra
özünü elə kökləmişdi ki, nə yazsa, bir
ucu gedib mədhə çıxırdı.
***
Bu, daha qəsidə
deyil.
"Bahariyyə"
yazıb.
Buluda xitabən
yazıb.
Yaz gələndə
coşan eşq atəşindən ötən bahariyyələrin
nə qədər qan qaynadan, ürək atlandıran sevimli
örnəkləri var.
Bu da Qətranın
"Bahariyyə"si:
...Külək sənə at olar gah, çərx bir
meydan,
Yerin də gah ucalıq, gah da çalxanan ümman.
Ağaclara sulu mərcan
ilə bəzək verdin,
Bağa, çəmənliyə firuzə don geydirdin.
O dilbərin ki fəraq-i
qəmində odlanıram,
Ürəkdə ağlayıram, canda od tutub
yanıram.
Ürəyim eşq evidir - eşqi onun güldür,
inan!
Qıfıllasam qapını, nur, işıq saçar
bacadan.
Sanki hər
şey yaxşı gedir, əsl bahariyyədir ki, var.
Və Qətran səni
qəfildən şirin yuxudan silkələyib oyadan kimi
diksindirir.
Anladır ki,
xam xəyala düşmə.
Başa
salır ki, qəhrəmanı nə buluddur, nə baharın
gözəlliyidir.
İzah edir ki, bu dəm-dəstgah
hamısı məmduhunu - hökmdarı öyməyə bəhanədir:
Oturduğun saraya yüz gözəl bəzək
vurmuş,
Gəzişdiyin çölü
yüz nemət ilə doldurmuş.
Onun camalına bax istəsən
süsən görmək,
Düşübsə sünbülə meylin, əlini
zülfünə çək.
Beləcə,
Qətran özünü bir ömür boyu xərcləyib.
***
Tərif harada bitir,
yaltaqlıq harada başlanır?
Ya bəlkə bunlar
ikisi də eynidir?
Ağıllı
adamlar təriflə yalmanlığı fərqləndiriblər.
Alman
yazıçısı Jan Pol (1763-1825) "yaltaqlanmaq
asandır, tərifləmək çətin" deyirdi.
Qətran dərrakəliydi,
bilgin, bişkin idi, sıravi saray məddahlarından fərqli
olaraq yarınmağı layiqli tərif ucalığına
qaldıra bilirdi.
Amma Onore de Balzak bu mərəzin
fəlsəfəsinin xirtdəyindəncə tutaraq düpbədüz
söyləyib: "Yaltaqlıq heç vaxt möhtəşəm
qəlblərdən törəmir. O, cılız qəlbcikli
adamların qismətidir. O adamların ki, mühüm bir şəxsin
ürəyinə, qılığına, mühitinə girməkçün
olduqlarından da kiçik olmağı bacarırlar".
Qətranın farsca
"Divan"ını tanınmış şərqşünas
Qulamhüseyn Begdili Azərbaycan dilinə bütünlüklə
sətri tərcümə edərək 1967-ci ildə
Bakıda nəşr etdirib.
İstənilən
şair onu götürüb nəzmə çəkə bilərdi.
Amma bu həvəsə düşən olmayıb. Lap
götürüb ən lətif bir şəkildə o nəsrən
tərcümələri şeirləşdirsəydilər,
kim oxuyacaq ki onları!
O şeirlər indi
yalnız tarixi mənbə kimi, XI əsr Azərbaycanının,
bir sıra sülalələrin, hökmdarların tərcümeyi-halının
ayrı-ayrı cizgilərini dəqiqləşdirməkçün
kara gəlir.
O şeirlərdə ürək
yoxdur.
O şeirlərdə gerçək
həyat uzaqdan qaraltı kimi görünür.
***
İslam tarixinə dair
kitablarda bir rəvayət var.
Müsəlmançılığın
yenicə yarandığı, hələ yetərincə
möhkəm ayaq tutmadığı əyyamlarda bir
etiqadlı dindar eşidir ki, filan ucqar kənddə insanlar bir
ağacı xaliq sayaraq ona sitayiş edirlər.
Baltasını
götürüb dikəlir o ağacı dibindən kəsməyə.
Elə
çathaçatda yolunu İblis kəsir.
Qayıdır ki, məni
yıxa bilsən, icazə verəcəyəm ki, gedib
ağacı qırasan.
Başlayırlar güləşməyə.
Elə tutaşan kimi allahpərəst
müsəlman İblisin kürəyini vurur yerə,
baltasını qaldırır onu öldürməyə.
İblis yalvarır: "Canıma
qıyma, ağacı sındırmağa da getmə, elə
edərəm ki, hər səhər balıncının
altından bir kisə qızıl taparsan".
Kişi inanır, baltasını da
götürüb qayıdır evinə.
Həqiqətən o
gündən başlayaraq hər sabah yastığının
altından İblis vəd eləyən qızılları
tapır.
Bir neçə ay belə davam edir,
etiqadlı kəndli kef-damaq içində yaşayır və
bir gün qızıl kisələrinin dalı kəsilir.
Hövsələsini basıb
üç-dörd gün də gözləyir və nətiçə
hasil olmadığını görüncə baltasını
götürərək dəbərir İblislə
rastlaşdığı kəndə sarı.
Çatan kimi cumur
İblisə.
Amma nə illah eləyir,
ona gücü batmır. Neçə dəfə girişirsə,
hamısında İblis onu çırpır yerə.
Kişi təəccüblənir:
"Axı niyə belə oldu? Nə baş verdi ki, belə
qüvvətləndin?"
İblis
qımışır: "Mən qüvvətlənməmişəm,
sən zəifləmisən. Əvvəl ona görə
basılmaz idin ki, sənin içərində təmənnasız
Allah eşqi vardı. İndi mənim adamımsan, sənin
içərini dolduran tamahdır, nəfsdir, ona görə
taqətin azalıb".
***
Qətran Təbrizdə
olub, Naxçıvanda olub, Gəncədə olub...
Hansı saray
nazını daha çox çəkirdisə, oradaydı.
Gəzib və qələmi
də daim işləyib.
O, işinin peşəkarı idi.
Təqribən 1033-1039-cu illərdə
Qətran Gəncədə Arran padşahı Əmir Əbülhəsən
Əli Ləşkəri Şəddadinin sarayında
yaşayaraq ona da bir silsilə qəsidələr həsr
etdikdən sonra Təbrizə qayıdır.
Amma Təbrizdə onu
sarsıntılı günlər, zəlzələ fəlakəti
gözləyirdi.
Tarixi salnamələrin
və elə Qətranın özünün bu zəlzələni
təsvir edən qəsidəsinin verdiyi bilgilər zəlzələnin
şəhəri viran qoyduğunu, dağıdıcı
gücü ilə müqayisəsiz bir faciə olduğunu
pıçıldayır:
Fənaya uğradı Təbriz qəzanın əmri
ilə,
Bir anda yetdi fələkdən bu şəhrə
gör nə zaval.
Şəhərdə hər
tərəfin altı döndü üst oldu,
Kiçildi qum kimi dağlar, qum oldu dağmisal.
Əyildi sındı
ağaclar, yer oldu dəlmə-deşik,
Yerindən oynadı dağlar, su açdı həm pərü
bal.
Bu yerdə ərşə
çatan çoxlu qəsrlər vardı,
Bu yerdə Aydan ötən sərv çəkmiş
Ayə sığal.
Həminki sərvlərin qaldı indi bircə yeri,
Həminki qəsrlərin
oldu indi əsli xəyal.
Əzildi
çoxları, onlar cahanı tərk etdi,
Ölənlər öldü, qalan qaldı çox pərişanhal.
O dağılan qəsrlərdən
biri də elə Qətranın öz mülkü idi. Amma bu
göz yaşı, ələm, hıçqırıqlar məngənəsində
də Qətran ayıqdır, hissiyyata təslim olmayıb -
hökmdarı ruhlandırmaq, onu öymək, zəlzələnin
də onun ülviyyətinin müqabilində heç
olduğunu nəzmə çəkmək lazımdır.
Və həmin qəsidədə sərt
döngəyə çatıb burulan axın kimi kəskin bir
tərzdə misraların səmti dəyişir.
Alt-üst olmuş Təbrizi
bir qırağa qoyaraq keçir Əbu Mənsur Məmlanın
vəsfinə:
Kərəmdə aləm onun qarşısında bir zərrə,
Səbatda, səbrdə Yer, qarşısında bir
misqal.
Döyüşdə
canına düşmənlərin bəla sənsən,
Kərəmdə dosta deyirsən: çəkinmə,
bəxşişi al.
Gələrsə səcdənə ta cümlə aləmin
şahı,
Rəva olar səni bir qiblə sansa bəxt, iqbal.
Unut keçən qəmi artıq, bu dərdi yad etmə,
Düşünmə yersiz, o qəmlər ki
ötdü, verdi məlal.
Bu, Qətranın öz
düsturudur, hökmdara da məsləhət bilir - keçən
gün keçdi, bugünlə yaşa!
***
Bugünlə
yaşayanda isə sabaha gedən yol qısalır.
Ağıllı,
çox oxumuş, çox bilən Qətran bu həqiqətdən
agah olmamış deyildi.
Bilməyinə bilirdi,
amma tutduğu cığır başqaydı, getdiyi yol
ayrıydı.
Ona görə də
yazdıqları bugünə gəlib çatıbsa da, o
yazılanlar bugünün deyil.
Hamısı dünənlə nəfəs
alır.
Çünki nəzm
kimi kamil olan, hər sözü, hər təşbehi
ölçülü-biçili, səliqəli-sahmanlı həmin
mənzumələrin ürəyi yoxdur, nəbzi vurmur,
cansız, soyuq gözəllərdir onlar.
***
Həmid əd-din Nasir
Xosrov Ələvi (1004-1088) "Səfərnamə"sində
hicri 438 (1046/7)-ci ildə Təbrizdə Qətranla
görüşdüyünü nağıl edir: "Gözəl
şeirlər yazırdı, lakin farscanı yaxşı
bilmirdi. Yanıma gələrək özü ilə Məncüqün
və Dəqiqinin "Divan"larını gətirdi. Oxuyaraq
qəliz yerlərini məndən soruşdu. Mən də ona izah
etdim. Şərhlərimi yazdı və öz şeirlərini
də mənimçün oxudu".
İllərcə bu xəbərin
məntiqi dolayısınca alimlər baş
sındırıb, hərə bu əhvalatı öz
döşünə yatan tərzdə yozmağa cəhd edib.
Biri sübut etməyə
çalışıb ki, bir halda Nasir Xosrov Qətranın
farscanı yaxşı bilmədiyini deyir, amma həm də
özünün yazdığı gözəl şeirlərini
oxuduğunu etiraf edir, deməli, Qətran ana dilində -
türkcə şeirlər söyləyibmiş.
Bir başqası isə
bu nəticəyə gəlib ki, dəri dili və fars dili
ayrı-ayrı anlayışlardır. Guya Qətran fars dilinin
azəri ləhcəsini yaxşı bilirmiş, həmin ləhcədə
şeirlər yazırmış, amma ədəbi fars dili zəif
imiş.
Bir başqası
mübahisəyə nöqtə qoyduğunu zənn edərək
sevincək buyurub - Qətran farscanın yazı dilini
yaxşı bilirmiş, danışmağı zəifmiş.
Heç biri deyil.
Hamısı ləngər vuran, ayaq
üstə duruş gətirməyə qadir olmayan
özülsüz tutalğalardır.
Qətranın şeirləri
əlimizdə - hamısı sağlam ədəbi fars dilində.
Sadəcə, Nasir
Xosrovla görüşdüyü ərəfə Qətranın
öz izahlı lüğətini tərtib etdiyi çağlar
idi, ola bilsin ki, daha təcrübəli saydığı həmsöhbətindən
Dəqiqi, Məncüq "Divan"larında olan qədimi
sözlərin kökünü, əslini, məna
çalarlarını xəbər alırmış. Necə
ki, indinin indisində də farsca doğmaca ana dili olan fars
oğlu fars yeri gələndə izahlı lüğətləri
açır, orta əsrlər şeirində keçən
ayrı-ayrı çətin deyişlərin fərqli mənalarını
arayır.
Dili bilməyə-bilməyə həmin
dildə gözəl şeirlər yazmaq olardımı?
Əsla!
Qətran farscanı da, ərəbcəni
də, öz ana dilini də kamil bilirdi.
O, sarayın, hökmdarların,
münasibət qurmağın, dərbar vəzifəliləriylə
yola getməyin dilini mükəmməl bilirdi. Bilməsəydi,
hiyləylə, fitnəylə dolu cürbəcür saraylarda
bunca uzun müddətdə baş çıxara bilməzdi.
Bu dili yetərincə
bilməyənlərin söz deyən dilinin, qələm tutan
əlinin, düşünən başının kəsilməsinin
tükürpədən təfərrüatları haqqında
təzkirə və salnamələrdə qanlı səhifələr
az deyil.
Qətran qılıq dilini bilirdi,
meydan dilini bilirdi, güzəranın,
dolanışığın dilini bilirdi.
Ömrü yağ-bal
içində yaşadı.
Amma hər halda Nasir Xosrov
da haqsız deyil.
Qətranın yaxşı bilmədiyi
dil varmış.
Qətranın yaxşı bilmədiyi
dil əsl sevginin dili idi.
Onun damazlıq
üçün bircə saf məhəbbət şeiri bizə
gəlib çatmadı.
Qətranın
yaxşı bilmədiyi dil səmimiyyətin dili idi.
Bircə mənzuməsində
belə sidq ürəkdən gələn hansısa
açıq etirafı, ürəkboşaltması yoxdur.
Qətranın
yaxşı bilmədiyi dil gələcəyin dili idi.
Bircə isti misrası da
özündən sabaha diri gəlib yetişmədi.
***
O yazmağa erkən -
15-16 yaşlarında başlamışdı, tezcə də
tanınmışdı, sevilmişdi, amma başqa şeyə
gücləri çatmayanda "hələ çox
cavandır" deyə dodaq büzən qısqanclarla,
paxıllarla da rastlaşmışdı. Dərhal ötkəm-ötkəm
cavablarını vermişdi:
Ağlı naqislər "Hələ Qətran
uşaqdır" söyləyir,
Yaş əgər
azdırsa, ağlın da məgər az olmalı?
Həmin dəliqanlı
çağlarında yaxşı bildiyi könül dilini Qətran
sarayın ləzzətini duyandan sonra asta-asta unutdu.
"Mən əslində əkinçiydim,
nadanlığımdan şair oldum" söyləyən bu
sabiq kəndli balasını unutduğu dil
bağışlamadı.
Bəlkə itkin əsərləri
də elə buna görə Qətrandan küsərək qeybə
çıxmaqla intiqam alıblar?
İxtiyarlığında
Qətran məhzun-məhzun ağlamsınırdı:
Vəfa quşu, Hüma quşu bu dünyadan
qanadlandı,
Uçdu vəhdət aləmindən, bəs
haranı yuva saldı?
Yelkənimi dənizlərdə açdı kədər
fırtınası,
Qəm çiyninə aldı canı... Can viran bir
gülüstandı.
Bu, son idi.
Qoca şair başında köhnə
şöhrət havası qalan, lakin artıq
yaşlaşmış, səsi sözünə qulaq asmayan
müğənni kimiydi.
Daha saraylar
heysiz şairə yiyə durmurdu.
Oralara şairin də
canısulusu gərək idi.
Ömrü boyu sevgisinin
ünvanını səhv salmış, qələmini
tacların parıltısına qurban vermiş Qətran son
anında vəfa umurdu, ruhunun quşunun harada yuva
tapacağından nigaran idi.
Qonası budaq yox idi...
Hüseynov R.
525-ci qəzet.- 27 dekabr.- 2008.- S. 15-18.