Tərcümeyi-halım

(sənədli roman- xatirə)

Görkəmli şair-publisist, dəyərli alim-pedaqoq, ləyaqətli ziyalı, nurlu şəxsiyyət Famil Mehdinin 75 illiyi tamam olur. Azərbaycanın XX əsrdəki ədəbi-ictimai həyatında özünəməxsus yeri olan Famil Mehdi maraqlı həyat və yaradıcılıq yolu keçib. Mərhum şairimiz işıqlı əməllərilə, hər zaman əsl vətəndaş mövqeyində dayanması ilə yaxın dövr tariximizin səhifələrinə öz imzasını həkk edib. 1990-cı illərin ortalarında – Azərbaycan xalqı üçün olduqca narahat bir dönəmdə qələmə aldığı “Tərcümeyi-halım” əsərindən parçaları oxucularımıza təqdim etməklə unudulmaz Famil Mehdini bir daha ehtiramla xatırlamağı özümüzə mənəvi borc bildik.

(İxtisarla)

(Əvvəli olub)

Ayağa qalxdım və ucadan dedim:- Bir dəqiqəliyə mənə qulaq asın. Sizə deyiləsi sözüm var. Siz çox mədəniyyətsiz və tərbiyəsiz adamlarsınız. Siz nankor və çörək tapdalayanlarsınız.

Onlar oturduqları yerdə donub qalmışdılar. Bəlkə də qulaqlarına inanmırdılar. Sonra bir neçəsi ayağa qalxmaq, xoruzlanmaq istədi.

Mən onların stoluna yaxınlaşdım və daha ucadan sözümü davam etdirdim:- Siz görün nə qədər vicdansızsınız ki, Azərbaycan süfrəsinin başında oturub onu mundarlayırsınız. Siz azərbaycanlıları faşistlərlə eyniləşdirirsiniz. Süfrə üstü olsa da mən sizə tüpürürəm. Sizin zatınızı, kökünüzü lənətləyirəm ki, onlardan da sizin kimi nadanlar törəyiblər.

Qırmızı heyvərəsifətin biri səndələyə-səndələyə qabağa yeridi, mənə yaxınlaşdı, azərbaycanca dedi:- Siz nə haqla bizi təhqir edirsiniz? Heç bilirsiniz bu süfrədə kimlər oturub? O başda oturan erməni xalqının böyük professoru Antonyandır. O birisi də... bu birisi də...

Mən onun sözünü yarımçıq kəsdim:- O Antonyana Bakının çörəyi haram olsun. Bakıda böyüyüb. Bakıda təhsil alıb. Bakıda professor olub. İndi Yerevana qaçıb gedib. Burada onun yanında azərbaycanlıların əleyhinə belə tərbiyəsiz sözlər danışılır. O da susub diqqətlə qulaq asır, ləzzət alır.

Mən bu sözləri deyəndə Abbas Abdulla artıq sağ tərəfimdə dayanmışdı. Əlini kürəyimə vurdu, yəni “molodes”. Sonra dilləndi: – Sizin qarşınızda dayanan isə Azərbaycan şairi Famil Mehdidir. Mən də şair Abbas Abdullayam. Famil müəllimin sözünə bir şeyi əlavə edirəm: – O çörək sizə haram olsun. Siz özünüz faşistsiniz və faşistdən əmələ gəlməsiniz.

Burada, bu dəqiqədə iki şey ola bilərdi. Ya bu on beş-iyirmi adam ayağa qalxıb biz dörd nəfəri boğub məhv edə bilərdi, ən böyük ehtimal bu idi. Ya da ki... Lakin elə bil qurbağanın gölünə daş atdın. Yaltaqlana-yaltaqlana irəli yeridilər:- Bağışlayın, spirtin təsirindəndir. Qanmayıblar. Bir az da siz düz başa düşməmisiniz. Biz tarixi dostlarıq.

Biz bu saxta sözlərdən imtina etdik. Lakin əl çəkmədilər. Zorla stolumuzu götürüb stollarına birləşdirdilər. Tez badələri doldurub sağlığımıza tost dedilər. Adama bir-iki qurtum da biz içdik. Nə qədər etdilər, oturmadıq. Çünki yığıncağın vaxtına az qalırdı. Hamısı ayağa qalxdı. Klarnet çaldılar, böyür-başımızda oynaya-oynaya bizi maşına oturtdular...

Biz Gəncəyə, yay kinoteatrına çatanda təntənəli gecə lap yenicə başlanmışdı. Yerli yazıçı Altay Məmmədov sözə başlamışdı. İlk cümlələrini deyirdi. Bizi rəyasət heyətinə çağırdılar. Keçib ikinci sırada oturduq. Qarşımızda şəhər partiya komitəsinin gecəni idarə edən ikinci katibi və onun da yanında üçüncü katib – milliyyətcə erməni olan qadın əyləşmişdi.

Biz oturan kimi ikinci katib geriyə qanrılıb əsəbi halda dedi: – Niyə gecikirsiniz?

Mən üzr istədim:- Maşınımız yolda xarab oldu.

Aradan 5-10 dəqiqə keçmiş bir də bizə tərəf çöndü: – Yaxşı hərəkət eləmirsiniz. İntizamı pozursunuz.

Mən yenə üzrxahlıq etdim və onu da dedim ki, çox da gecikməmişik: bir-iki dəqiqə. Bu cavabım onun xoşuna gəlmədi. Bundan bir qədər sonra yenə üzünü bizə çevirib əmr formasında dedi:- İki şerdən artıq oxumayın...

Onun bizimlə sərt danışmağının tək gecikmək yox, başqa səbəbi də vardı. Birincisi, təzə gələndə, biz şəhər partiya komitəsi binasında çox qəribə bir faktın şahidi olduq. Binanın birinci və ikinci mərtəbəsində sağ dirsəyi stula söykənmiş iki ayaqüstü şəkil vardı. Bədən eyni idi. Baş müxtəlif. əslinda ikisi də Leninin şəkli idi. İkinci şəkildə başı götürüb yerinə N.Nərimanovun başını qoymuşdular, yəni çəkmişdilər. Ancaq simmetriyanın pozulduğu dərhal nəzərə çarpırdı: bədən balaca, baş iri. Mən ilk tanışlıqdan sonra dözməyib bunu ikinci katibə dedim. Həm də rəhbərlərin adət etdiyi formada yox, bir az ütüsüz dedim. Xoşuna gəlmədi. Heç üzümə də baxmadan “Onu biz də bilirik. Vəsait ucundandır”,- dedi.

Sonra təlimatçıya deyəndə ki, Bağır müəllimi tap, mənə bir balaca çıxış yazsın, dilim dinc durmadı:- Mirzə Ələkbər Sabir haqqında beş-üç kəlmə söz demək nə çətin şeydir ki, ona görə Bağır müəllimi çağırtdırırsınız,- dedim. Düz deyirdim, ancaq yersiz deyirdim. Bunu dərhal özüm də başa düşdüm. Özümü sındırmadım. “İstəyirsiniz mən yazım,- dedim.

“Çox sağ ol, – dedi, – Siz zəhmət çəkməyin. Şerinizi yazarsınız.”

Bununla da bu söhbətlər qurtardı. Gəncə Pedaqoji İnstitutunda görüşqabağı iclas zalının açarı tapılmadı. Çox əlləşdilər, aça bilmədilər. Axırı balta gətirdilər, qapını qırıb açdılar. Mən çıxışımda balta məsələsini xatırlatdım və dedim ki, görünür, Sabir bu gün də bizə çox lazımdır. Camaat gülüşdü. Bu söz də katibə çatmamış olmazdı... Görünür katibin qəzəbi daha çox gündüzkü bu söhbətlərlə bağlı idi.

Görüş qurtarar-qurtarmaz, katib bir təlimatçını qızışdırıb Abbas Abdullanın üstünə saldı. Hətta həmin partiya işçisi Abbasa söyüş söydü. Abbas Abdulla əsəbiləşib irəli cumdu:- Köpək oğlu, sən öl ağzına bir şapalaq çəkərəm. Qoduğun danışdığı sözə bir bax!Partiya işçisi vəziyyətin tündləşdiyini, mənim də məsələyə daha geniş (qızım sənə deyirəm, gəlinim, sən eşit) müdaxilə etdiyimi görüb küçükləndi:- Ə, Abbas, nə özündən çıxırsan. Biz yerliyik. Mən də Gürcüstandanam. Mən sənə ərk eləyirəm.

Abbas yenə dilləndi: – Tüpürüm sənin kimi mədəniyyətsiz yerlinin üzünə. Çox nahaq yerə eləyirsən. Sənin evdə arvadına ərkin çata bilər, mənə yox!

Dramatik gərginlik bununla da soyudu. Mehmanxanaya, oradan da qatara tələsdik. Aradan bir həftə keçməmiş eşitdik ki, Mərkəzi Komitədən Mirzə İbrahimova zəng vurublar. Deyiblər ki, Gəncə şəhər partiya Komitəsindən şikayət məktubu var. Yazırlar ki, şairlər gəlib burada sərxoşluqla məşğul olublar, Sabir gecəsini pozublar. “Antipartiyni” (o vaxt ən dəbdə olan söz idi) şerlər oxuyublar.

Mirzə müəllim soruşub: – Məktubda kimlərdən şikayət olunur?

Cavab veriblər Famil Mehdi, Cabir Novruz (yazıq Cabir heç Göygölə də getməmişdi, gündüz bir qram da dilinə vurmamışdı).

Mirzə müəllim telefonda danışanın sözünü ağzında qoyur:- Mən məclislərdə onlara yüz qram konyak içirdə bilmirəm. Onlardan sərxoşluq eləyən olmaz. O ki, qaldı “antipartiyni” şer məsələsinə, qardaş, daha bəsdir, qurtarın bu söhbətləri... əl çəkin bu cavanlardan...

İçki ilə aram olmayıb. Qaydasında içənlərə rəğbət bəsləmişəm. Çox içənlərə, sərxoşlarla mənimki qətiyyən tutmayıb. İçki məclislərinin uzanması məni həmişə darıxdırıb. Hətta mənimlə bağlı məclislərin uzanmasını istəməmişəm. Qohumlarım Süleyman həkim, Elxan həkim məni hər dəfə Şuşaya aparanda xahiş edirdim ki, hətta yeməyə də Şuşada vaxt sərf etməyək. Onun əvəzinə şəhərdə gəzək. Cıdır düzünə çıxaq. Topxana meşəsinə baxaq. Dağların təmiz havasını udaq. Qatarda, tramvayda, küçədə, piyada gedəndə, uşaq üçün süd almaq növbəsində dayananda, bir sıra iclaslarda, yığıncaqlarda olduğu kimi, təntənəli məclislərdə də bir çox halda şer haqda düşünmüşəm. Ancaq bunu hamıdan gizlətmişəm. Düşünmüşəm ki, bir cür baxarlar, məni başa düşməzlər. Xüsusilə məclislərdə deyilən boğazdan yuxarı, yalan təriflər məddahlıq əsəblərimi yerindən oynadıb. Kəsdiyim bir tikə çörəyi zəhərə döndərib. Bəzən dözməyib narazılığımı bildirmişəm, özümə “düşmən” qazanmışam. Bu haqda “Sağlıq” şerim də var:

Vay-vay,

Yenə məclis, yenə da sağlıq!

Ürəyim, yaxşı ki, dözürük, sağıq.

Bir qorxaq az qala pəhləvan olur,

Bir yaltaq az qala qəhrəman olur.

Ağsaqqal adlanır lovğanın biri,

Dargözün, xəbisin, darğanın biri.

Üç yol bir sağlığa

Necə içim mən

Gəzir pıçıltılar qapı dalında:

Ömründə kişilik nədir bilməyən,

Oturub kişilər pyedestalında.

Əfsus!

Məclisə bax, sağlıqlara bax!

Neyləyim, qaldırıb dolu badəni

içirəm,

bəlkə də bununçün araq

Yerimdə od vurub odlayır məni.

Günlərin bir günündə yazıçı dostum rəhmətlik Fərman Kərimzadə ilə rayona getmişdik. Kolxoz sədri rayon partiya komitəsinin katibi Fərman və mən günorta bir yerdə nahar edəsi olduq. Cavan sədr ilk sağlığı katibin şərəfinə dedi. İçdik. İkinci badəni bizim sağlığımıza içməyi təklif etdi. Yenə içdik. Üçüncü sağlıq yenə də katiblə bağlı oldu. Təriflər yağdı başına, hamı içdi. Mən dirəndim, bir stəkana baxdım, bir katibə. Güclə bir-iki qurtum aldım. Dördüncü badə sədrin sağlığına qaldırıldı. Etika xatirinə yenə bir-iki qurtum içdim. Başım gicəlləndi. Ancaq sağlıqlar davam edir... Mən stəkanı yalandan dodağıma vurub yerə qoydum. Tıncıxmışam. Ayağa qalxmaq istəyirəm. Ancaq düşünürəm ki, yaxşı çıxmaz. Bir təhər dözürəm. Bu vaxt cavan sədr yenə ayağa qalxır. Bir daha katibin sağlığına badə qaldırmağı təklif edir. Bu dəfə tərifin həddi-hüdudu olmur. Daha tab gətirə bilmirəm. Partlayıram:- Qardaş, katibin sağlığına neçə dəfə içərlər? Öldük, qırıldıq axı! Heç sənin insafın yoxdur?

Süfrədə pərtlik yarandı. Fərmanın zarafatı da bu pərtliyi aradan qaldıra bilmədi. Süfrə sahiblərinin elə bil başlarına qaynar qazan tökmüşdülər. Hələ də bişirdilər.

Yenə özüm gərginliyi azaltmaq istədim:- Gəlin hamımızın birlikdə sağlığımıza içək. Zəhmətinizə görə sağ olun.

Ayağa qalxdıq. Ağızucu xudahafizləşib ayrıldıq. Yolda Fərman məni ərkyana danladı:- Bir az pis çıxdı. Sonra nə fikirləşdisə əlavə etdi:- Əşi, bir yana baxanda lap yaxşı elədiniz. Ə, bu qədər də yaltaqlıq olar? Zalım uşağının əlinə girəvə keçən kimi xoda düşürlər. Tormozları da tutmur.

İçki ilə əlaqədar qəribə əhvalatların həm şahidi olmuşam, həm də şahidi olanlardan çox eşitmişəm. Bu hadisə Yazıçılar İttifaqında olur. Cavan şairlərdən biri içib qatarda dava salır. Bu faktla bağlı Yazıçılar İttifaqına məktub göndərilir. Məktubun müzakirəsi zamanı Əli Vəliyev ayağa qalxıb başqa bir şairin də adını çəkir və deyir:- Mən təklif edirəm hər ikisi Yazıçılar İttifaqı üzvlüyündən çıxarılsın.

Hamı məəttəl qalır:- Əli müəllim, filankəsin bura nə dəxli var?

Əli Vəliyev deyir: – Dəxli var, özü də çox böyük dəxli var. Filankəs orda olsa, şübhəsiz o da içib dava salardı.

Bu hadisəni isə Əli Vəliyev özü mənə danışıb. Mən eşitmişdim ki, Əli Vəliyev ömründə yalnız bir yol içib, o da Bağırovun təkidi ilə. Kəlbəcərin İstisu kurortunda Əli müəllimlə təxminən iyirmi gün bir otaqda qaldıq. Allah rəhmət eləsin. Olduqca maraqlı şəxsiyyət idi. Məhəbbəti də dəhşətli idi, nifrəti də. Həm də bir uşaq təmizliyi vardı kişidə. Həmin hadisənin həqiqət olub-olmaması haqqında soruşdum.

Əli Vəliyev dedi: – İkinci dünya müharibəsi dövrü idi. Xəbər gəlmişdi ki, Naxçıvan zonasında Azərbaycan əsgərlərinə pis baxılır. Hətta onları bit basıb. Mir Cəfər Bağırov məni çağırıb dedi ki, tez Naxçıvana get, bu faktı yoxla, mən də gəlirəm. Gedib gördüm, yazılanların hamısı doğrudur. Tez göstəriş verdim, əsgərləri hamama apardılar. Saçlarını qırxdırdılar. Paltarlarını dəyişdilər. Yataqlarını təzələdilər. Bir sözlə, hər şey qaydasına düşdü.

Bağırov gəlib çıxdı. Vəziyyətin düzəldiyini gördü. Mənə dedi, otur maşına, oturdum. Gəlib dəmiryolda Bağırovun xüsusi vaqonunun yanına çıxdıq. Özü maşından düşdü. Mənə də “düş” dedi. Düşdüm. Vaqona qalxdıq. Yemək stolu hazır idi. Oturduq. Araq şüşəsini qaldırıb böyük stəkanı doldurdu, öz qabağına qoydu. İkincisini də limhalim eləyib mənə uzatdı.

Dedim: – Yoldaş Bağırov, mən ömrümdə içməmişəm.

“Molçi” – dedi, sonra əlavə etdi: – İndi mən bir sağlıq deyəcəyəm, hünərin var içmə. Davay vıpyem za zdorovye İosifa Vissarionoviça Stalina.

Qulaqlarıma inanmadım. Götürüb stəkanı başıma çəkdim. Gözlərimin qabağında qığılcımlar oynaşdı. Götürüb boşqabıma əlavə yemək qoydu:

– Ye,- dedi.

Bir az yemişdik ki, araq şüşəsini götürüb stəkanımı dolduranda yenə etiraz etdim: – Yoldaş Bağırov, axı...

Sözümü yarımçıq kəsdi:- Molçi. İndi də başqa bir sağlıq deyəcəyəm. Özün bil, içmirsən, içmə. A teper davayte vıpyem za zdorovye tovarişa Mir Djafara Baqirova.

Bu sözdən sonra necə içməyəydim? Lap zəhər də olsa, içməli idim. İçdim. Düz üç gündən sonra gözümü açıb soruşdum:- Bura haradı, mən hardayam? Cavab verdilər ki, Naxçıvan xəstəxanasındasınız.

Mənim üçün əvvəlinci və axırıncı olan içməyimin tarixi belədir. Odu-budu dilimə vurmuram.

Ancaq Əli Vəliyev də yaxşı məclislərdən xoşlanardı. Ağıllı içənlərə söz atar, zarafatla sataşardı. Elə ki, məclisdə biri içib sərxoş olardı, Əli müəllim ayağa qalxardı:- Vay, mən getdim!

(Ardı var)

Famil MEHDİ

525-ci qəzet.- 2009.- 19 dekabr.- S.30.