Tərcümeyi-halım
(sənədli roman- xatirə)
Görkəmli
şair-publisist, dəyərli alim-pedaqoq, ləyaqətli
ziyalı, nurlu şəxsiyyət Famil Mehdinin 75 illiyi tamam
olur. Azərbaycanın XX əsrdəki ədəbi-ictimai
həyatında özünəməxsus yeri olan Famil Mehdi
maraqlı həyat və yaradıcılıq yolu keçib.
Mərhum şairimiz işıqlı əməllərilə,
hər zaman əsl vətəndaş mövqeyində
dayanması ilə yaxın dövr tariximizin səhifələrinə
öz imzasını həkk edib. 1990-cı
illərin ortalarında – Azərbaycan xalqı
üçün olduqca narahat bir dönəmdə qələmə
aldığı “Tərcümeyi-halım” əsərindən
parçaları oxucularımıza təqdim etməklə
unudulmaz Famil Mehdini bir daha ehtiramla xatırlamağı
özümüzə mənəvi borc bildik.
Dostlarım
varmı? Varsa kimdir? Yoxsa, niyə yoxdur?
Məsəl var: dostlarının kim
olduqlarını de, deyim ki, sən kimsən. Mən həmişə
öz-özümə düşünmüşəm: görəsən
həyatda həqiqi dostluq varmı? Bu sualı
özümə təsadüfi verməmişəm.
Çünki o qədər bir-birinə dost deyən, can deyib,
can eşidən adamlar olub ki, sonralar bir-birindən
uzaqlaşıb, araları soyuyub. Hətta bir-birinə
qənim kəsilibdir. Yaxud adamlar görmüşəm
ki, aralarında ünsiyyət olub, biri digərinə dost
sözünü işlətməyib. Ancaq dar
ayaqda bir-birinə əsl fədakarlıq nümunəsi
göstəriblər. Ona görə də
dostluqla, yoldaşlığın, insanlıq ünsiyyətinin
sərhədləri mənə o qədər aydın
olmayıb.
Mən dost, yoldaş
seçərkən həmişə atamın nəsihətlərinə
əməl etmişəm. Onun vaxtilə dediyi
sözləri sırğa eləyib qulaqlarımdan
asmışam. Əsil-nəsilli adamlarla
ünsiyyətdə olmağı üstün tutmuşam.
Bir adamla çörək kəsməzdən əvvəl
yaxşı-yaxşı ölçüb-biçmişəm.
Götür-qoy etmişəm ki, görüm
onunla mənimki tutar, ya yox. Hər şeydən
əvvəl aramızda məslək, əqidə, insanlıq,
allahsevərlik yaxınlığına fikir vermişəm.
Bu dediyim
sözlər Rəşid Babayev və Əli Abbasova daha
çox aiddir.
Bu insanlarla əlaqələrimin mənəvi
kökləri olub. Ata-babadan arada
yaxınlıq olub. Sonralar onların hər
ikisi böyük qardaşım Fikrətlə yaxın dostluq,
qardaşlıq ünsiyyətində olublar. Bu hisslər təbii şəkildə mənim də
qanıma keçibdir. Rəşid ixtisasca
üzümçü aqronom idi. Bu onun institutda
aldığı ixtisas idi. Ancaq candan gəlmə
ixtisası insanpərvərlik, canıyananlıq,
xeyirxahlıq idi. Rəşid uzun illər
sovxoz direktoru işləmişdi. Arada bir Xruşşovun
vaxtında kənd təsərrüfatı mütəxəssisləri
irəli çəkilən zaman Rəşid Zülfüqar
oğlu da bir neçə il raykom katibi
oldu. Təsərrüfatın, mədəniyyətin
inkişafı üçün özünü
öldürürdü. Rəşid iş vaxtı
çox ciddi, prinsipial idi. Adamlara möhkəm tələbkarlıqla
yanaşırdı. Ancaq onlardan
qayğısını da əsirgəmirdi. Onun yanına gələn işçilər
heç vaxt naümid geri qayıtmazdı. Açıq, səmimi adamlardan xoşu gəlirdi.
Tənbəli, araqarışdıranı, əlsiz-ayaqsızlara
dirsək göstərənləri görəmöyə
gözü yox idi.
Rəşid
yoldaşlıqda, dostluqda son dərəcə səmimi idi. Onda allah
vergisi vardı. Bir dəfə Rəşidi
görən bir də görüm deyər, uzun illər
unutmazdı. Tanıdığı,
tanımadığı adamların hamısı ilə nəzakətli
davranırdı. əyilmək, qulluq
göstərmək, yarınmaq kimi halları qətiyyən
bacarmazdı. Süfrəsi həmişə
qonaq-qara üzünə açıq olardı. Əminə xanımın açdığı
süfrələr də özünün rəngarəngliyi ilə
yanaşı həm də səliqə-sahmanı ilə fərqlənirdi.
Rəşidin
çox erkən böyrəkləri xəstələnmişdi. Akademik Mirməmməd
Cavadzadə Moskvadan Bakıya təzə gələndə ilk
dəfə böyrəyində cərrahiyyə əməliyyatı
apardığı adamlardan biri də Rəşiddir. O
vaxtdan Cavadzadə ilə dostlaşmışdılar. Hər iki böyrəyi daşla dolu olan Rəşidi
Allahdan sonra onun özünün qeyri-adi həyat eşqi,
dözümü, inamı, bir də Cavadzadə
yaşatmışdı. Rəşid zahirən
çox gözəl oğlan idi. Ölənə
qədər gözəlliyini itirmədi. Heç
kəs ona “xəstədir” deməzdi. Hətta
bir dəfə Moskvada böyük bir professorun qəbulunda
olurlar. Professor onların üzünə baxır və
soruşur:- Xəstə sizin
hansınızsınız? Rəşid deyəndə ki, mənəm,
professor təəccüb qalır:-
Axı, bu sir-sifətdə, gözdə xəstəliyin əlaməti
hiss olunmur.
Ancaq bir ayın təxminən
on beş, iyirmi gününü
yorğan-döşəkdə olurdu. Mənzilində
otaqlardan biri aptekə oxşayırdı. Həyat
yoldaşı əminə xanım o qədər Rəşidin
dava-dərmanları ilə məşğul olmuşdu ki, həmin
sahədə az qala bir mütəxəssis
qədər biliyə, məlumata malik idi. Bununla
belə Rəşid heç vaxt xəstəlikdən
danışmazdı. Yoldaşlarının
yanında deyib-gülərdi. Qonaqlara,
yoldaşlarına süfrə açdırmağı, məclisin
şən keçməsini, xoş zarafatlarla isinməsini
çox sevərdi.
Rəşidin
alimlər, yazıçılar, şairlər, bəstəkarlar
arasında da çoxlu dostu vardı. Onlardan biri də
şair Qabil idi. Qabilin sadəliyi, səmimiliyi,
yumoru, həm də cəsarətli şerləri Rəşidin
çox xoşuna gəlirdi. Rəşid
Bakıya gələn kimi birlikdə görüşərdik.
Hərdən Ağdama da gedərdik. Qabilin hər Ağdama gəlməsi Rəşid
üçün toy-bayram olardı.
Rəşid iyirmi-iyirmi beş il böyrəklərin əzab-əziyyətinə
dözdü. Ağrı-acını vecinə
almadı. Ancaq Moskvada kardioloji mərkəzdə
ürək iflicindən vəfat etdi. Deyirlər
öləndə də “uf” demədi. Ölümü
özünəməxsus məğrurluqla qarşıladı.
Son nəfəsi ağzından çıxana
kimi üzündən təbəssüm əskik olmadı.
Mən Rəşid və onun kimilərə
ancaq qardaş gözü ilə baxmışam. Ona qohum
demək, dost demək çox az olardı.
Mən Rəşiddən işdə ciddiliyi,
prinsipiallığı, ailədə səmimiliyi, əlsiz-ayaqsızlara
canıyananlığı, qayğı göstərməyi,
yoldaşa, dosta sədaqəti, məhəbbəti, hətta
zahiri səliqə-sahmanı, təmizliyi eyni zamanda yaramazlara,
dələduzlara nifrət və qəzəbi öyrənməyə
çalışırdım.
Yaxın ünsiyyətdə
olduğum adamlar sırasında dost sözü həm də Əli
Abbasova çox yaraşır. Əli ata-babadan yerli-yataqlı
adamlardır. Qarabağın məşhur
Kəbirli camaatının böyük bir hissəsi onların
qohum-əqrəbasıdır. Otuzuncu illərdə
bir günün içində Əlinin atası Pənah
kişini, qardaşlarını, əmisi uşaqlarını,
əmisi nəvələrini, təxminən on beş-iyirmi nəfəri
bir həftənin içində haqsız yerə tutub güllələyiblər.
Bir neçə ay bundan əvvəl 30-cu illərdə
güllələnib indi bəraət alanların qəzetlərdə
siyahısı verilmişdir. Təxminən
iyirmi nəfərə qədər Pənahov familli (Əlinin
atası, əmiləri və qohumları) verilmişdi. Dəhşətə gəldim. Hökumət
vaxtilə Qarabağda adı, hörməti olan böyük
bir nəsli tamam məhv etmək istəyib. Qadınları, uşaqları didərgin
salıblar. Əli ata-babasının yolu
ilə gedib, qoyunçu olub. Otuz ildən
çoxdur ki, nəinki Qarabağda, bütün Azərbaycanda
Əli Abbasov qoyunçuluğun professoru sayılır. Mütəxəssis professorlar da, akademiklər də,
respublikada bu işə rəhbərlik edənlər də,
adi çobanlar da onun yanına məsləhətə gəlir.
Qarabağda ən ətli, ən yunlu, ən
çox bala verən də, zahiri cəhətdən gözəl
qoyunlar Əlinin fermasında olub. Əli
Ağdamda Natəvan adına sovxozda uzun illərdir ki,
qoyunçuluq briqadiridir. Həmin o sovxoz
ki, Rəşid Babayev ona rəhbərlik edib. Yeri gəlmişkən demək istəyirəm ki, təbiətcə
tünd olan Rəşid, həmyaşıd olmalarına
baxmayaraq, Əlinin yanında özünü uşaq kimi
aparırdı. Əli onun bəlkə də
ən çox hörmət etdiyi adamlardan idi. Əli öz yüksək mədəniyyəti,
başqalarına qayğısı, Allahını
tanıması, insafı-mürvəti,
işgüzarlığı, böyük-kiçiyin yerini
bilməsi, abır-həyası, böyük sadəliyi, həm
də müdrikliyi ilə əsl keçmiş kişilərin
yadigarıdır. Mən həmişə
ondan ata-babaların, keçmiş Qarabağ
ağsaqqallarının iyini almışam. Ondan sadəlik, səmimiyyət öyrənmişəm.
Kişilik, dostluq, sədaqət dərsi
almağa çalışmışam. Əli
haqqında fikirlərimi onun haqqında vaxtilə
yazdığım “Qan işığı” oçerkində
verməyə çalışmışam. Oçerkdə
Əlinin xarakterinin açılmasına kömək edən
maraqlı bir detal var. İstisudan qalxıb Dəlidağ
yaylaqlarına gedərkən, böyük bir uçurumun
yanında maşını saxlatdırıb, həmin hadisəni
Əli Pənah oğlu özü mənə
danışıbdır: Maşınla bir neçə il əvvəl burdan gəlib keçirmişlər.
Maşında Əli, qardaşı Saday, dostunun
beş-altı yaşlı uşağı imiş. Həmin bu uçurumun başlanğıcında
maşın yoldan çıxır, dərəyə tərəf
sürüşür. Əli atılıb
canını qurtara bilərdi. Bəs
dostunun uşağı?
Özü belə deyir:
– Uşağı
qucaqlayıb bərk-bərk qucağıma sıxdım. Maşın dərənin dibinə yumarlandı.
Maşın yumarlandıqca bizi içəridə
ora-bura çırpırdı. Mən
uşağı daha bərk sinəmə sıxır,
çalışırdım ki, əlimdən
çıxmasın. Maşın dərənin
dibinə çatdı. Yaxınlıqda
qoyun otaran çobanlar tökülüb gəldilər. Maşının qapısını
sındırdılar. ƏIvvəl
Sadayı çıxartdılar. Elə o dəqiqələrdə
uşağın üzünə baxdım. Yaş məni boğdu. Quzu kimi
qucağıma qısılıb üzümə
baxırdı. Dinib-danışmırdı.
Deyəsən başa düşüb bərk
qorxmuşdu. Rəngi ağappaq
ağarmışdı. Əlimin
altında ürəyi sürətlə
döyünürdü. Qaldırıb üzündən
öpdüm: – Qorxma,- dedim,- indi gedərik.
Uşaq isə elə hey susub üzümə
tamaşa edirdi. Nəhayət bizi də
dartıb çıxartdılar. Mən
başımdan, qol-qıçımdan zədə
almışdım. Xoşbəxtlikdən
uşağa heç nə olmamışdı. Öz uşağım olsa, heç o qədər həyəcan
keçirməzdim. Axı, amanat idi, dost uşağı
idi!
Qələm
yoldaşlarımla, dostlarımla əlaqələrim daha
çox yaradıcılıq telləri ilə bağlı
idi. Ancaq bununla belə biz bir-birimizin həyatına,
taleyinə də biganə qalmamışıq. Əli Vəliyev,
Mirzə İbrahimov, Süleyman Vəliyev, Bayram Bayramov, Məmməd
Rahim, Nəbi Xəzri, Sabir Əhmədli, Cəmil Əlibəyov,
Əlfi Qasımov, Qabil, Çingiz Hüseynov, Xəlil Rza, Nəriman
Həsənzadə, Tofiq Mütəllibov, Şükür
Xanlarov, Məmməd Araz, Şahmar Əkbərzadə, Ənvər
Rza və başqa yazıçı və şairlərlə
sıx əlaqəmiz olubdur. Xüsusilə
çətin məqamlarda, dar gündə onların köməyini
hiss etmişəm. Haradasa, mən də
onlara kömək əlimi uzatmışam. Bir-birimizə arxa-dayaq olmuşuq. Dərd- sərimizi bölüşmüşük.
Bizi birləşdirən tellər daha möhkəm
olduğundan küsəndə də, inciyəndə də,
necə deyərlər, dərhal hər şeyi vurub
dağıtmamışıq.
Ümumiyyətlə,
yaradıcı dostlarım, yoldaşlarımla bağlı
deyiləsi, yazılası faktlar çoxdur. Məsələn,
Tofiq Mütəllibov mənim şerlərimə görə
töhmət almağa razı olub. Nəriman
Həsənzadə “Kimin sualı var?” poemasına görə
Mərkəzi Komitə tərəfindən
sıxışdırılanda ilk dəfə onu mən
müdafiəyə qalxdım, əsəri haqqında müsbət
rəy yazıb qəzetə və MK- ya göndərdim.
Sonralar Mərkəzi Komitə tərəfindən
mən vurulanda Nəriman risqə gedib adımı “Ədəbiyyat
və incəsənət” qəzeti redaksiya heyəti
üzvlüyünə saldı. Sabir Əhmədli
ən ağır zərbələrə məruz qalanda, Əli
Vəliyev “Mən qoymaram Sabir Əhmədov mənim kolxozumu
dağıtsın” deyəndə Əli müəllimi
yumşaldanlardan biri mən olmuşam. Xəlil
Rza ən ağır xəstə günlərimdə köməyimə
gəlib, kitabıma müqəddimə yazıb. Məmməd Arazla daha ardıcıl şəkildə
bir-birimizi müdafiə etmişik. Mən
onun haqqında mətbuatda söz demişəm, o mənim.
“Əyilmə, dünyam” kitabıma müqəddimə
yazıb. Professor Tofiq Hacıyevin, dissertasiya müdafiəsində
mənə böyük köməyi olub.
...Qarabağ hadisələrinin
qızğın vaxtında tez-tez Ağdamda, cəbhə xəttində
– Qatır Məmmədin, Asif Məhərrəmovun, Faiq
Baxşəliyevin, Allahverdi Bağırovun batalyonlarında
olurdum. Həmin gün isə məndən təxminən
bir kilometr aralıda Xromord, Xanabad uğrunda qanlı
döyüşlər gedirdi. Səngərdən
bütün döyüşün gedişini müşahidə
edirdim. Mərmilər vıyıltıyla
başımız üzərindən uçur, bəzən də
düşüb yaxınlığımızda
partlayırdı. Xromordu bizimkilər ikinci
dəfə azad etdi. Xanabada hücum pozuldu.
Arxadan qüvvə gəlmədi. Gecə, səngərdən geri qayıdan bəzi
döyüşçülərdən eşitdim ki, deyəsən
Xəlil Rzanın oğlu Təbriz yoldaşları ilə
birlikdə həlak oldu. Məni dəhşət
bürüdü. Təbrizin Ağdam cəbhəsinə
gəldiyini elə həmin gün eşitmişdim. Fikirləşirdim
ki, döyüş səngiyəndə axtarıb taparam...
Əfsus ki, Təbrizin
özünü yox, meyidini tapdım... Təbrizin
toyunda iştirak etmişdim. Sağlıq
demişdim. İndi isə...
Gecə
yarısı ay işığında mitinq oldu. Təbrizin
döyüşçü yoldaşları
danışdılar. Sonra mənə
söz verildi. Dedim Xəlil Rza kimi cəsur, qorxmaz bir
şairin oğlu məhz belə böyük qəhrəmanlıq,
rəşadət göstərib şəhid olmalı idi. Daha nə demişdim, heç biri yadımda
qalmayıb. Bircə o yadımdadır ki, üç-
dörd il əvvəl toyunda bəylik
masası arxasında təbrik edib öpdüyüm Təbrizin
bu ay işığında əyilib tabutunu öpdüm... Məşhur
Ağdam ziyalısı, Xəlilin yaxın dostu Zeynal Məmmədovun
qardaşı, həmkarım Cahangir Məmmədovla birlikdə
tabutu aparan maşını və onu müşayiət edənləri
Ağdamdan xeyli çıxana qədər yola saldıq... Bir neçə gün sonra isə Şəhidlər
Xiyabanında başdaşında şəklini öpdüm.
Eyni faciə bu
yaxınlarda görkəmli yazıçımız, şəxsiyyətinə
və yaradıcılığına hörmət bəslədiyim
Sabir Əhmədlinin başına gəldi. Sabirlə, demək
olar ki, günaşırı görüşür, zəngləşərdik.
Qarabağ hadisələri bizi bir-birimizə daha
sıx bağlamışdı. Bir axşam zəng edib
dedi ki, oğlum Məhəmmədi əsgər apardılar. Üç gündən sonra Goranboy tərəfə
yolladılar. Nədənsə yaman
narahatam. Bərkə-boşa düşməmiş
uşaqdır. Birdən hazırlıqsız-zadsız
döyüşə göndərərlər...
Sabir kövrək
olduğu qədər də dözümlü adamdır. Keçən
müharibənin ağrı- acısını ailələri
ilə birlikdə o da dadmışdır. Qardaşı
Cəmil Əhmədov Polşa uğrunda döyüşlərdə
qəhrəmancasına həlak olmuşdur. Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adına layiq
görülmüşdü. O bu adı daşıyan ən
gənc qəhrəman idi... Buna baxmayaraq ata
ürəyi narahat idi. Dedim ki, maşın taparıq gedərik
həm cəbhələrdə olarıq, həm də Məhəmmədlə
görüşərik. Bu söhbət şənbə
günü olmuşdu. Sabir səbr etmir.
Bazar ertəsi bir qohumu ilə Goranboya yola
düşür. Orda xəbər verirlər
ki, uşaqları apardılar Murova. O günlərdə
Murovda, dağların başında, şiddətli qış
günündə ağır döyüşlər gedirdi. Sabir Gəncədə tanışların köməyi
ilə Murova yola düşür. Yolda rast
gəldiyi dəstələrin heç birində Məhəmmədi
“gördüm” deyən olmur. Həm də
təzə getmişdi, yəqin çoxları
tanımırdı. O, heç bir xəbər öyrənə
bilməyib Gəncəyə qayıdır. Yazıçı
Altay Məmmədovun evində xəbər verirlər ki,
Bakıdan zəng ediblər, guya Məhəmməd
yaralanıb Bakıya gətiriblər. Demə, ata yolda
oğlunun tabutu ilə qarşılaşıbmış... Bakıdan yola salınandan bir həftə sonra əziz
Məhəmmədin tabutu evlərinə gətirildi.
Başqa
döyüşçülərlə birlikdə Məhəmmədin
də uyuduğu Şəhidlər Xiyabanı mənim də
tez-tez ziyarət etdiyim müqəddəs yerlərdən
biridir... Yaxın yoldaşlarımdan şair Qaçay
Köçərli, professorlar Nəriman Nərimanov, İzzət
Rüstəmov, mühəndis Allahverdi Nuriyev, Dağbəyi
İsmayılov və başqaları da Qarabağ uğrunda,
Azərbaycan uğrunda döyüşlərdə öz əziz
övladlarını itirmişlər. Görürsünüzmü,
mənim yoldaşlarımın, həmməsləklərimin
taleyinə nə kimi kəşməkeşli faciələr
yazılmışdır?! Nə etməli, bu da tarixdir,
tarixin amansızlıqlarıdır...
Gənc yaşlarından
istedadlı alim kimi məşhurlaşan, nəhayət
dünya miqyasına çıxan, arada bir saqqızı
oğurlanıb partiya işinə aparılan, ancaq orada da az
vaxt ərzində öz sadəliyi, yüksək mədəniyyəti
ilə aşağıların hörmətini qazanan Rafiq Əliyevi
də Xəlil Rza kimi ailəyə son dərəcə
qayğı və hörmətlə yanaşan insanlardan hesab
etmək olar. Biz Rafiq müəllimlə qohum olandan
(qudayıq), bir az sonra Sxaltubaya müalicəyə
getməli olduq. Bizi Rafiq müəllimin iş yoldaşı
Feyzi Qazaxa qədər apardı. Həmkarımız
Hümmət Eminov ata-baba evlərində gecələməyi
məsləhət bildi. Onun qardaşı
Tofiq bizi göl kənarında çox mənzərəli
yerdə tikilmiş restoranda qonaq etdi. Axşam
evdə ədalətin sazını dinlədik. Ədalət özü Qazaxda yox idi. Ancaq bir müddət əvvəl həmin bu evdə
Rafiq müəllimin də iştirak etdiyi məclisdə ədalətin
ifasında lentə köçürülmüş
mahnıları dinlədik. Gecəmiz o qədər
şən keçdi ki, səhərə kimi heç birimiz
yatmadıq. Səmimi söhbətlər,
hekayətlər, zarafatlar, lətifələr. Hətta zarafatlarda belə utanıb özünü
ciddi aparan Rafiq müəllim də bığ yeri yenicə tərləyən
vaxtlardn eşqə düşməyindən, bu sahədəki
cəsarətindən, qızı görmək
üçün evlərinin yanındakı bulağa tez-tez gəlməsindən
danışdı.
Fədakarlığını
özü belə nəql etdi:
– Qızın atası rayonda
orta səviyyəli vəzifəlilərdən biri idi. Hardansa
ağlıma gəldi, qızın atasının iş
telefonunun nömrəsini öyrəndim və ona zəng etdim.
Dedim, bağışlayın, üzr istəyirəm,
danışan Rafiq Əliyevdir. Dedi, Rafiq Əliyev kimdir? Dedim, vaxt gələr hamısını bilərsiniz.
Bağışlayın, hələlik onu deyirəm
ki, mən sizin qızınız filankəsi sevirəm. Xahiş edirəm vaxtı gələndə bizə
xeyir-dua verəsiniz.
(Ardı var)
Famil MEHDİ
525-ci qəzet.- 2009.- 23 dekabr.- S.6.