Tərcümeyi-halım

(sənədli roman-xatirə)

Görkəmli şair-publisist, dəyərli alim-pedaqoq, ləyaqətli ziyalı, nurlu şəxsiyyət Famil Mehdinin 75 illiyi tamam olur. Azərbaycanın XX əsrdəki ədəbi-ictimai həyatında özünəməxsus yeri olan Famil Mehdi maraqlı həyat və yaradıcılıq yolu keçib. Mərhum şairimiz işıqlı əməllərilə, hər zaman əsl vətəndaş mövqeyində dayanması ilə yaxın dövr tariximizin səhifələrinə öz imzasını həkk edib. 1990-cı illərin ortalarında – Azərbaycan xalqı üçün olduqca narahat bir dönəmdə qələmə aldığı “Tərcümeyi-halım” əsərindən parçaları oxucularımıza təqdim etməklə unudulmaz Famil Mehdini bir daha ehtiramla xatırlamağı özümüzə mənəvi borc bildik.

(Əvvəli olub)

Bir neçə kəlmə də demokratik hərəkata münasibətim haqqında. Əlbəttə, bu haqda çox yazılıb və yazılmağı da vacibdir, lazımdır. Təəssüf ki, bu böyük hərəkata bir çox halda hərə öz şəxsi nöqteyi-nəzərindən və ya mənsub olduğu partiyanın, cəmiyyətin, qrupun mövqeyindən yanaşır. Bu isə tarixi hadisələri saxtalaşdırmağa, təhrifə gətirib çıxarır. Mənim fikrimcə, Azadlıq hərəkatının, demokratik hərəkatın 1988-ci ildən başlandığını iddia edənlər və bunu ayrı-ayrı adamların adına yazanlar səhv edirlər. Azərbaycanda azadlıq hərəkatının, xalq hərəkatının tarixi qədimdir. O, bir gün də olsun dayanıb- durmayıb, təbii ki, dövrlə, zamanla bağlı muxtəlif formalarda təzahür edibdir. Eləcə də qatı imperiya şəraitində. Bu dövrdə Azadlıq hərəkatı, demokratik hərakat ideoloji aləmə, bədii yaradıcılığa, ədəbiyyat, incəsənət əsərləri vasitəsilə, müəyyən ədəbi- bədii priyomlar, mənzərələr, lövhələr, obrazlar vasitəsilə aparılırdı. Üzeyir bəyin “Koroğlu” operası, Qara Qarayevin “İldırımlı yollarla” baleti, Cahangir Cahangirovun “Füzuli” kantatası daha geniş mənada insan azadlığı, demokratik ideyalar uğrunda mubarizənin ən yaxşı forması deyildimi?! Səttar Bəhlulzadənin sırf Azərbaycan lövhələri yalnız Azərbaycan təbiətini sevməyə, qorumağamı çağırırdı?! Mirzə Cəlilin ömrünün son on illərindəki məşhur hekayələri, xüsusilə felyetonları, xaricdə M.Ə.Rəsulzadənin, Əlibəy Hüseynzadənin, Əhmədbəy Ağayevin kəskin ehtiraslı məqalələri, nitqləri, çıxışları bu mübarizənin əks- sədası sayılmamalıdırmı?

Yaxud böyük Hüseyn Cavid, Yusif Vəzir Cəmənzəminli, Mikayıl Müşfiq, Əhməd Cavad demokratiya və azadlıq uğrunda mubarizənin qurbanları olmadılarmı? Görkəmli dahi alim Vəkil Çobanzadənin cinayət qovluğundan Xətainin dili haqqında 15 çap vərəqi həcmində kitabı dəlil- sübut kimi saxlanılmamışdırmı? Filosof- alim, publisist Heydər Hüseynov rus imperiyasına qarşı iyirmi beş il mübarizə aparmış Şeyx Şamilin yolunda məcburiyyət qarşısında qalıb, özü özünü asıb öldürmədimi? Süleyman Vəliyev əsirlikdən sonra ikinci dəfə Sibirə niyə sürülmüşdü? Səməd Vurğunu, Rəsul Rzanı tez-tez çağırıb niyə incidirdilər? Hətta 50-ci illərin ilk vaxtlarında Səməd Vurğunu niyə həbs etmək istəyirdilər? Mirzə İbrahimovu dil haqda fərmanına görə, Bəxtiyar Vahabzadəni “Gülüstan” poeması üstündə niyə dara çəkirdilər? Bundan bir qədər əvvəl ali məktəb tələbələri və aspirantlarının bir dəstəsini, Gülhüseyn Hüseynoğlunu, İsmixan Rəhimovu, Kərim Rəfiyevi və başqalarını, 70-ci illərdə universitet müəllimi Əbülfəz Elçibəyi bəs nə üstdə həbs etmişdilər?

Deməli hələ imperiya dövründə dil- agızların qıfıllandığı illərdə mübarizə davam etmiş, hətta ən yaxşı oğullar bu yolda canlarından keçmiş, lakin məslək və əqidələrindən dönməmişlər.

Daha sonrakı illərdə bu mübarizə Əliaga Kürçaylının, Xəlil Rzanın, Məmməd Arazın, bir qədər qeyri – tevazökarlıq olsa da Famil Mehdinin, onların muxtəlif illərdə ardinca gələn Fikrət Qocanın, Ramiz Rovşənin və başqalarının ən yaxşı mubariz publisistik ruhlu şer və poemalarında ardıcıl, fəal davam etdirilməmişdimi? Bu cümlələr sualdan çox təsdiqdir və mən onların həqiqiliyini, doğruluğunu məmnuniyyətlə təsdiq edib imza atıram.

Bu da həqiqətdir ki, 1985-ci ildən sonrakı yeni dövr, şərait, demokratiya və azadlıq uğrunda mübarizənin xarakterini dəyişdi. Bir qədər qəribə səslənsə də bu mübarizənin dolayısı yolla ilk məkan vericisi Qorbaçov oldu, onun aşkarlıq siyasəti oldu. Təsəvvür edin ki, 1985-ci ildə Sovet mətbuatı ilk dəfə partiya rəhbərini, birinci şəxsi tənqid etdi. “İzvestiya” qəzetində Qorbaçov haqqında tənqid göründü. Hökumət başçısı tənqidə hədəf oldu. Hətta siyasi büronun unvanına tənqidlər eşidildi. Bu həqiqətən yeni dövrün başlanğıcı idi və bundan sonrakı dövrlərdə yerlərdə siyasi büronun, Qorbaçovun və başqalarının tənqidini mən qəhrəmanlıq hesab etmirəm. Keçmiş respublikaların hamısında olduğu kimi Azərbaycanda da köhnə sistemin dağılması, xalqın demokratik və azadlıq hərəkatının açıq ümumxalq hərəkatı səviyyəsinə qalxmasına şərait yaratdı. Burada Azərbaycan demokratik qüvvələrinin (bu qüvvələrin yalnız Azadlıq meydanına çıxanlardan ibarət olduğunu düşünmək yanlış fikirdir), xüsusilə Xalq Cəbhəsinin böyük rolu oldu. Cəbhə xalqın böyük bir hissəsini ayağa qaldıra bildi. Əlbəttə, burada Qarabağ amili böyük əhəmiyyət kəsb etdi. İlk vaxtlar ümumxalq mütəşəkkilliyini təmin edən əsas amil oldu. Bu mənada 80-ci illərin ümumxalq hərəkatı uzun illər aparılan mübarizənin yeni şəraitdə qanuni davamı və yeni, açıq, geniş, daha mubariz forması idi. Təsadüfi deyildir ki, hətta yazıçı və şairləri qeyri fəallıqda günahlandıranlar özləri də bir çox halda şerə, bu ilahi mənəvi qüvvəyə müraciət edirdilər.

1988-ci ilin yanvarın ortalarında Dağlıq Qarabağda şovinist-millətçilik, torpaq iddiası ilə mitinqlər başlanan ilk həftələrdə mən Ağdamda idim. Dağlıq Qarabağdan kütləvi şəkildə qovulan azərbaycanlıları isti-isti öz ocaqlarına qaytarırdıq. Gözəl insan, böyük vətəndaş alim Xudu Məmmədov, Zeynal Məmmədov və mən bütün günü qıç qatlamağa vaxt tapmırdıq. Həyatımızı risk qarşısında qoyub erməni kəndlərindən, hətta Xankəndinin mitinq gedən küçələrindən keçib camaatımıza köməyə gedirdik. Öz ev- eşiyindən qovulanların, hətta uşaqlarını, qardaş bacılarını itirənlərin ah-naləsi ərşə qalxırdı. Biz onların dadına çatmaq istəyirdik. Bu işdə dövlət adamları bizim qüvvəmizə daha çox bel bağlayırdı. Doğrudan da camaat bizi eşidib evlərinə qayıdırdı. Bunun üçün maşınlar təşkil edir, onları müşayiət edən milis nəfərləri ayırırdıq, tələblərini nəzərə alıb Dağlıq Qarabağın azərbaycanlı kəndləri yanında milis postları yaradılmasına nail olurduq. Respublikada rəhbərliyin, dövlətin gündən-günə zəiflədiyi yerlərdə, xüsusilə münaqişə zonalarında aydın hiss olunurdu. Milis, mühafizə orqanları açıq-açığına öz səlahiyyətini itirirdi. Nə iş görülürdüsə, Sadıq Murtuzayev kimilərin şəxsi qabiliyyəti, bacarığı, ziyalıların, ayrı-ayrı rayon orqanlarının gücü ilə edilirdi. Bu isə bəzən hadisələrdə dönüş yaratmaq üçün kifayət etmirdi. Dövlətin ciddi köməyi hiss olunmurdu.

Dövlətin dənizdə batan gəmiyə oxşarlığı getdikcə daha çox hiss olunurdu. Mən inanıram: Dağlıq Qarabağda ərazinin Ermənistana birləşdirilməsi kampaniyası baş qaldırdığı ilk günlərdə Azərbaycan dövlət, hökümət, partiya rəhbərliyi ciddi qətiyyət göstərsəydi, öz imkanlarından az da olsa müstəqil istifadə etsəydi həmin hadisələr dərhal yatırılar, bugünki dəhşətli faciəyə çevrilməzdi. Bu bacarıqsızlıq, acizlik sonrakı rəhbərliklər dövründə, nisbətən müstəqil nəfəs almağın mümkünlüyü dövründə daha da dərinləşdi. Nəticədə Azərbaycanın 20 faizi zəbt olundu.

Biz rayonda ikən Bakıda mitinqlər başlandı. Getdikcə qüvvətləndi, genişləndi. Bu bizi xeyli ürəkləndirdi. Hətta kövrəltdi də: “Xalq ayılıb, ayağa qalxıb. Daha bizə ölüm yoxdu.” Camaat qarşısında mitinqlərdən söhbət açır, tezliklə köməyimizə gələcəklərini öz yanımızdan elan edirdik. Bu sözlərimiz camaatda böyük əhval- ruhiyyə yaradırdı. Həmin günlərdə Xudu müəllim imkan tapan kimi məni götürüb kəndlərdə, zavodlarda, xəstəxanalarda, texniki peşə və orta məktəblərdə görüşə gedirdik. Xalq Cəbhəsi yaradılmasının vacibliyini başa salırdı. “Başqa çıxış yolumuz yoxdu” deyirdi. İkilikdə Cəbhənin mahiyyətini mənə daha ətraflı başa salırdı. Xudu müəllimin “Xalq Cəbhəsi” tam demokratik prinsiplərə, ziyalı qüvvəsinə əsaslanırdı.

Mən “Xalq Cəbhəsi” sözünü ilk dəfə Xudu müəllimdən eşitmişəm. Mənə elə gəlir ki, xüsusilə Qarabağda onun ilk təbliğatçı və təşkilatçısı da Xudu müəllimdir. Hətta dövlət orqan işçiləri, dövlət, partiya rəhbərlərinin nümayəndələri dərhal xəbər tutub bu çıxışları bizə irad tuturdular. Ancaq çəkinib sərt danışa bilimirdilər. Çünki biz o günlər yerlərdə çox lazım idik. Xudu müəllim açıq cavab verirdi:

– Yaxşı bəs neyləyək? Siz idarə edə bilmirsiniz, Azərbaycanda böyük faciə başlayır. Biz də gözümüzü döyüb tamaşa edək? Siz eləyə bilmirsiniz, barı qoyun xalq təşkilatlanıb özü eləsin...

İşin çoxluğu ilə əlaqədar mən Bakıya bir az gec qayıtdım. Mitinq dalğasını görəndə bir daha kövrəldim. İftixar hissi keçirdim. “Qarabağ”, “Topxana” çıxış edənlərin bəlkə də ilk kəlmələri idi. İlk dəqiqədən fikirləşdim: “Bu qüvvə Qarabağa üz tutsa, orada bir erməni qalmaz. Hamısı qaçıb Laçına keçər.” Amma çıxışlar daha çox siyasi xarakter daşıyır, konkret köməklik təşəbbüsləri hiss olunmurdu.

Məni isə ancaq və ancaq Qarabağ düşündürürdü. Görür və inanırdım ki, hadisələr uzandıqca biz uduzuruq. İlk günlər Qarabağa iki minə yaxın milis gəlmişdi. Mitinqlərlə əlaqədar onların da çoxunu Bakıya və digər yerlərə qaytardılar. Dövlət adamlarının bilavasitə Ağdamda, Xankəndində məşğul olan nümayəndələri də az- az görünməyə başladı. Beləliklə də Dağlıq Qarabağda get- gedə daha çox sərbəstlik yaranmağa başladı. Bakıda ermənilər əleyhinə şüarlar, şüarçılıq artdıqca Dağlıq Qarabağ ərazisində azərbaycanlıları daha çox incidib qovurdular. Nə dövlət, nə də xalq hərəkatı tərəfindən kömək gəlmirdi. Yerli hakimiyyət orqanları qorxub yerli mütərəqqi qüvvələrə meydan verə bilmirdilər.

Məncə iki yolun labüdlüyü ortaya çıxırdı. Ya istefası tələb olunan rəhbərliklə müvəqqəti dil tapıb qüvvələri Dağlıq Qarabağda hadisələrin qabağının alınmasına səfərbər etmək, ya da hakimiyyəti devirib rəhbərliyi dəyişmək, ərazidə yeni rəhbərliyin təzyiqini təmin etmək. İkincisi nisyə söhbətidir. Çünki hələ Siyasi Büro, sovet hökuməti qalırdı. Bu rəhbərlik devrilsə də yenisini xalq yox, yenə Moskva qoyacaqdır. Həqiqətən də belə oldu. Moskvanın qoyduğu rəhbərlik isə şübhəsiz başqa sahələrdə olduğu kimi Dağlıq Qarabağ məsələsində də Moskvanın diqtəsi ilə oturub-duracaqdır. Doğrudan da oturub-durdu.

Mitinq iştirakçıları nədənsə daha çox siyasi yola üstünlük verirdi. Belə bir fikir irəli sürülürdü ki, dövlət məsələsi, rəhbərlik məsələsi həll olunsa, Dağlıq Qarabağ məsələsi daha tez və asan həll olunacaqdır. Bu fikrin yanlışlığı o vaxt da məlum idi. Həyat da sübut etdi ki, bu real yol deyilmiş. Birinci yola, müvəqqəti olsa da həmrəylik yoluna isə Xalq cəbhəsi, digər demokratik qüvvələr getmədilər. Beləliklə özümüz də istəmədən Dağlıq Qarabağın qurban getməsi üçün şərait yaratdıq. Bu şərait hələ nə qədər ki tam yaranmamışdı, hələ gec deyildi, biz Bakıda o yolu seçdik ki, sakitlik yaransın, qüvvələr birləşdirilsin, Dağlıq Qarabağ qorunub saxlansın. Moskvanın Azərbaycana açıq təzyiqinin qüvvətləndiyi ilk gündən erməniləri dəstəkləməsi, yarı razı, yarı zorla Dağlıq Qarabağda müxtəlif qurumlar, idarəetmə formaları yaratması qüvvələrin birləşdirilməsini xüsusilə qarşıda qoyurdu. Mənim Bakı mitinqində çıxışlarımda irəli sürdüyüm tələblərlə yanaşı qaldırdığım məsələlərdən biri də bu idi. Həmin çıxışları o dövr üçün tamamilə düz çıxışlar hesab edirəm.

Hərçənd ki, belə çıxışlar tribunadakıların bəzilərinin xoşuna gəlmirdi. Hətta bizi mikrofona yaxın buraxmaq istəmirdilər. Belə məlum olurdu ki, tribunada dayanacaq adamlar da, çıxış edəcək şəxslər də qabaqcadan planlaşdırılmışdı. Hətta od alov içində gələn rus tanklarının lüləsinin soyuqluğunu kürəyində hamıdan əvvəl hiss edən mənim kimiləri də, necə deyərlər, özlərinə yad hesab edirdilər. Bu məni məcbur etdi ki, o vaxt mətbuat səhifəsində fikrimi açıq bildirim. Buna görə “Bəli, yolumuzdan dönməyəcəyik” adlı məqaləmi yazıb o vaxt yeganə kütləvi mətbuat orqanlarından sayılan “Kommunist” qəzetində dərc etdirdim. Yenidən Qarabağa, gözüyaşlı camaatımızın yanına qayıtdım. Məqaləmi “redaksiyanın sifarişi ilə” rubrikası altında dərc etmişdilər. Açıq şəkildə bildirirəm: bu, redaksiyanın öz “kəşfi”idi. Mən o məqaləni heç kimin yox, öz ürəyimin sifarişi ilə yazmışdım.

(Ardı var)

Famil MEHDİ

525-ci qəzet.- 2009.- 30 dekabr.- S.6.