Türk dünyasının unudulmaz şairini xatırlayarkən...

MƏŞHUR KABARDİN-BALKAR ŞAİRİ QAYSIN QULİYEVİN AZƏRBAYCANA VƏ BÜTÜN TÜRKDİLLİ XALQLARA BÖYÜK MƏHƏBBƏTİ VARDI

Keçən yüzilliyin 70-ci illərindən başlayaraq Azərbaycanda hər sahədə olduğu kimi, elmin, mədəniyyətin və incəsənətin də inkişafında ciddi irəliləyiş oldu. Artıq keçmiş SSRİ-nin hər məkanından məşhur yazıçı və şairlər Azərbaycanda keçirilən ədəbi konfranslarda, yubileylərdə böyük həvəslə iştirak edirdilər. Bizimlə qonşuluqda yaşayan dağıstanlı yaradıcı adamlar və Şimali Qafqazda yaşayan xalqların sənət korifeyləri Bakıya dəvət olunurdular. Onlar buradakı görüşlərdən, o zamanlar Azərbaycanın rəhbəri olan Heydər Əlirza oğlu Əliyevin göstərdiyi böyük qayğıdan hər yerdə söhbət açırdılar. Azərbaycanı, onun hər bir guşəsini özünə çox doğma yurd yeri bilən böyük söz sənətkarı Qaysın Şuva oğlu Quliyev də belə şəxsiyyətlərdən idi.

Kabarda-Balkariyanın xalq şairi, Lenin mükafatı laureatı Qaysın Quliyev deyirdi “Heydər Əliyev nəinki Azərbaycanın, Qafqazda yaşayan türkdilli xalqların ümid yeridir”.

1982-ci ilədək yubiley təntənələrində, ümumxalq konfranslarında onun xitabət kürsüsündən söylədikləri hələ də çoxlarının yadındadır. Bu söz ustasının kitabları Bakıda tez-tez nəşr olunurdu. Şeirlərini unudulmaz şairlərimiz Məmməd Araz, Tofiq Bayram, Vilayət Rüstəmzadə və digərləri böyük həvəslə Azərbaycan dilinə çevirirdilər. Biz həmin vaxtlar tələbə idik. Bu kitabları alar və böyük ləzzətlə oxuyar, polemikaya girişərdik. Çünki Qaysın Quliyev türk xalqının böyük oğullarından və şairlərindən idi. Onun yazdığı lirik, fəlsəfi şeirlər, poemalar, balladalar və roman-dastanlar özünün yaşadığı illərdə SSRİ xalqlarının bütün dillərinə, həmçinin alman, ingilis və fransız dillərinə də tərcümə edilmişdi. Onunla bağlı dostluq münasibətlərimizdən söhbət açmazdan əvvəl, ömrü odlar içində keçən şairin həyat yolundan bəzi səhifələri, azacıq da olsa, vərəqləmək maraqlı olardı.

Qaysın Quliyev 1917-ci ildə noyabrın 1-də Balkariyanın dağ kəndlərindən olan Yuxarı Çegemdə dünyaya gəlib. Çox erkən, iki yaşı olanda atasını itirib. Hər bir yazdığı şeirdə, xüsusən uşaqlıq illərindən bəhs edən “Çegem poeması”nda əməkçi insanların xeyirxahlığından və igidliyindən söhbət açanda öz valideynlərini də onlardan ayırmayıb. Kəndli ailəsində böyüsə də, onun ədəbiyyata çox böyük marağı olub. Yuxarı Çegem kəndi Kabarda-Balkariyanın paytaxtı olan Nalçik şəhərindən 4-5 kilometr aralıda, mənzərəli bir ərazidə yerləşir. Nalçik isə o illərdə ümumən Qafqazın mərkəzi sayılan Tiflisdən 330 kilometr aralıdır. Qafqaz tarixindən bilirik ki, bura müharibələr meydanına çevrilsə də, neçə-neçə şöhrətli rus yazıçılarının da ilham mənbəyi olub. Lev Tolstoy, A.S.Puşkin, M.Y.Lermontov və digər rus ədibləri Qafqazla bağlı xeyli əsərlər yazıblar.

Sonralar o, Moskvada teatr institutunda və ədəbiyyat institutunda ali təhsil alıb. Böyük Vətən müharibəsi başlayanda cəbhəyə göndərilib və mərdliklə vuruşub. Ancaq müharibədən dönəndə ona doğma Çegemə getməyə icazə verməyiblər. Çünki onun mənsub olduğu balkar türklərini İ.V.Stalin 1944-cü ildə Orta Asiya səhralarına sürgün etmişdi. Şimali Qafqazda türkdilli xalqların heç biri qalmamışdı. Ona görə də Qaysın Quliyevin yaşadığı bu ağrı onun hər bir şeirində özünü büruzə verir. Yalnız 1957-ci ildə öz doğma yurdlarına qayıda bilən balkarlar sanki yenidən doğuldular. Axı, almanlar bu torpaqlara hücum etmişdilər və balkarlar da onlarla kişi kimi döyüşmüşdülər. Yeri gəlmişkən, Elbrus (balkarca Minqi Tao) dağına gedən yolda bir azərbaycanlı şəhid əsgərin məzarı üstündə abidə qoyulub və səyyahlar (turistlər) hamısı düşüb o məzar üzərinə güllər düzürdülər. Bu haqda bir az sonra.

Qaysın Quliyevin ilk şeirlər kitabı 1940-cı ildə “Salam, şəhər” adı altında nəşr edilib. Sonralar onun “Dağlar”, “Yaralı daş”, “Lenin haqqında dağlı poeması”, “İnsanlar arasında yaşayıram”, “İnsan. Quş. Ağac”, “Ot və daş” (ingiliscə) və digər kitabları işıq üzü görüb və müəllifinə şöhrət gətirib.

Onun 35 ilə yazdığı “Qış idi” romanı dərin fəlsəfi düşüncələrin məhsuludur. 1987-ci ildə işıq üzü görən bu romana, “İnsan. Quş. Ağac” (1985) kitabındakı şeirlər və poemaya görə o, 80-ci illərin sonunda Lenin mükafatına layiq görülüb. Ancaq o vaxtlar artıq şair vəfat etmişdi. Mükafatı onun vəfalı ömür-gün yoldaşı Elizat xanıma təqdim etdilər.

Böyük şair Qaysın Şuva oğlunu ilk dəfə 1976-cı ilin yayında Nalçik yaxınlığında olan Həsəniyyə kəndində görmüşdüm. Hər yay çox sevdiyim Jeleznovodsk (Dəmirlisu) şəhərinə istirahətə gedirdim. Adı istirahət idi. Bu qədim türk yurdlarını gəzməyi xoşlayırdım. Buradakı türk yer adları əsasən XIX yüzillikdən sonra dəyişdirilib. Nə qədər dəyişsələr də, indi də o adların çoxu işlədilir. Məsələn, Beştau, Məşuq, Bostançı və sair. Biz – yeddi gənc istirahət etdiyimiz “Dağ havası” sanatoriyasında “Ədəbiyyatçılar dərnəyi” yaratmışdıq. Hər şənbə və bazar günləri gəzməyə getdiyimiz yerlərdə yaradıcılığını sevdiyimiz şair, yazıçı və aktyorlarla görüşməyi də planlaşdırırdıq. Xəbər tutduq ki, Həsəniyyə kəndində Qaysın Quliyevin şeir gecəsi olacaq. Biz də orada iştirak etmək istədik. Qaysın Quliyev əzəmətli görünüşə malik, qamətli bir insan idi. Qafqazın qranit qayaları kimi dik dayanıb şeir oxuyurdu. Lirik və dostluq duyğulu şeirlərini oxucular onunla birlikdə təkrarlayırdılar. Biz yeddimiz də şairə yaxınlaşdıq. Özümüzü təqdim etdik. Azərbaycan, Naxçıvan adlarını eşitcək görkəmli sənətkarın üzü sevinclə işıqlandı. Dedi ki, Səməd Vurğun mənim ən çox sevdiyim və etibar etdiyim şair dostum olub. Yadımdadır, ilk dəfə Səmədlə 1938-ci ildə Bakı-Moskva qatarında tanış olmuşduq. Payızda onun yubiley şənliklərində Bakıda olacağam, dəvət ediblər. Böyük şairimizin anadan olmasının 70 illiyi təntənəli qeyd ediləcək. “Naxçıvan da dağlar diyarıdır, ya yox?” – şair soruşdu. “Dağlar diyarıdır, özü də qranitdən də möhkəm dağları, quşqonmaz qayaları var”, – deyə cavab verdim. Şairin Naxçıvanla bağlı sualları çox idi. Mən də həvəslə cavab verirdim. Həyatın bərkinə-boşuna düşməyən bu dilli-dilavər cavanı diqqətlə süzdü. Bizi Nalçikə, Çegem şəlalərinə baxmağa dəvət etdi. O biri il Çegemə getdik və onun dünya turistlərini heyrətdə qoyan məşhur şəlalələrinə baxdıq.

Qaysın Quliyevin şeirlərindəki sevgi, dostluq duyğularının içində qəribə, çox xəfif, gizli bir kədər var. O kədərin özü bizim üçün olduqca maraqlı idi. Çünki aşkarda olmasa da (qadağan edilmiş mövzu idi), gizlində yaşlılar bizə danışırdılar ki, sovet hökuməti Stalin dövründə balkarları çox incidib, çoxlarını məhv edib. Zarafat deyil. Bütün xalq 13 illik sürgündə “xalq düşməni” damğasıyla nələr çəkmişdi, Allah bilir. 1980-ci ildə şairin şeirlərini qəzetlərdə tez-tez verirdilər. 1983-cü ildə “Literaturnaya qazeta”da poeziya səhifəsində Qaysın Quliyevin dostlarına Moskvanın Kreml xəstəxanasından yazdığı şeirlər adamı birtəhər edirdi. Bu gün də oxuyanda o şeirlərdəki fəlsəfi kədər, qəm canlanaraq, insanı təsirləndirir. Qaysın Quliyev yazırdı: “Əgər sən məni ən ağır vaxtda xatırlamısansa, dostumsan”. Xalq şairi və bir çox mükafatların sahibi olan Qaysın Quliyevin çox sadə, xeyirxah və səmimi insan olduğunu görüşüb tanış olduğumuz Həsəniyyə kəndindən bilirdim. Bu şeirlərin təsiri ilə bir məktub yazıb Yuxarı Çegem kəndinə göndərdim. Bilirdim ki, şair 1980-ci ildən ata ocağında yaşayır. Çox sevirdi sıldırım qayalarında qartallar oynaşan Çegem kəndini. Bir müddətdən sonra məktubuma cavabı, özünün diktəsi ilə, həyat yoldaşı Elizat xanım Moskvadan yazmışdı. O yazırdı ki, şair tezliklə sağalacaq və özü sizə cavab yazacaq. Elizat xanımın yazdığı məktublar onun özünün də sənət adamı olduğundan xəbər verirdi.

1984-cü il mayın 29-da yazırdı: “Bizim əziz dostumuz Musa Rəhim oğlu!

Bağışlayın ki, uzun müddətdir məktublara cavab verə bilmirik. Çoxlu səbəblər var. İndi Qaysın yenidən Moskvada Kreml xəstəxanasında yatır. Həkimlər çox çalışırlar, bilmirəm kömək edə biləcəklərmi? Allaha Qaysın Quliyevi sevənlər adından yalvarıb dua edirəm ki, kömək olsun. Ümid edirəm və inanıram!

Sizə isə əziz dostumuz, onun ingiliscə nəşr edilmiş “Ot və daş” şeirlər kitabını göndərirəm. Nəsə fikirləşib, bu kitabı göndərdim”.

Bilirdim ki, yaralı daşın özü elə Qaysın Quliyevdir. Onu türk olduğuna görə başqalarının vasitəsilə çox incidirdilər. Və şair özündən çox həyat yoldaşını, oğlu Axmatı düşünürdü. Əgər başına bir iş gəlsə, onların vəziyyəti necə olacaqdı... Şeirlərində siyasi motivləri sətiraltı misralarda yazan şair gizlincə təqib olunurdu.

6 iyun 1985-ci ildə “Sovetskaya Rossiya” şairlə müsahibə çap etmişdi. Elə həmin gün də radio, televiziya və qəzetlər Qaysın Quliyevin vəfatı barədə xəbər verdilər. Dərc edilən müsahibə bir növ şairin oxucularına son müraciəti kimiydi. Aradan bir neçə ay keçəndən sonra Elizat xanım və oğlu Axmatdan məktub aldım. Elizat xanım yazırdı ki, bu müddətdə başı məhkəmələrə qarışıb. Qaysının Moskvada yaşayan bədxahları onlara qarşı qərəzli bir kampaniyaya başlayıblar.

Elizat xanım Kabarda-Balkar Dövlət Dram Teatrında ədəbi hissə müdiri vəzifəsində işləyirdi, Axmat isə Nalçik universitetinin ikinci kurs tələbəsi idi. Onlardan tez-tez məktublar alırdım. Bu qədər gərginliyə baxmayaraq, onlar Azərbaycanın Qarabağ dərdinə şərik olur, doğma respublikamızın ayrılmaz hissəsi olan Naxçıvandan ötrü bərk narahatlıq keçirdiklərini bildirirdilər. Bu baxımdan Axmatın məktubundan bəzi cümlələr həmin yanğının bariz nümunəsidir: “...Naxçıvana görə çox narahatıq. Sakitlikdirmi? Kaş ki, belə olsun. Bizdə də gərginlik var. Balkarları sıxışdırırlar... Belə bir məqamda mən istəyirəm ki, Ümumdünya Türk Qurultayı Nalçikdə çağırılsın... Dünyaya Qaysın Quliyev kimi böyük türk oğlu bəxş etmiş balkarlar öz türk qardaşlarından kömək gözləyirlər...”

Məktub çox genişdir və bir tələbə gəncin o illərdə vətəni üçün çəkdiyi ürək ağrısını ifadə edir. Məktub 5 may 1992-ci ildə yazılıb. Axmat Qaysın Quliyevin oğlu idi və xalqının təəssübünü verə bilməzdi.

...Yolum Şimali Qafqaza düşəndə iki yerə baş çəkməyi özümə borc bilirəm. Biri Azərbaycanı və onun ayrılmaz hissəsi Naxçıvanı ürəkdən sevən Qaysın Quliyevin ata ocağının həyətindəki bağda olan məzarı (şair, öz vəsiyyətinə görə, yaşadığı ata evinin bağında dəfn olunub), o biri isə Elbrus dağına gedən yolun kənarında torpağa tapşırılan azərbaycanlı şəhid əsgərin məzarıdır. Öz şeirlərində çörəyi və kitabı çox müqəddəs bilən şair Qaysın Quliyevin “Çörək və kitab” adlı əsəri var. O, vəsiyyət eləmişdi, sinədaşına qızılgül və qələm rəsmi həkk etsinlər. Qızılgül gələcək nəsillər üçün məhəbbətin, qələm isə elmin simvolu idi.

Böyü şair dünyanın, o cümlədən Qafqazın bütün gənclərini xoşbəxt görməyi arzulayırdı.

Musa QULİYEV,

AMEA Naxçıvan Bölməsi Tarix,

Etnoqrafiya və Arxeologiya İnstitutunun elmi işçisi

525-ci qəzet.- 2009.- 8 dekabr.- S.7.