“Mənim Azərbaycanlılarım” İki böyük şəxsiyyət haqqında: biri yazıçı, biri bəstəkar

Əli Vəliyev

Xarici Dillər institutunun birinci kursunda oxuyanda Lord Bayronun “Ayrılanda biz” şeirini Azərbaycan dilinə tərcümə etmişdim. Tərcümə rəhmətlik Ənvər Rzanın xoşuna gəldi və o, məni tərcüməmlə bərabər “Azərbaycan müəllimi” qəzetinin baş redaktor müavini Məhyəddin Abdulovun yanına göndərdi. Getdim, şeiri verdim; təxminən bir həftədən sonra qəzetdə mənim tərcüməm dərc olundu. Təşəkkürümü bildirmək üçün bir də Məhyəddin müəllimin yanına getdim. Məhyəddin müəllim məni yenə gülərüzlə qarşıladı və təşəkkürümü qəbul edib soruşdu:

– Əli Vəliyevi tanıyırsan?

– Bəli, –dedim. – Xalq yazıçısıdır, əsərlərini oxumuşam.

– Bu nömrədə onun da məqaləsi çıxıb. Bu qəzetin iki nüsxəsini apar ver şəxsən Əli müəllimə. Bu da evinin adresi, tapa bilərsən?

– Taparam, –dedim və qəzetləri götürüb sevinə-sevinə yola düşdüm. Əvvəla sevinirdim ki, tərcüməm dərc olunan nömrədə Əli Vəliyev kimi nəhəng bir yazıçının da məqaləsi getmişdi. İkinci, ona görə sevinirdim ki, Əli Vəliyevi şəxsən görəcək, onun evində əlini sıxacaqdım. O zamanlar beləydi; böyük yazıçı və şairlərlə şəxsən görüşüb tanış olmaq bizim üçün fəxarət idi.

Həmin o fəxarəti və qüruru içimdə duya-duya “Bakı” Univermağının üstündəki binaların birinin qapısının zəngini basdım. İçəridən qətiyyətli, həm də amiranə kişi səsi gəldi:

– Gəl, qapı açıqdı...

Dəmir qapı açıq idi və mən içəri girəndə ilk gözümə sataşan uzun dəhlizin qurtaracağındakı otağın sağ tərəfində divanın üstündə böyrü üstə dirsəklənən nəhəng bir Adam oldu. Bu, Əli Vəliyev idi. Şəkillərdə gördüyüm Əli Vəliyevə heç bənzəmirdi. Şəkillər nə qədər canlı, nə qədər gözəl və cazibəli olsa da insanın Bütövlüyünü və Nəhəngliyini əks edə bilməz. Mən doğrudan da qarşımda Bütöv və Nəhəng Əli Vəliyevi görürdüm. O, bir qədər də yanpörtü oturub dirsəyini yastığa qoydu; baş tərəfində divana yaxın yerdə stul vardı; orda müxtəlif dərmanlar, içində yarıya qədər su olan stəkan və deyəsən mürəbbə üçün büllur qab da vardı. Mən irəli yeriyib Əli müəllimin əlini sıxdım. O, “Əleyküm”deyib yenə əvvəlki amiranə səsi ilə dedi:

– Otur, buranı asan tapdınmı?

– Bəli, Əli müəllim...

– Ver görüm... İki nüsxədimi?

Mən o qədər həyəcan keçirmişdim ki, nə üçün gəldiyimi belə unudub “Azərbaycan müəllimi” qəzetinin nüsxələrini əlimdə bərk-bərk saxlamışdım. Nəhayət, qəzetləri Əli müəllimə uzatdım. O, qəzetin birini alıb aram-aram nəzərdən keçirməyə başladı, sonra:

– Xəstəlik də əl çəkmir, dura bilmirəm. Yoxsa sənə bir yaxşı çay verərdim.

– Çox sağ olun,-dedim,- yastığınız yüngül olsun. Tez sağalın.

– Bala, sən kimlərdənsən?-deyə maraqlandı. Bilmirəm həyəcandanmı, ya da sualı yaxşı eşitmədiyimə görəmi özümə də gülməli görünən belə bir cavab verdim:

– Tərcüməçiyəm... Bu qəzetdə tərcüməm də çıxıb... (O da mənim cavabıma xəfifcə gülümsədi, qəzeti dərhal varaqladı, yəqin həmin o tərcüməni tapmaq istəyirdi).

– A bala, mən soruşuram ki, kimlərdənsən? (Elə bil indi ayıldım).

– İsmayılın oğluyam,-dedim.

– Bizim İsmayılın?

Yenə qeyri-ixtiyari cavab verdim:

– Bəli... (Mən sadəlövhcəsinə düşünürdüm ki, nə yaxşı Əli Vəliyev mənim atamı tanıyır. Mən redaksiyadan çıxandan sonra Məhyəddin müəllim onunla telefonda danışmışdı, deyib ki, “bizim uşaqdır”. Yəqin atamın haqqında da məlumat verib, düşündüm. Bu, nə yaxşı oldu!)

– Sənin babanı da yaxşı tanıyıram... Adın nədi, a bala?

– Kamran.

– Yaxşı addı. Deyirsən tərcüməçisən?

– Bəli, tərcüməm çıxıb. Bayrondan... İlk tərcüməmdir...

Əli müəllim qəzetə baxa-baxa başını razılıqla tərpədirdi, üzündəki sərtlik və solğunluq yavaş-yavaş əriyib getdi.

– Tərcüməçi öz ana dilini yaxşı bilməlidir. Birinci iş budur. Sonra xarici dil...- deyə qəzeti qoydu kənara. Sonra üstündəki ədyalı sol əli ilə aşağı itələdi, divandan qalxıb içəri otağa getdi. Geri qayıdanda bir kitab gətirdi, öz kitabıydı, qalın üzlü; “Anaqız”. Görünür həmin kitab əlinə keçmişdi, onu da mənə uzatdı. Dedi:

– Al, bu da mənim sənə hədiyyəm... Oxuyarsan, dədənə də salam söylə...

... Mən Əli Vəliyevin evindən çıxıb şəhəri piyada xeyli gəzdim. Az qalırdı qanadlanıb uçam, qəlbim sevincdən od-tutub yanırdı; bu sevincimi bölüşməyə adam axtarırdım. İnanın ki, kimi görsəydim dərhal deyəcəkdim ki, mən Əli Vəliyevin evindən gəlirəm, onunla görüşüb söhbət etdim, mənə kitabını bağışladı, hətta mənim atamı, babamı da tanıyır...

...Bir müddətdən sonra atamdan və babamdan soruşdum:

– Siz Əli Vəliyevi tanıyırsınız?

– Tanıyırıq, xalq yazıçısıdır...-dedilər.

– Mən elə demirəm, yəni onunla şəxsən tanışlığınız olubmu?

– Şəxsən yox, amma onu əsərlərinə görə tanıyırıq...

... Çox sonralar, lap çox sonralar mənə aydın oldu ki, Böyük Yazıçılar dədə-babaları yaxşı tanıdıqlarına görə Böyük Yazıçı olurlar.

Niyazi

Onunla bir dəfə görüşüb söhbət etmək imkanım olub. Hamının “Maestro” kimi tanıdığı Niyazi o zaman Azərbaycan Filarmoniyasının rəhbəri idi və bizim görüşümüzün qısa tarixçəsi də bu məbəddə baş verdi.

Dedilər ki, Maestro sizi gözləyir, içəri keçə bilərsiniz. Mən onun kabinetinə girəndə gördüm ki, Maestro Niyazi geniş və işıqlı otaqda yekə bir stolun arxasında oturub; rəngi solğun idi; yorğun gözlərini stolun üstünə elə diqqətlə zilləmişdi ki, deyirdin bəs, nəsə çox maraqlı, yaxud vacib bir şeyi oxuyub başa çatdırmaq istəyir. Mənə əli ilə işarə etdi ki, oturum.

Biz onu “Maraqlı Görüşlər Klubu”na dəvət etmişdik; bu klubu ilk dəfə Astarada Çingiz Fərəcovun təşəbbüsü ilə yaratdıq. Azərbaycanın ən tanınmış adamlarını bu Kluba üzv etmək, onları xalqa daha yaxından tanıtmaq istəyirdik. Dünyanın tanıdığı Niyazini də bizim balaca, yaşıl meşəli və dənizli şəhərə gətirmək istəyirdik; o, bütün dünyanı gəzir, bütün dünya ondan danışır, ən hörmətli titullar sahibidir; onu heç nə ilə təəccübləndirmək və heyrətləndirmək olmur! Biz onu bu balaca şəhərdə heyrətləndirmək istəyirdik. Balaca şəhər öz böyük oğlunu təəccübləndirmək istəyirdi! Bu, çox çətin bir iş idi!

– İşə bax! Gör nə yazıblar?- deyə Maestro gözünü hansısa qəzet kəsiyindən ayırıb mənə baxdı.- Yazıblar ki, rus dirijoru... sovet dirijoru... bu da sənin xaricin! Heç Azərbaycanı tanıyan yoxdu!

– Maestro, deyəsən səfərdən qayıtmısız?- soruşdum.

– Dünən gəlmişəm, yorğunam... Xaricdə çıxan qəzetdir... Nə qədər deyirsən ki, Azərbaycandan gəlmişəm, Bakıdan gəlmişəm, tanımırlar... Elə ki, neft deyirsən, o saat ağızlarını açırlar... Mən rus dirijoruyam bəyəm?

– Qoy rusu da sizə görə tanısınlar, Maestro... – deyə zarafata salıb əlavə etdim...

– Rusu mənsiz də tanıyırlar... Hələ yaxşı ki, rus var, yoxsa bizi lap xurd-xəşil edərdilər, heç izimiz-tozumuz qalmazdı...

Bir qədər susduq. Əvvəlcə onun nə demək istədiyini anlamadım. 1980-ci ildə belə şeylər barədə çox da açıq danışmırdılar. O, bunu duydu və dərhal əlavə etdi:

– Sən belə şeyləri bilməzsən, cavansan. Biz sovet mədəniyyəti adı altında dünyaya çıxmışıq. Bu şəraiti də bizə rus yaradıb... Bizim ədəbiyyatımız, incəsənətimiz, musiqimiz... gör nə qədər inkişaf edib. Bunu danmaq olar? Amma hərdən bax, xarici səfərlərə gedəndə, belə şeyləri görəndə adamın ürəyi ağrıyır. Axı, nə üçün biz Azərbaycanı, millətimizi təmsil edə bilməyək? Biz sovet xalqını təmsil edirik. Onlar da bundan istifadə edib bizi daha da yandırmaq üçün yazırlar ki, rus dirijoru...

Telefon zəng çaldı. O, dəstəyi qaldırıb dərhal da yerinə qoydu. Yəqin bununla demək istəyirdi ki, hələ ürəyindəkilərin hamısını boşaltmayıb. Nazik barmaqlarının uclarını astaca mizin üstünə toxundurdu. Sonra əlini mizin üstündəki armudu stəkana uzatdı, gülə-gülə:

– Sənin üçün tünd çay demişəm... –deyə o, qabağındakı içi dolu armudu stəkanı (stəkanın içindəki mayenin qəribə rəngi vardı, üst hissəsi açıq qəhvəyi rəngdəydi, alt hissəsi isə tamam şəffaf suydu) işarələdi. Görünür, o, mənim stəkana maraqla baxdığımı sezmişdi və əlavə etdi:

– Bunu çinlilərdən öyrənmişəm, sağlamlığa xeyirdir... Hə, de görüm, o nə Klubdur elə? Vallah, görüşlərdən qaçıram, amma sizin Klubun məramı nəsə məni maraqlandırdı...

Klubun məqsəd və məramını danışdıqca Maestro ağıllı gözləriylə məni süzürdü. Aradabir telefon zəngi olurdu, lakin o, telefonu götürmür, mənə qulaq asırdı və bu da mənə əsas verirdi ki, onu maraqlandıra bilmişəm. Maestro qəflətən sözümü kəsdi, qəti səslə dedi:

– Mən o görüşə gələcəyəm, gəlməsəm, bilin ki, ciddi səbəb var; ya nasazam, ya da daha vacib yerə ezam olunmuşam...

O həmin görüşə gəlmədi. Sonradan öyrəndim ki, Maestro xəstələnib, uzun müddət işə çıxmayıb.

...Bu ilin yanvarında Niderlanda getmişdim. Haaqadakı Teatr binalarının birində mənim ədəbiyyatsevərlərlə görüşüm oldu. İngilis dilində keçən görüşün əvvəlində bildirdim ki, mən azərbaycanlıyam, müstəqil Azərbaycandan gəlmişəm... Görüş bitdikdən sonra tamaşaçılardan biri səhnəyə qalxıb əlimi bərk-bərk sıxdı, gülərüzlə dedi:

– O, Azerbaycan, Azerbaycan! Maestro Niyazi, Maestro Niyazi, Dirijor!!! Yes?

– Yes!!!

Kamran NƏZİRLİ

525-ci qəzet.- 2009.- 12 dekabr.- S.19.