Yazarlar Tərcümeyi-halım

(sənədli roman- xatirə)

(Əvvəli olub)

(İxtisarla)

Görkəmli şair-publisist, dəyərli alim-pedaqoq, ləyaqətli ziyalı, nurlu şəxsiyyət Famil Mehdinin 75 illiyi tamam olur. Azərbaycanın XX əsrdəki ədəbi-ictimai həyatında özünəməxsus yeri olan Famil Mehdi maraqlı həyat və yaradıcılıq yolu keçib. Mərhum şairimiz işıqlı əməllərilə, hər zaman əsl vətəndaş mövqeyində dayanması ilə yaxın dövr tariximizin səhifələrinə öz imzasını həkk edib. 1990-cı illərin ortalarında – Azərbaycan xalqı üçün olduqca narahat bir dönəmdə qələmə aldığı “Tərcümeyi-halım” əsərindən parçaları oxucularımıza təqdim etməklə unudulmaz Famil Mehdini bir daha ehtiramla xatırlamağı özümüzə mənəvi borc bildik.

Bir gün keçmiş Kommunist, indiki İstiqlal küçəsi ilə gedirdim. Qəfildən qara “Volqa” saxladı. Mənim sevimli müəllimlərimdən biri, məşhur tənqidçi-alim maşından düşdü. Binaya getmək istəyirdi. Qəfildən məni gördü dayandı. Salamlaşdıq, dedi: “Bəs sənin poemanı da yuxarılardan mənə rəyə vermişdilər. Mən də yazdım. Gəl bir mənim yanıma...” Allah, mıxlanıb yerimdə qaldım. Elə bil huşum başımdan çıxdı. Bircə onu deyə bildim: “...deməli Siz yazmısınız...” Elə bil ki, dediyinə peşman oldu. Bəlkə də elə bilirmiş ki, mən bilirəm. Tez içəri keçdi. Bir müddət küçədə dayandım. Hara gedim, necə gedim? Bilmədim. Keçib bağdakı skamyada oturdum: “Allah, dünyanın sonumu çatıb? Mənim peyğəmbər bildiyim insan yuxarının sifarişi ilə mənə xəyanət edib?” Açıq-aşkar yazsaydı, heç bu qədər təsir etməzdi. Deyərdim tənqidçidir, şəxsi fikridir. Ancaq bu açıq-aydın qəsd idi. Ancaq bir təskinlik də tapdım: “Gəl bir mənim yanıma...” İnsandır də, nə etmək olar. Yəqin peşman olub. Şübhəsiz kömək edəcək. Sözü keçəndi. Yuxarılara da yaxındır... Evə gəldim, heç kimə heç nə demədim. Əlim gəlmədi ki, kitablarını kitab rəfindən, gözümün qabağından götürüb dalda bir yerə qoyum. Həmin gecə nələr çəkdiklərimi ancaq özüm bilirəm...

Həmin günlərdə Yazıçılar İttifaqının sədri Mirzə İbrahimov məni yanına çağırıb dedi: “Get o poemanın ikisini də mənə gətir.” Mən cavab verdim: “Axı birinci çap olunub. Mübahisə ikincinin üstündədir.” Dedi: “Eybi yoxdur, ikisini də oxumaq istəyirəm. Bəri başdan şərt kəsirəm: bəyənsəm, mütləq yuxarılarla danışıb çap etdirəcəyəm. Bəyənməsəm, gərək məni bağışlayasan.” Razılaşdım. Və dediyi kimi də etdim. Həftələr keçdi, Mirzə müəllimdən bir xəbər çıxmadı. Moskvada “Moskva” mehmanxanasında Mirzə müəllimə rast gəldim. Gülümsündü: “Poemalarını oxuya bilmədiyimə görə səndən qaçırdım. Moskvada rast gəldin. Qovluğu özümlə gətirmişəm. İki-üç günə oxuyacağam. Zəngləşərik”. Doğrudan da üçüncü günü zəng etdi. Məni otağına çağırdı, hörmətlə qarşıladı. Bir konyak butulkası da gətirib açdı. Dedi ki, ürəyin buz kimi olsun, poemaların xoşuma gəlib. Xırda qeydlərim var, düzəldərsən. Gəl bir əlli-əlli konyak vuraq.

“Əlli-əlli vuraq” deyəndə Mirzə müəllimlə bağlı bir lətifə yadıma düşdü. Bunu Süleyman Rüstəm danışmışdı. Məşhur şair Mixayıl Svetlov, Süleyman Rüstəm və Mirzə İbrahimov qəlyanaltıya girirlər. Mixayıl Svetlov deyir: “Mne s.p.” (yəni sto pyatdesyat qram vodki), Süleyman Rüstəm irəli keçir: “Mne s.” (yəni sto qram). Mirzə müəllim yaxınlaşır, özünəməxsus mülayim səslə, sözləri uzada-uzada deyir: “Mne p.” (yəni pyatdesyat qram). İndi də məni “p”-yə, yəni əlli qrama qonaq edirdi. Sonra dedi ki, gələrsən Bakıya, poemanın çapı məsələsini həll edərik. Doğrusu son illər sevinməkdən də qorxurdum. Ona görə də sadəcə olaraq təşəkkür etdim. Şərtləşdik ki, ayın axırında Bakıda görüşək.

Mən Moskvada “Sovetski pisatel”də plana salınan həmin poemaların tərcüməsi ilə bağlı işləri yarımçıq qoyub Bakıya gəldim. Bir neçə gündən sonra Mirzə müəllimlə görüşdüm. O mənə məsləhət gördü ki, poemaları aparıb vaxtilə haqqında mənfi rəy yazmış tənqidçi-alimə verim, bir də oxusun. Mən etiraz etdim: “Mirzə müəllim, axı biz belə danışmamışdıq...” O, üz vurdu. Sözündən çıxmadım. Aparıb verdim...

Mirzə müəllimlə aramızda çox yaxşı münasibətimiz vardı. Mənim həm namizədlik, həm də doktorluq dissertasiyalarımın rəhbəri olmuşdu. Ali Sovetin Rəyasət Heyətinin sədri vəzifəsindən haqsız ittiham olunub çıxarılanda, çoxları ondan üz döndərəndə məni evində qəbul edir, saatlarla buraxmırdı. Söhbət dissertasiya işindən xeyli kənara çıxırdı. Hörmətli Sara xanımla birlikdə toyumda da iştirak etmiş və qısa məclisimizin masabəyisi olmuşdu. Müdafiədən sonra bizim köhnə mənzilimizdə olarkən demişdi ki, Famili evləndirdik. Doktorluq müdafiə etdi. Bir arzumuz qalır ki, onu bu köhnə mənzildən çıxaraq. İş elə gətirdi ki, bu söhbətdən heç bir ay keçməmiş Mirzə müəllim Yazıçılar İttifaqının sədri seçildi. Həmin söhbəti eşidən qohumlar, dostlar məni təbrik etdi ki, mənzil məsələn həll olunacaq. Ancaq 6-7 il keçdi. Mirzə müəllimdən xəbər çıxmadı. Mən də vaxtilə dediyi sözləri-arzusunu yadına salmadım. Fikirləşdim, deyəcək, bir sözdür, ağzımdan çıxıb, indi gəlib başıma qaxır. Ona görə də yoldaşlarımdan təxminən on il sonra mənzil ala bildim.

Mirzə İbrahimov böyük şəxsiyyət idi. Azərbaycan xalqı tarixində onun özünəməxsus yeri vardır. İmperiyanın qüvvətli vaxtında Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi işlədilməsi haqqında fərman verdi. Böyük mənəvi zərbələrə məruz qaldı. Mirzə müəllim vəzifədən götürülən MK plenumu öz işini qurtaranda təsadüfən mən o vaxtkı Dzerjinski klubunun yanından keçirdim. Adamlar içəridən çıxırdı. Gördüm Mirzə müəllim tək çıxdı. Heç kim ona yaxın gəlib, ötürmək istəmədi. Uzun illər mətbuat işində fədakarlıqla çalışmış Nəsir İmanquliyevdən başqa. O, Mirzə müəllimin qoluna girib evinə gətirdi. Sonrakı günlərdə mən o evə gedəndə telefonun elə hey susduğunun şahidi olurdum.

...Bəli, özümü yenidən təhqir olunmuş hesab etsəm də, tənqidçi-alimin yanına üçüncü dəfə getdim. Poemanı mənə qaytardı. Dedi ki: “İndi yaxşıdır. İşləyib düzəltmisən. Get mənim adımdan de, çap eləsinlər.” Halbuki poemanın bir sözünü də dəyişməmişdim. Ancaq bu dəfə tərifləyirdi...

Ümumiyyətlə, uzun illərin həyat təcrübəsində belə bir qəti qənaətə gəlmişəm: Həyatda yaltaqlara, ikiüzlülərə, simasızlara, satqınlara, nadanlara, dələduzlara, yerlipərəstlərə, dəstəbazlara, rüşvətxorlara qarşı mübarizə aparmaq çətindir, bəlkə də heç mümkün deyildir. Belələri çox qüvvətli olur. Dərhal müdafiəçiləri tapılır. Yazıq düzlər və təmizlər mübarizədə həmişə tək qalırlar. Bir çox halda hələ borclu da çıxırlar.

Bunların içərisində ən qorxulusu və dəhşətlisi yerlipərəstlikdir. Mən qəti əminəm ki, Azərbaycanı nə erməni basqını, nə rus təcavüzü, nə qeyri hücum yıxa bilməz. Onu yıxsa, ancaq və ancaq azərbaycanlılara məxsus yerlipərəstlik yıxacaqdır. Əgər Azərbaycan müstəqil bir dövlət kimi yaşamaq istəyirsə bu xəstəlikdən birdəfəlik təmizlənməyə çalışmalıdır.

Həyatda rast gəldiyim ən böyük həqiqət Molla Pənah Vaqifin vaxtilə gəldiyi nəticə ilə eynidir:

Mən cahan mülkündə mütləq doğru halət görmədim!

Kommunist Partiyasının üzvü olmuşam. Gənclik illərimdə ürəkdən inanıb bu partiyanın üzvlüyünə qəbul edilmişəm. Mən o vaxt partiyalığı fəallıq, nümunəvilik, ictimai mühitə çıxmaq, kütlələrlə sıx əlaqədə olmaq, xalqa kömək etmək, əliəyriliyə, mənsəbpərəstliyə, təhqirə, təzyiqə qarşı amansız mübarizə aparmaq üçün imkanlılıq mənasında başa düşürdüm. Düzünü deyim ki, işin siyasi tərəfi məni o qədər də düşündürmürdü. Bu inam məndə bir müddət yaşadı. Ancaq özümdə başqaları kimi mübarizələrdə zərbə aldıqca, mühiti laqeyd gördükcə bu inam məndə soyumağa başlayırdı. Xüsusilə cəmiyyətin keçdiyi real yolu diqqətlə öyrəndikcə, partiyanın, dövlətin əli ilə törədilən cinayətlərlə, faciə və xəyanətlərlə yaxından tanış olduqca həmin inam ölüb gedirdi. Sonra elə vəziyyət yarandı ki, partiyaya çörək ağacı kimi baxıldı. Partiyaya rüşvətlə adam qəbul edilirdi.

Mən partiyada hər şeyin qara rəngdə olduğunu desəm, qeyri-səmimi səslənər. Haqq-ədalət tərəfdarına, vicdanlı partiya işçilərinə də rast gəlmişəm. Amma mənim ağlım kəsən illərdə ayrı-ayrı istisnalar nəzərə alınmaqla, rəhbər partiya-sovet işçiləri, hüquq mühafizə orqanı işçiləri hamısı bu və ya digər dərəcədə rüşvətxor olublar. Bəzən onları cəmiyyət, mühit özü buna məcbur edib. 70-ci illərin axırlarına yaxın belə təmizlərdən biri məni Mərkəzi Komitəyə çağırdı. Xeyli söhbət etdik. Söhbət əsnasında bildirdi ki, respublikada sən bilavasitə jurnalistika ixtisası sahəsində yeganə elmlər doktoru, professorsan. Ona görə də bizə lazımsan. Səni Mərkəzi Komitəyə məsul işə gətirmək istəyirik. Birinci ilə də razılaşmışıq. Qəbuluna getməliyik. Bəri başdan deyim ki, şəhərin mərkəzində ev alacaqsan. Mərkəzi Komitənin üzvü olacaqsan. Respublika Ali Sovetinə deputat seçiləcəksən. Bağ evi, sanatoriya, xüsusi mağaza – bunlar da hamısı olacaqdır. Mən vəzifənin adını deməyə imkan vermədim. Dedim fikirləşər ki, bəlkə böyük-kiçikliyinə görə... Qəti etiraz etdim. Təşəkkürümü bildirdim: ” Mən partiya işində işləmək istəmirəm.”

Onu da xatırlatdım ki, hələ rayonda texnikumu qurtaranda məni Ağdam rayon komsomol komitəsinə birinci katib qoymaq istəyirdilər. Raykomun birinci katibi özü məni qəbul edib, məsləhət bilmişdi. Səhərisi günü katibin qohumu Gülxar xalanı (allah rəhmət eləsin) katibin yanına xahişə göndərtdim ki, məni rayonda vəzifədə saxlamasın, oxumağa getmək istəyirəm. Aradan bir neçə il keçəndən sonra katib Bakıda bir məclisdə məni gördü. Adamlara bildirdi ki, 30 il katiblik dövrümdə hamı vəzifəyə gəlmək üçün yanıma adam göndərib. Vəzifəyə qoymamaq üçün yalnız bircə xahiş olub ki, o da Famil Mehdinin xahişi. Məsul şəxs gülümsündü. Qayğı ilə bildirdi ki, indi daha o dövr deyil. Mən məsləhət bilərdim. Hər halda pis olmazdı. Bir daha təşəkkür edib otaqdan çıxdım.

İki gündən sonra dedilər universitetin rektoru, professor Faiq Bağırzadə səni axtarır. Getdim yanına. Qəribəlikləri olsa da pis adam deyildi. Mərkəzi Komitəyə işə dəvət olunmağım barədə söz saldı. Dedim fikrimi bildirmişəm. Dedi fikrini bildirsən də, onlar səndən əllərini üzməyiblər. Səni iki vəzifədən birinə qoymaq istəyirlər. Biri MK ideologiya şöbəsi müdirinin birinci müavini. İkincisi isə “Azərbaycan kommunisti” jurnalının baş redaktoru. Mənə də tapşırıblar ki, səni razı salım. Amma mən sənin xətrini istəyib deyirəm: getmə. Gedib şöbədə ona-buna məruzə yazmayacaqsan ki... Bir də, nə bilmək olar sabah MK-ya kim gələcəkdir. İşdir, gedəsi olsan, jurnal redaktorluğuna get. Müstəqil işdir. Sözgəlişi deyim ki, bir müddətdən sonra Faiq Bağırzadənin öz qardaşı Kamran Bağırov MK-nın birinci katibi oldu. Ancaq mən Faiq müəllimə də bildirdim ki, partiya işində işləmək, ümumiyyətlə, vəzifədə olmaq istəmirəm. Kafedra müdirliyim bəsimdir. Yaradıcılıqla məşğul olmaq istəyirəm. Bu təklif mənə o vaxt olurdu ki, uzun sıxıntılardan sonra şəhərin uzaq bir kənarında ev almışdım. Ancaq çox sıxlıq idi. Hətta quru yerdə yatırdım...

Mənim şerlərimdə “Allah” sözü çox işlənibdir. Bunları təsadüfi hal saymıram. Ürəyimdə həmişə allaha inam olub. Nənələrimin hər ikisi (əziz və Ağca nənələrim) namaz qılıb, oruc tutan olub. Uşaq vaxtı oturdub kəlmeyi-şəhadəti bizə öyrədərdilər. Oruc tutdurardılar. Ancaq çox vaxt xəlvətdə yemək yeyərdik, özümüzü elə aparardıq ki, acıq. Nənələrimiz üzümüzə baxan kimi əsəbiləşərdilər:- Yalan deyirsiniz, yemisiniz. Gözlərinizə baxan kimi hiss olunur. Atam-anam da həmişə allahla ürəyimizin düz olmasını tövsiyə edirdilər.

Uşaq vaxtı nənəmə yalvarıb-yaxarıb məscidə də getmişəm. Gənclik illərimdə isə Bakıda, gizlincə olmuşam məsciddə: “Ocaq”larda nəzir verməyi sevərdim. İndi də nəzir verirəm. Ağdamda məscidə getməyin (sadəcə olaraq məscidin binasına girməyin, onu görməyin) dərdindən məscidin rəhbərləri ilə dostluq edirdim. Onlara yaxınlaşmağa çalışırdım. Bir çox məscidlərin muzey, ambar olması, qanımı qaraldırdı. Yeri gəldikcə bu haqda açıq danışır, narazılıq edir və imkan olduqca yazırdıq.

Azərbaycanın böyük Allah adamı, Qarabağın peyğəmbəri Seyid Lazım Ağa ilə oturub-durmasam da, xatirini dünyalar qədər istəyirdim. Ağdama hər yolum düşəndə ehtiramla qarşısında baş əyirdim. Hal-əhvalını soruşurdum. Şəklini otağımdan və maşınımdan asmışdım. Əfsuslar ki, Ağdam düşmən əlinə keçəndən sonra dözməyib dünyasını dəyişdi. Mingəçevirdə dəfn etmək istədilər. Deyirlər, iki dəfə qəbir qazıblar, daşa çıxıb. Üçüncü qəbir rahat qazılıb. Ancaq dəfn mərasimindən bir az əvvəl uçub, sən demə, Ağanın ruhu öz kənd torpağını istəyirmiş. Kənd də düşmən əlində.

Bir möcüzə haqqında isə “Əliağa Vahidin son günləri” məqaləmdə yazmışam. Burada təkrar qeyd etməyi vacib sayıram: 1965-ci ilin martında namizədlik dissertasiyası müdafiə ərəfəsində xəstələnib xəstəxanada yatmalı oldum. Bir müddətdən sonra Mərdakandakı bir nömrəli xəstəxana-sanatoriyaya göndərildim. Üç-dörd aylıq müalicə heç bir nəticə vermədi. Bir gün yazıçı Əlfi Qasımov, şair Qabil və onların dostu Xan müəllim yanıma gəldilər. Məni ayağa qaldırıb güclə geyindirdilər. Ürəyim hələ də bərk döyünür və ağrı verirdi. Məni birtəhər çıxarıb maşına oturtdular. Ətağanın (Seyid Mir Mövsüm Ağa) qəbri üstünə apardılar. Əyilib qəbir daşından öpdük. Nəzir verdik. Sonra geri qayıtdıq. Ayrılanda Qabil dedi:- Mütləq sağalmalısan. Doğrudan da bu mənim xəstəlik aylarımda dönüş günü oldu. Sonra Şuşanın havası məni bəladan qurtardı. Allahla ürəyimin düzlüyü 1993-cü ildə məni aparıb Məşhədə də çıxartdı. İndi adımın qabağında bir söz də yazılır “Məşədi Famil Mehdi. ”

Bütün bu misallardan sonra bir də əvvəlki söhbətimin üstünə qayıdıram. Mənim şerlərimdə tez-tez rast gəlinən “Allah” sözü təsadüfən işlənməyib, daxili inamımla sıx bağlıdır. Ancaq Allah qənim olmuş bir sıra qəzet, radio-televiziya işçiləri, mətbuata siyasi nəzarət əməkdaşları şer və poemalarımda “allah” sözünü görən kimi dərhal pozurdular. Onlar pozurdu, mən yazırdım. Axırda heç olmazsa, beş-üç şerdə, misrada Allah adı qala bilirdi. Məni zorla inandırmağa çalışırdılar ki, burada “Allah” sözü yerinə düşmür, yaxud yaxşı səslənmir. Mən isə sübut etmək istəyirdim: “Allah” sözü hər yerdə yerinə düşür. Onun heç pis səslənən məqamı olmayıbdır. Söhbət ciddiləşəndə deyirdim: “Ehtiyatlı olun. Allah sizə qənim olar...” “Allah” sözünü pozmaq hələ işin yarısı idi. Bəzən məni (bizi) ittiham da edirdilər. Xarakterik bir misal. 60-cı illərin ortalarında “Mənim qoca anam Allahsız deyil” adlı şer yazmışdım. Şer belədir:

Mənim qoca anam Allahsız deyil,

Tanıyır Allahı, peyğəmbəri də.

Deyir söz düşəndə: bunu yaxşı bil,

Allahdır yaradan göyü, yeri də.

Mən cavab verirəm: düz deyir anam,

Qızıldan qiymətli söz deyir anam.

Söyləyir, Allahsız nə var dünyada,

Deyir ki, onunla qəlbin düz olsun.

Bir işi tutanda onu sal yada,

Allah da üstündə sənin göz olsun.

Deyirəm, bələdsən oğluna sən ki,

Yaxşı məsləhətdir, nə deyəsən ki...

Bəli, sevinirəm anamtək mən də.

Anam deyənləri mən də deyirəm.

Hər onun yanına yolum düşəndə

Allahı o ki var tərifləyirəm.

Bu necə əyyamdır, gündür, bilmirəm,

Demə ki, taleh də, bəxt də yalandır.

Anamın allahı kimdir, bilmirəm,

Mənimsə allahım elə anamdır.

“Mənim qoca anam Allahsız deyil” şerimlə əlaqədar əsl həngamə Gəncədə qopdu. Sabir poeziya günlərində iştirak etmək üçün Yazıçılar İttifaqından Cabir Novruz, Məmməd İsmayıl, Abbas Abdulla və mən Gəncəyə ezam edildik. Gəncə şəhər rəhbərliyinin tərtib etdiyi ssenari əsasında Nizaminin şəhərdəki abidəsi qarşısında, pedaqoji institutda çıxış edib, Sabir yaradıcılığından danışdıq, şer oxuduq. Axşam saat 6 və ya 7-də isə şəhər üzrə təntənəli gecə başlanacaqdır. Hələ günorta idi. Abbas Abdulla mehmanxanada mənim otağıma gəlib bildirdi ki, yarım saatdan sonra onun burda işləyən yerliləri gələcək, bizi Göygölə aparacaqlar. Bu xəbər ürəyimdən idi. Çünki indiyə kimi Göygölü görməmişdim. Söhbət düşəndə utanırdım və yalandan deyirdim ki, Göygölü nəinki görmüşəm, hətta çimmişəm də. İndi əlimə yaxşı girəvə düşmüşdü. Ancaq saat 14-də aşağıda Cabir Novruz getməyəcəyini bildirdi. Məmməd İsmayıl da gedəsi olmadı. Abbas Abdulla pərt halda mənim üzümə baxdı. Dedim mən gedirəm. Yolda köhnə maşınımız xarab oldu. Üç-dörd kilometr getmiş bir də dayandı. Düşüb üzü yoxuşa maşını xeyli itələyəsi olduq. Yorulub əldən düşdük. Ancaq üzə vurmadıq. Göygölə bir az gec çatdıq. Göygöl nə Göygöl! Nə ilahi gözəllik! Nə ecazkar, təkrarolunmaz mənzərə! Doyunca baxdıq. Saf, təmiz havanı ciyərlərimizə çəkdik, əl-üzümüzü yuduq. Yüngülvari yemək sifariş verdik.

Elə təzəcə yeməyə başlamışdıq və əlli-əlli vurmuşduq ki, bayaqdan yaxınlıqda uzun stol arxasında oturan, yeyib-içən, çalıb-oynayan ermənilərin qəribə söhbətlərini eşitdik. Bunlar çox vaxt rusca danışır, ən ədəbsiz, tərbiyəsiz sözlər işlədir və bunları bizim adi sözlərimiz kimi, faşist sözləri kimi qələmə verirdilər. Bu mövzuda söhbət getdikcə qızışırdı. Abbas Abdullaya dedim ki, bu saat onların bişmiş aşına su qatacağam, yeyib-içdiklərini zəhər edəcəyəm.

(Ardı var)

Famil MEHDİ

525-ci qəzet.- 2009.- 16 dekabr.- S.7.