Sənət məbədimiz
AZƏRBAYCAN YAZIÇILAR
BİRLİYİ-75
Əvvəli ötən
sayımızda
17 avqust 1923. Bir qrup yazıçının bütün Azərbaycan yazıçılarına müraciəti çap olunur. Müraciətdə yazıçılar ittifaqı yaratmaq məsələsi irəli sürülür. Həmin müraciətdə deyilirdi: “Heyəti-mütəşəbbüsə”nin səyi və fəaliyyəti sayəsində artıq “Türk ədib və şairlər ittifaqı dərnəyi” təsis edilmiş, məramnaməsi yazılmış, adı da “İldırım” qoyulmuşdur. İş bu münasibətlə bütün qələm arkadaşlarımıza mücdə verərək həmin avqust ayının 18-ci günü axşam saat 7-də “Darülmüəllimin” binasına təşrif gətirərək məramnaməmizi gözdən keçirmələrini rica edirik”.
30 mart 1925. “Ədəbiyyat cəmiyyəti” təşkil edilmişdir. “Ədəbiyyat cəmiyyəti”nin qayəsi “əski və yeni Azərbaycan ədəbiyyatını tədqiq, xalq ədəbiyyatının yaxşı ənənələrini müasir ədəbiyyatımıza gətirmək, ədəbi tənqidi genişləndirmək, gənc ədəbi qüvvələri sənət və bədiiyyatın incəlikləri ilə tanış etmək, Şərq və Qərb ədəbiyyat cəmiyyətləri ilə daimi əlaqə saxlamaq idi”.
Dekabr 1925. Gənc yazıçılar “Kommunist” qəzeti ətrafında birləşərək “Gənc qızıl qələmlər cəmiyyəti”ni təşkil edirlər. “Gənc qızıl qələmlər” cəmiyyətinin başlıca vəzifəsi fəhlə və kəndlilərin zövqünə müvafiq ədəbiyyat yaratmaq idi.
30 noyabr 1926. “Gənc qızıl qələmlər” təşkilatı “Ədəbiyyat cəmiyyəti”ni sıxışdırdığından və üstün mövqe qazandığından bu iki təşkilatın müştərək iclasında onların birləşdirilməsi qərara alındı. Həmin gündən bu cəmiyyət “Qızıl qələmlər ittifaqı” adını daşıdı. Azərbaycanın bir sıra şəhərlərində-Naxçıvanda, Gəncədə, Şəkidə “Qızıl qələmlər ittifaqı”nın şöbələri açıldı. 1927-ci ildən “Maarif və mədəniyyət” jurnalı “Qızıl qələmlər ittifaqı”nın orqanı oldu.
Fevral 1927. Azərbaycan KP Mərkəzi Komitəsinin qərarı ilə respublika ədəbiyyat təşkilatları “Qızıl qələmlər” ədəbiyyat cəmiyyətində birləşdirilir. “Qızıl qələmlər” ədəbiyyat cəmiyyəti heyətinə R.Axundov, M.Quliyev, T.Hüseynov (sədr), Ə.İbrahimov, H.Nəzərli, S.Rüstəm (katib) seçilirlər.
13-16 yanvar 1928. Azərbaycan
proletar yazıçılarının I qurultayı
keçirilir. S.Rüstəm, M.Yurin və T.Hüseynov
qurultayda məruzə etmişlər. Qurultaydan sonra Azərbaycan
Proletar Yazıçıları Cəmiyyəti (APYC) rəsmi
fəaliyyətə başlayır. Bəzi nöqsanlarına
baxmayaraq, bu cəmiyyət yaşlı və gənc
yazarları öz ətrafına toplaya bilir.
20-27 oktyabr 1929. Azərbaycan
proletar yazıçılarının II qurultayı
keçirilir. Qurultay beşillik plan ilə əlaqədar
olaraq yazıçıların üzərinə düşən
vəzifələri müzakirə edir, ədəbiyyatda əmələ
gələn bəzi zərərli təmayüllərlə
mübarizə məsələsi də müzakirə hədəfinə
çevrilir. Qərbi Avropa yazıçıları: Bella
İlleş, İohannes Bexer, Mate Zalka, Lüdviq Renn də
qurultayın işində iştirak edirlər.
Otuzuncu illərdən
başlayaraq SSRİ-nin hər bir respublikasında Proletar
Yazıçıları Cəmiyyətinin yenidən
qurulması və onu bütünlüklə sosializm ədəbiyyatı
relsinə keçirmək üçün mühüm
işlər görülür. “Ədəbi-bədii təşkilatların
yenidən qurulması haqqında” qərardan (1932) sonra
bütün respublikalarda Proletar Yazıçıları Cəmiyyəti
ləğv edilir.Buna əsas səbəb kimi Proletar
Yazıçıları Cəmiyyətində “Solçu”
ünsürlərin güclənməsi, klassiklərdən
öyrənmək məsələsinin yanlış
qoyulması, gənclərlə işin sağlam əsaslar
üzərində aparılmaması, yeni həyatla ayaqlaşa
bilməməsi idi. Azərbaycan K(b)P MK Katibliyinin 1932-ci il 5
mart tarixli qərarında göstərilirdi ki: “Azərbaycan
Proletar Yazıçıları Cəmiyyəti bəzi
ideoloji-siyasi və yaradıcılıq yüksəlişi ilə
bir sırada Azərbaycanda sosializm quruluşunun
rekonstruksiyası dövrü tempi və vəzifələrindən
son dərəcə geri qalır”. APYC katibliyi ləğv
edildikdən sonra Azərbaycan Sovet Yazıçıları
İttifaqının Təşkilat Komitəsi
yaradılır. Təşkilat Komitəsi birinci qurultaya
hazırlıq işlərinə, yaradıcılıq
müzakirələrinə başlayır. Əlbəttə,
bu prosesə başlamaq əmri yuxarıdan-Moskvadan gəlirdi.
Çünki Moskvada A.M.Qorkinin fəxri sədrliyi ilə
Ümumittifaq Təşkilat Komitəsi
yaradılmışdı. Burada SSRİ Yazıçılar
İttifaqının I qurultayına geniş hazırlıq
görülür və ayrı-ayrı milli respublikalara
hazırlıq işlərini yoxlamaq üçün
kiçik briqadalar göndərilirdi. Bakıya L.Nikulin, A.Zuyev
və M.Yurindən ibarət briqada gəlmişdi.
Nəhayət, bir məsələni
də qeyd edək. Oktyabr inqilabından sonra yaranan və yeni
quruluşun nailiyyətlərini tərənnüm edən,
xalq kütlələrini kommunist ruhunda tərbiyə edən ədəbiyyatın
metodunu, yaradıcılıq prinsipini dəqiq müəyyənləşdirmək,
ona ad vermək lazım idi. Bu sahədə rus
yazıçıları xeyli baş sındırmalı
oldular. V.Bryusov və A.Voronski “neorealizm”, V.Mayakovski
“tendensiyalı realizm”, A.Tolstoy “monumental realizm”, F.Qladkov və
Y.Libedinski “proletar realizmi”, A.Lunaçarski “ictimai realizm”,
E.Katsman “qəhrəmanlıq realizmi” kimi terminlərə
müraciət etdilər. Ancaq ən doğru terminin müəllifi
M.Qorki oldu. 1932-ci ildə o, təklif etdi ki, gəlin bu metodu
“sosialist realizmi” adlandırıq. Belə də oldu və
mübahisələrə son qoyuldu.
Sovet yazıçılarının
birinci qurultayı isə 1934-cü il 17 avqust-1 sentyabrda
keçirildi. Qorki qurultayda Sovet ədəbiyyatının vəzifələri
haqqında məruzə etdi. Qurultayda Azərbaycandan M.K.Ələkbərli
Azərbaycan ədəbiyyatı haqqında məruzə etdi,
C.Cabbarlı, M.Rəfili və Ə.Nazim də
çıxış etdilər. Uabbarlının
çıxışı daha maraqla qarşılandı. O, ədəbiyyatda
müsbət qəhrəman problemindən söz
açdı: “Bəzi yoldaşlar sadəlövhlüklə
düşünürlər ki, bu problemdən müəyyən
reseptlər verməklə yaxa qurtarmaq olar...Qəhrəmanı
reseptlə yaratmaq olmaz. Yazıçı öz qəhrəmanını
nə qədər yaxşı keyfiyyətlərlə bəzəyirsə
bəzəsin, əgər o qəhrəman canlı bir insan
kimi bütün ehtirasları ilə göstərilə bilməmişsə,
fərqi yoxdur, o qəhrəman sevilməyəcək.
Yalnız şüarlarla və sitatlarla danışan,
cansız, süni qəhrəmanlar yaratmaq lazım deyildir.
Coşqun ehtiraslara malik canlı, dolğun qəhrəmanlar
yaratmaq lazımdır”.
İndi isə bir az əvvələ,
1934-cü ilin iyun ayına qayıdaq. İyunun 13-də Azərbaycan
yazıçılarının I qurultayı keçirilir.
Hacıbaba Nəzərli “Azərbaycan Sovet
Yazıçıları İttifaqı Təşkilat Komitəsinin
fəaliyyəti haqqında” məruzə ilə
çıxış edir. Beləliklə, həmin gündən
Azərbaycan Sovet Yazıçılar İttifaqı rəsmən
fəaliyyətə başlayır. Bu, Azərbaycan mədəniyyəti
tarixində önəmli hadisələrdən biri kimi qiymətləndirilməlidir.Təbii
ki, belə bir təşkilatın yaradılması Kommunist
partiyasının ideoloji siyasəti ilə bağlı idi, ədəbiyyat
sosializm realizmi prinsipləri ilə hərəkət etməliydi.
Azərbaycan sovet ədəbiyyatı da sosializm realizmi
yaradıcılıq metodunun prinsiplərini, partiyanın bədii
ədəbiyyat haqqında qərarlarından irəli gələn
müddəaları əsas tutdu və bu gün 70 il ərzində
yaradılan onlarla, yüzlərlə əsərləri nəzərdən
keçirərkən bəziləri kimi qətiyyən təəssüf
hissi keçirmirəm. Əvvəla, Lenini, partiyanı,
Stalini, Oktyabr inqilabını tərənnüm edən
şeirlərin, poemaların böyük bir qismi şair
ilhamının, qəlbin istəyinin məhsulu deyildi və bu
əsərlər onsuz da “ədəbi qəbiristanlığa”
gömülməliydi və gömüldü də.
İkincisi, hər bir ədəbi əsər
yarandığı zamanın əhval-ruhiyyəsini, ictimai-siyasi
ovqatını əks etdirirsə və sovet dövründə
yazılan əsərlərdə də bu ovqat əks olunursa,
üstündən illər keçəndən sonra onları
niyə inkar etməliyik? Burada Anarın bir fikrini
xatırlayıram: “Mənə elə gəlir ki, sovet ədəbiyyatı
deyilən bir şey çox şəxsi bir termindir. Yəni
sovet ədəbiyyatı əgər sovet dövründə
yaranan bütün ədəbiyyata aid olarsa, mən bunu termin
kimi qəbul etmirəm...çünki tutalım, Rusiyanı
götürsəniz, görərsiniz ki, sovet dövründə
Pasternak da yazıb-yaradıb, Solcenitsin də, Bulqakov da, Yesenin
də yazıb-yaradıb. Bunların heç birini sovet ədəbiyyatına
aid etmək olmaz”.
Ümumiyyətlə, sovet ədəbiyyatı
probleminin üzərindən xətt çəkmək olmaz.
Bizim araşdırdığımız məsələ də
müəyyən mənada elə sovet ədəbiyyatının
tarixi ilə bağlıdır. Tarixi isə danmaq olmaz. Azərbaycan
yazıçılar ittifaqının tarixi də sovet ədəbiyyatının
tarixi kimi, ümumilikdə Vətənimizin XX əsrdəki
tarixi kimi mürəkkəb və ziddiyyətli olmuşdur.
Yazıçılar İttifaqı yarandı və o, öz
tarixinin başlanğıc illərində böyük bir bəla
ilə üzləşdi. Bu qorxunc bəlanın adı
Repressiya idi.
Azərbaycan
yazıçılarının I qurultayında Məmmədkazım
Ələkbərli (1905-1938) idarə heyətinin sədri
seçildi. O zaman Ələkbərlinin cəmi 29 yaşı
vardı, amma yaşına görə çox irəli
getmişdi, savadına, dünyagörüşünə,
mahir təşkilatçılığına görə
yetkin bir insan idi. O, filosof idi,marksizm-leninizmin qızğın
təbliğatçılarındandı, milli dildə fəlsəfə
dərslərinin yaradılmasında, Leninin seçilmiş əsərlərinin
tərcümə və redaktəsində fəal
çalışırdı. Bir tənqidçi və ədəbiyyatşünas
kimi də tanınırdı. “ Revolyusiya və kultura” (indiki
“Azərbaycan”) jurnalının, “Ədəbiyyat qəzeti”nin,
digər qəzet və dərgilərin baş redaktoru
seçilmişdi, ADU-nun rektoru təyin olunmuşdu, “Kommunist”
nəşriyyatının direktoru vəzifəsində
çalışmışdı. Təsadüfi deyil ki,
SSRİ Yazıçılar İttifaqının I
qurultayında Azərbaycan ədəbiyyatı haqqında məruzə
etmək ona tapşırılmışdı. Bir sözlə,
Ələkbərli Şura inqilabının yetirməsi idi və
tərcümeyi-halında da elə bir fakt yox idi ki,
keçmişlə, müsavat dövrü ilə ilişgili
olsun. Amma Ələkbərli bilmirdi ki, bir neçə il
keçəcək, onu həbs edəcək, millətçi-pantürküst
damğası ilə güllələyəcəklər.
Bütün həbs olunan şairlər, ədiblər
amansız işgəncə nəticəsində ifadə verəcəklər
ki, Məmmədkazım Ələkbərlinin təsiri və
təşviqi ilə onlar Azərbaycanda Sovet hakimiyyətini
devirməyə cəhd göstəriblər.
Yazıçılar İttifaqının başqa bir sədri
–Seyfulla Şamilov da (1902-1974) repressiya tufanından qurtula bilmədi.
XI Qızıl Ordunun gənc döyüşçüsü,
iyirminci illərin fəal komsomolçusu olan S.Şamilov
partiya məktəbini bitirdikdən sonra maarif və mədəniyyət
sahəsində aparıcı vəzifələrə təyin
olundu, 1932-ci ildə Azərnəşr onun “Laçın”
adlı hekayələr və oçerklər kitabını
çapdan buraxdı. Həmin il S.Şamilov Azərbaycan
Proletar Yazıçılar Birliyi təşkilat komitəsinin
sədri seçildi. 1933-1936-cı illərdə Leninqradda
marksizm-leninizm əsərlərinin redaktor və tərcüməçilərinin
üçillik xüsusi kursunda təhsil aldı. Təhsilini
başa vurduqdan sonra Azərbaycan Yazıçılar
İttifaqının sədri seçildi. Amma bu vəzifədə
cəmi bircə il işlədi. O da repressiyanın qurbanı
oldu. Amma Seyfulla Şamilovu güllələmədilər,
düz 17 ildən sonra Sibirdən qayıtdı.
Azərbaycan
ziyalılarının 1937-ci il faciəsi barədə
çox yazılıb, hətta onların istintaq prosesi də
mətbuatda geniş işıqlandırılıb. Ancaq bu
yazıda sadəcə olaraq, onların adlarını çəkmək
istəyirik. Görün totalitar Stalin-Bağırov rejimi Azərbaycan
ədəbiyyatını necə böyük bir faciə
yaşatmışlar. (Siyahıda Azərbaycan
Yazıçılar İttifaqının üzvləri (həm
güllələnənlər, həm də sürgündə
olub geri qayıdanlar) əks olunmuşdur, lakin etiraf edirik ki,bu
tam siyahi deyildir).
Atababa Musaxanlı (1905-1941
Ağahüseyn Rəsulzadə
(1884-1938)
Aşıq Mirzə Bilal
(1872-1937)
Bəkir Çobanzadə
(1893-1937)
Böyükağa
Talıblı (1897-1938)
Cəfər Bağır
(1912-1983)
Əhməd Cavad (1892-1937)
Əli Nazim (1906-1941)
Əli Razi (1886-1939)
Əmin Abid (1898-1937)
Ənvər Yusifoğlu
(1914-1989)
Gülarə Qədirbəyova
(1903-1942)
Hacı Kərim
Sanılı (1878-1937)
Hacıbaba Nəzərli
(1895-1938)
Hənəfi Zeynallı
(1896-1938)
Hüseyn Cavid (1882-1941)
Xəlil İbrahim (1892-1938)
İsmayıl Katib (1898-1938)
Mədinə xanım Qiyasbəyli
(1889-1938)
Məmmədkazım Ələkbərli
(1905-1938)
Mikayıl Müşfiq
(1908-1938)
Mustafa Quliyev (1893-1938)
Ömər Faiq Nemanzadə
(1872-1937)
Ruhulla Axundov (1897-1938)
Salman Mümtaz (1884-1937)
Seyid Hüseyn (1887-1937)
Seyfulla Şamilov(1902-1974)
Sultanməcid Qənizadə
(1866-1942)
Tağı Şahbazi
Simürğ (1889-1938)
Ümgülsüm
Sadıqzadə (1899-1946)
Vəli Xuluflu (1894-1938)
Yusif Vəzir Çəmənzəminli
(1887-1943)
Nə qədər təəssüf
doğursa da, bu natamam siyahı Azərbaycanın üzdə
olan düşünən başlarının, elm və sənət
xadimlərinin faciəsini tam və dolğun ifadə edir.
Bunların bir çoxunun taleyi “troyka”da həll
olunmamışdan öncə Yazıçılar
İttifaqının , ondan daha yuxarıda Mərkəzi Komitənin
gizli və açıq iclaslarında həll olunurdu. Ancaq
dövrün, quruluşun, sistemin bu torundan, kələfindən
xilas olmaq mümkün deyildi. Çox-çox sonralar sovet ədəbiyyatını,
onun görkəmli nümayəndələrini “ifşa” edən
məqalələr çap olundu, hətta Azərbaycan
Yazıçılar İttifaqı bir təşkilat kimi
ağır ittihamlarla suçlandırıldı. Amma unudulur
ki, Azərbaycan Yazıçılar İttifaqı təkcə
rəsmi bir qurum, təşkilat və birlik deyil, həm də
bütün yazıçıların üz tutduğu, pənah
gətirdiyi, hətta sığındığı müqəddəs
bir ocaqdır və bu ocaqda qara günlər də olub,
xoş, fərəhli anlar da. Vaxt olub ki, bu ocağın odunu
söndürmək istəyiblər, bu ocağın ətrafından
işıqlı insanları Bayıl həbsxanasının nəmli
otaqlarına, oradan Sibirin soyuq, şaxtalı baraklarına
çəkib aparıblar, amma ocaq sönməyib, yenə
şölələnib.
Mən öncə bu
ocağın, bu sənət məbədinin başında
duran Şəxsiyyətləri xatırlamaq istəyirəm.
Repressiya qurbanı olmuş-biri güllələnən (M.Ələkbərli),
digəri isə on yeddi il sürgündə yatandan sonra bəraət
qazanan (S.Şamilov) iki sədr haqqında söz
açdım. Repressiyadan sonra Azərbaycan
Yazıçılar İttifaqının sədri olmuş
şəxslər bunlardır: Rəsul Rza (1938-1939),
Süleyman Rəhimov (1939-1940, 1944-1945, 1954-1958), Səməd
Vurğun (1941-1944, 1945-1948), Mirzə İbrahimov (1948-1954,
1965-1975, 1981-1986), Mehdi Hüseyn (1958-1965), İmran Qasımov
(1975-1981), İsmayıl Şıxlı (1986-1987). Qeyd edək
ki, Yazıçılar İttifaqının rəhbəri
eyni zamanda SSRİ Yazıçılar İttifaqının
katibi vəzifəsini də daşıyırdı.
1987-ci ildə Xalq
yazıçısı Anar Azərbaycan Yazıçılar
İttifaqının Birinci katibi seçildi. Burada bir dəqiqləşdirməyə
ehtiyac duyuram. Müxtəlif illərdə
Yazıçılar İttifaqının rəhbəri
olmuş şəxsin vəzifəsi gah Sədr, gah da Birinci
katib adlanıb. Bəzən isə Yazıçılar
İttifaqında həm Sədr, zəm də Birinci katib (əslində
Sədrin birinci müavini) vəzifələri olmuşdur(məsələn,
M.İbrahimovun üçüncü sədrlik dövründə
(1981-1986) İ.Şıxlı Birinci katib idi. 1991-ci ildə,
yazıçıların IX qurultayında Anar İttifaqın
sədri, Yusif Səmədoğlu isə Birinci katib
seçildi. Y.Səmədoğlunun vəfatından sonra bu vəzifəyə
Xalq şairi F.Qoca təyin olundu.Yazıçılar Birliyinin
son qurultayında Çingiz Abdullayev, Rəşad Məcid və
Arif Əmrahoğlu Birdiyin katibləri seçildilər .
(Ardı var)
Vaqif Yusifli
525-ci qəzet.- 2009.- 16 dekabr.- S.6.