Görüntülü
dilçilik və türkoloji
Dünyanın mənzərəsini, şəklini və bu
şəklin altındakı məzmunu, mənanı elm öz
yolu və metodları ilə, sənət də özünəməxsus
vasitə və üsullarla təqdim edir.
Elmin və sənətin kəsişdiyi
sahələrdə bu universal bilgi, ortaqlıq, həmhüdudluq
özünü qabarıq şəkildə göstərir.
...Xalça özü bir mətndir.
İşarələr və rənglər xalçanın
dilidir. Türk xalçasını biz hələ oxuyub
dərk etməsək də, bu xalçaların
damğalardan, qayaüstü rəsmlərdən (Qobustan, Gəmiqaya...)
gələn mətnyaratma parametrlərini görməmək
mümkün deyil. Xudu Məmmədov və onun
məktəbinin bu sahədəki araşdırmalarını,
xüsusən Səyavuş Dadaşın miniatür,
memarlıq və xalça sənətində türk
özümlülüyünü təsdiq edən
araşdırmalarının bu sahədə yeni üfüqlər
açacağına inanırıq.
Xalça dilindəki semiotik sxemləşmənin,
kod modelləşdirməsinin, dilçilik və o cümlədən
türkologiya üçün də yeni perspektiv
açdığını qəbul etməmək olmaz.
Xalçanın dil xəritəsi
- simvol, ornament- naxış aləmi bizim üçün sirr
olduğu qədər də, yolgöstərən
aydınlıq açarı - göy üzünün ağ
yolu, kəhkəşanıdır. Kristalloqrafiya elminin
çağdaş nəticələri kökü eramızdan
əvvələ gedən qayaüstü rəsmlərdə,
damğalarda, xalça naxışlarında, ornamentlərdə
təsdiq olunursa, burada anlaşılmayacaq bir şey qalmır.
Azərbaycan alimi Xudu Məmmədovun və onun tələbələrinin,
özəlliklə Səyavuş Dadaşın
apardığı araşdırmalar mövcud simmetriya və
assimmetriya qanunauyğunluqlarını açmaqla
yanaşı, xalça, miniatür, memarlıq dilinin türk
millətinə məxsus kodunu - dilini ortaya qoyması bəşəriyyətin
universal dilinin bir mənzərəsidir və milliliklə bəşəriliyin
təsdiqidir. Bu sıraya muğam və aşıq sənətinin
musiqi dili də əlavə oluna bilər.
Aristoteldən, Pifaqordan,
Evkliddən, Fərabidən, Xəyyamdan, Tusidən, Nyutondan...
ta XVIII əsrə qədər riyazi işarələrdən,
sxem, model və simvollardan sistem olaraq istifadə edilməyib. Klassik
fizikanın banisi İ.Nyuton "Natural fəlsəfənin
riyazi əsasları" adlı dahiyanə əsərində
tapdığı qanunları bizim indi bildiyimiz və
alışdığımız şəkildə
simvollaşdırmayıb. Mexanikanın ən abstrakt
qanunlarının sözlə ifadəsinin yaratdığı
çətinliyi biz müasir insanlar anlayırıq və heyrətlənirik
ki, sözlə bu mücərrədliyi ifadə etmək, dərk
etmək və başlıcası öyrətmək, təlim
etmək nə qədər çətin olub...
Yeri gəlmişkən,
qeyd edək ki, "Tanrıların dili" adlanan musiqidən
sonra insan dili gəlir.
Lövhi-məhfuzdan gələn
yazı-işarə-cizgi-sxem anlayışı alın
yazısında və ya əlin içindəki cizgilərdə
öz əksini tapır. Tale xəritəsi olan bu cizgilər gələcək
həyatın aynası sayılır. Mistiklər bu xəritəni
oxumaq istəyirlər, bəzən bunu az-çox
bacarırlar. Halbuki qədim maqlar, sehrbazlar, tilsim, cadu, fal
ustaları o əsrarlı dünyanın ayrı-ayrı, təsadüfi
xətləri ilə avantür bir sistem yaradıblar.
"Tövrat"da,
"İncil"də, "Quran"da Allah həqiqəti
qarşısında mistikanın, cadu-sehr və magiyanın mənasızlığı
dolğun şəkildə əks olunub. Amma yalnız Allaha xas
olan gələcək həyat bilgisi - tale yolu insanlar
üçün həmişəlik bağlı
qapıdır. İnsan bu əlifbanı - sxemi oxumaq
gücündə deyil. İki sirri insan bilməməyə məhkumdur:
ruhun sirrini və qəzavü qədər əsrarını.
Hz.Məhəmmədin aşağıdakı sözlərini
şərh etməyə ehtiyac yoxdur: "İnsanların
ürəklərinə girib qəlblərindən keçənləri
araşdırıb oxumağa, sirlərini öyrənib bilməyə
vəkil edilməmişəm. Mən yalnız
gördüyümə və duyduğuma əsaslanaraq hökm
verirəm: gizli şeylər isə Allaha məxsusdur,
onları yalnız o bilir". Yazı insan dilindən
min illər sonra yaranıb. "İlkin söz
olmuşdur" deyən Tövrat da, dilə ayrıca önəm
verən Quran da dili deyil, dili yaradanı - yəni
Tanrını və əlbəttə ki, peyğəmbərlər
vasitəsilə Allahdan insana gələn ilahi xəbərləri,
mesajları, əmrləri müqəddəs bilir və
müqəddəs qəbul olunmasını tələb edir.
Bu dillərin qədim ivritcə və ya ərəbcə
olması insan olan peyğəmbərlərin ana dili ilə
bağlıdır. Tanrı bəşəri və əbədi
vəhyləri əhatə edən dörd kitabın bilgisini
seçilmiş peyğəmbərlərin bildiyi,
danışdığı və təbliğ edə bildiyi
dildə nazil edib. Dili Allah yaradıb (söhbət sayı 3000-ə qədər
olan insan dilindən gedir).
Yazı isə
Allahın deyil, insanın kəşfidir. Yazı
sözün şəklidir və şəklin abstraksiyasıdır.
Dünyada yazılı dillər olduğu kimi,
yazısız dillər də onlarcadır.
Dəqiq elmlərdə,
şumerlərdən başlayan ədəd, fiqur nəzəriyyəsində
ilkin simvol söz olub. Aristotel o sözlərlə
ritorika da yazıb, poetika da, məntiq də. Fərabi neoplatonçuluğun, yeni
Aristotelçiliyin əsasını qoyub və təbiətin,
insanın fəlsəfəsini sözlərlə ifadə
edib. Ömər Xəyyam hisslərin
tüğyanı olan rübailərinin dilində,
sözündə Evklid həndəsəsinin kəşflərini
edib, astronomiya qanunları yaradıb.
Söz nə qədər
qüdrətli və qüvvətli olsa da, zaman keçdikcə
insan simvollar, sxemlər, modellər vasitəsilə elmi fikri
daha dürüst, yığcam və konkret şəkildə
ifadə etməyə nail olub. Yer
üzünün və göy üzünün xəritələri
və sonralar dünyaya gələn cəbr, həndəsə,
fizika, astronomiya işarələri, simvolları qaya rəsmlərinin,
damğaların, qədim rəmzlərin, xalça dilinin
qanuni davamı və bir növ adekvat yekunu, nəticəsi
olaraq ortaya çıxıb.
Şübhəsiz ki,
bu sahədə öncüllük dəqiq elmlərə məxsusdur.
Lomonosovun, Mendeleyevin, Eynşteynin, Kürilərin, Eşbinin,
Lütfizadənin... simvol dili onların təmsil etdiyi və
yaratdıqları elm sahələrinin göstəriciləridir.
...Bir müdrik dostumun gözəl
bir sözünü xatırlatmaq istəyirəm. O, deyir ki,
qulaq da, göz də oğrudur. Qulaqla göz bir
yerdə, çətin ki bir şey əldə edə biləsən.
Çünki səs görüntüyə,
görüntü səsə mane olur və diqqət mərkəzləşə
bilmir, nəticədə hafizə, yaddaş, bilgi adına bir şey qazana bilmir. Bu
cür bir-birini neytrallaşdırma göz və qulaq hafihəsi
(məcazi mənada oğurluğu) üçün yetərsizdir
və praqmatik sayılmaz. "Göz
gördüyünü götürər" deyimi bu mənada
həqiqəti daha çox ifadə edir. Şəkillərlə,
cizgi və naxış-simvollarla, ideoqrafemlərlə
anlayışın və prosesin ifadəsi daha qədimdir və
təbii olaraq daha doğmadır.
İkinci bir tərəfdən,
əlifba ilə ifadə olunmuş yazılı mətnlərin
bilgi yükü daha çoxdur və bu yükün
standartlığı zaman-zaman yoruculuq, yeknəsəqlik
yaradır. Bilgi əxz etmək prosesində
bu, çox önəmli faktor olduğu kimi, mücərrəd-nəzəri
durumlarda da bu perspektiv kifayət qədər əhəmiyyətlidir.
Bizim sivilizasiyadan əvvəlki
sivilizasiyaların qənaətinin, baxışının, eləcə
də neçə min illik mədəniyyət tarixinin ifadəsi
olan atalar sözləri və deyimlər göz və görməklə
bağlı baxışlar sistemini də ümumiləşdirir
ki, biz bu ümumiləşdirməni görüntülü
dilçilik və türkoloji elmi üçün də əhəmiyyətli
sayırıq.
Humanitar elmlərdə,
o cümlədən dilçilikdə və onun tərkib hissəsi
olan türkologiyada da simvollardan az-çox istifadə edilib.
Sxemlər, modellər, diaqramlar və hətta
riyazi dilçilikdə geniş istifadə olunan formullar son
100-150 ilin məhsuludur. Dilçilikdə (və o
cümlədən türkologiyada) model və sxem, eyni zamanda
diaqram, cədvəl iki əsas funksiya daşıyır:
metodik və metodoloji. Metodik müstəvi
öyrətməyə, təlimə yönəldilib. Burada bilgi ardıcıllığı, ümumiləşdirmə,
təsnifat ön plandadır. Görümlülük
idrakı asanlaşdırır və abstraksiyaya
görümlü biçim verərək ona reallıq
qazandırmış olur. Metodoloji müstəvidə
də elmi abstraksiya əyaniləşdirilir, sxemləşdirmə
imkanı, münasibətlər və əlaqələr
sistemi, qanunauyğun keçidlər görümlülük
qazanır. Məsələn,
semiotikanın və semasiologiyanın əsas
kateqoriyalarından biri olan dəyər və dəyərlilik
anlayışını modelləşdirmək dil işarələrinin
münasibəti fəlsəfəsinin mahiyyətini
açmağa yardım edir.
Nə qədər
ki, elmi axtarış var, təcrübələr və arayışlar
davam edir, sxem və modellər də dəyişəcək, təkmilləşəcək
və ideala daha yaxın olacaq. Məsələn,
ural-altay dillərinin 50-ə qədər təsnifini və
ümumən dünya dillərinin təsnifini ümumiləşdirmək
təcrübəsi bir kəşf anlamına gəlməz.
Ancaq müxtəlif təsniflərin rasional cəhətlərinin
birləşdirilməsi və rəng imkanları ilə ləhcə-dil
özəlliklərinin təsbit olunması bu sxemi
adekvatlaşdırır.
Bu mənada
saitlərin, samitlərin, leksik, morfoloji, sintaktik,
üslubi-poetik kateqoriyaların sxemləşdirilməsi, cədvəlləşdirilməsi
ayrı-ayrı örnəklər olaraq deyil, sistem olaraq
yenilikdir və görüntülü (görsəl)
dilçiliyin, türkologiyanın təmsil və təsdiq
olunmasıdır. Çağdaş internet və animasiya
(canlandırma) kontekstində, müasir tədris ortamında
görüntülü türkolojinin oynadığı rolu
sübut etməyə ehtiyac yoxdur. Məsələnin
nəzəri tərəfi və məqsədi də eyni səbəbdən
zəruri və qaçınılmazdır.
Sxem və modellərin
poetika elmində də əhəmiyyətini göstərməmək
olmaz. Söz sənətinin estetikliyi ilə məntiqiliyi
arasında qarşılıqlı əlaqənin əyani
göstəricisi olan bu tipli sxem və modellərin mahiyyətini
anlamaq üçün Qara Qarayevin öz müəllimi
böyük Üzeyir Hacıbəyovdan danışarkən
söylədiyi fikir ibrətamizdir: "...sadə lirik
mahnıların məlahəti, muğam strukturunun qəşəngliyi
arxasında yalnız estetik yox, həm də məntiqi mahiyyətli
həssas bir sistem və gözəllik vardır".
Çox zaman
sıradan insanların və eyni zamanda ədəbiyyatçıların
"Gözəldir, parlaqdır, müdhişdir" tərəfinin
isbatı olmadığı üçün söz xatirinə
söz, ümumi tərif kimi qəbul olunur ki, bu da təbiidir.
Halbuki həqiqi poetik təhlil
səslərin, sözlərin, cümlələrin,
ümumpoetik strukturun mətn daxilindəki dinamikasını əks
etdirir, vəzndən və dildən gələn ritm
konfiqurasiyasını, intonasiya özünəməxsusluğunu
təsbit edir. Müstəsnalıq,
axıcılıq, uyum yaradan vasitələrin sistemini müəyyənləşdirməklə
bədii mətnin təkrarsızlığı,
özümlülüyü sübut olunur.
Gözəllik
və məntiqiliyin görüntülərdə əks olunan
cədvəl və sxemləri bu araşdırmaları əyaniləşdirməklə
vizuallığı mahiyyətin təsdiqi kimi ortaya qoymuş olur.
Böyük intibah rəssamı
və alimi Leonardo da Vinçi insan anatomiyası ilə sənət
anatomiyası arasında simmetriya, assimmetriya, qızıl
bölünmə nisbəti və s. ilə bağlı dahiyanə
kəşflər edib.
Şeirin
görüntülü anatomiyası - vizual mənzərəsi
R.Yakobsonun, Cem Dilçinin, X.Açıqgözün... tədqiqlərində
öz əksini tapıb.
"Dədə Qorqud"
boyları, Yunus Əmrə, Nəsimi, Füzuli, Qaracoğlan,
Aşıq Ələsgər, M.Müşfiq, S.Vurğun,
R.Rza, Şəhriyar, B.Vahabzadə, M.Araz, Səhənd... şeiri bu sayaq araşdırma
üçün diqqətəlayiq qaynaq - mətnlərdir.
N.Xomskinin, Z.Herrisin,
L.Blumfildin, L.Yelmslevin, R.Yakobsonun, M.Çeyfin, E.Benvenistin və
b. dil nəzəriyyəçilərinin
baxışlarını açıqlamaqda da model-sxem
materialları ciddi əhəmiyyət kəsb edir.
Dialekt-şivə xəritələrindən
sosioloji dilçilik xəritələrinə, dövlət
dili siyasəti xəritələrinə qədər,
M.Kaşğarinin "Divani-lüğət-it türk" xəritəsindən
(o xəritədə yer hələ məcməyi şəklindədir)
"Azərbaycan dialekt və şivələrinin
atlası"na qədər, ilkin dil ailələri və dil
tipləri xəritəsindən internetdəki canlı Google
saytının xəritəsinə qədər bütün xəritə-atlas
sistemi görüntülü dilçiliyin təməli,
başlanğıc nöqtəsidir.
Qərb və Şərq təcrübəsini
birləşdirməyə
çalışdığımız araşdırmada
"Günəşin Şərdən doğması"nı isbat etmək üçün deyil, Şərq
ilkinliyi və hissiyyat təcrübəsi ilə Qərb
rasionalizmini və texnoloji təcrübəsini birləşdirməyə
cəhd göstərmişik.
İndi internetdə,
televiziya və b. ünsiyyət sahələrində tez-tez
rast gəldiyimiz ideoqrafemlər, piktoqrafemlər, jest, mimika
işarə ünsiyyətin çağdaş dilinin yeni mərhələsi
- postmodern ünsiyyət sistemidir. Texnologiya
görünüm sistemində çox böyük dəyişmələr
yaradıb. "Yeni-yaxşı
unudulmuş köhnədir" məntiqi ilə deyil, yeni
yaşam və şərtlər kontekstində köhnənin
dirildilməsi tamamilə təbii prosesdir və yeni mətnin,
yeni ünsiyyətin quruluşunu, semantikasını əks
etdirən şərtiliklərin təbii ifadəsidir. Qərb-Şərq dixotomiyasında
üstünlükdən daha çox bütünlüyü
görmək və təsdiq etmək bəşəri həqiqəti
ortaya qoymağa xidmət edir. P.S.
"Görüntülü dilçilik və türkologiya"
kitabının öncə Türkiyə Türkcəsində
İstanbulda, sonra Azərbaycan Türkcəsində Bakıda
yayınlanması nəzərdə tutulub. Kitab
böyük alim və ziyalı Xudu Məmmədovun əziz
xatirəsinə ithaf olunub.
Kamil Vəli