Dünyanın ən gözəl təsiri

Xəbər verdiyimiz kimi, tanınmış şair və tərcüməçi Səlim Babullaoğlu görkəmli Kolumbiya yazıçısı, Nobel mükafatı laureatı Qabriel Qarsia Markesin 80 illik yubileyinə həsr olunmuş Kiyev Beynəlxalq Teatr və Ədəbiyyat Festivalından qayıdıb. S.Babullaoğlunun həmin tədbirdəki çıxışını oxucuların diqqətinə çatdırırıq.

Larisa Nikolayevna mənə "Markes (Gabriel Garcia Marquez) Azərbaycan ədəbiyyatına, rəssamlığına, teatrına təsir edibmi?" mövzusunda çıxış hazırlamaq məsələsini deyəndə beynimin bir hissəsi Markesin illər öncə oxuduğum əsərlərini xatırlamağa, digər hissəsi oxuyub unutduğum əsərlərini yenidən xatırlamağa, digəri isə oxumadıqlarımı oxumağa, bir hissəsi isə yolda, işdə, kafedə rastlaşdığım həmkarlarıma "Markes bizim ədəbiyyata təsir edibmi?" sualını verməklə məşğul olmağa başladı. İlk rastlaşdığım yazıçı-dramaturq Firuz Mustafa sualı belə cavablandırdı: "Əgər İndoneziyada zəlzələ baş verirsə, onun da Azərbaycana mütləq təsiri olur". Əslində mən çıxışımı burda bitirə də bilərdim, çünki bütün ironikliyi ilə yanaşı mən küçədə və ayaqüstü verilə biləcək cavabların ən yaxşısını eşitmişdim. Olsun ki, bu, Markes yaradıcılığına xas, birbaşa üslubda olan cavabdı, amma bu cavab çıxışımın sonunda gəldiyim iki əqli nəticə ilə üst-üstə düşürdü. Birincisi, Markesin prozası həqiqi ədəbi zəlzələ idi. İkincisi isə, hər bir təbii hadisə ilk əvvəl onun nə vaxtsa başqa bir yerdə baş verə biləcəyini xatırladırdı. Sadəcə, ədəbiyyatda bu, arzuolunan istəkdi. Markes də Azərbaycan ədəbiyyatına məhz bu sayaq təsir göstərmişdi: azərbaycanlı yazıçılar öz milli kodları üstündə yaranan ədəbiyyatın uğur qazanmasına bir daha şahidlik etmişdilər.

Ədəbiyyatçılar arasında təsir məsələsi haqqında danışmaq pis bir əlamət sayılır. Bunu ürəklə yalnız iki qisim yazıçılar edir: Markes kimi beynəlxalq miqyasda təsdiq tapmışlar, bir də təsdiq tapmayan və ümumiyyətlə bu haqda düşünməyən azsaylı böyük istedadlar - o kəslər ki, hardan gəldiklərini, hara getdiklərini anlayırlar, əlbəttə, tənqidçilər hesaba alınmır. Ona görə də sual verdiyim həmkarlarımın əksəriyyəti bəzən ad çəkmək istəmədilər, bəzən ad çəkəcəkləri təqdirdə təhlilə vara bilməyəcəkləri üzündən bu sualdan yayındılar. Ola bilsin, həmkarlarının xətrinə dəymək istəməyənlər də vardı.    Sual verdiyim ikinci adam çağdaş Azərbaycan nəsrinin parlamaqda olan yeni ulduzu, "Ulduz" jurnalının baş redaktoru Elçin Hüseynbəyli idi: "Mən özümə cavabdehəm. Ona görə də deyə bilərəm ki, daha çox Bekketdən, Kortasardan öyrənmişəm. Düzdü, hamıdan öyrənmişəm, amma bu artıq başqa məsələdi..." Həmin vaxt Elçinin yanında olan tənqidçi Rüstəm Kamal (tənqid həmişə ədəbiyyatın yanında olmalıdı) ümumiyyətlə Markes təsirinin bizim ədəbiyyatda olmadığını söylədi...

Markesin Azərbaycan ədəbiyyatına təsiri mövzusunun tarixi (bir qədər də magik realizmin (magical realism) tarixi) və onun əsərlərinin Azərbaycan dilinə tərcüməsi. Yəni nəzəri formada mövzu belə olmalıdır. Bu halda isə bir qeyddən başlayım: Qabriel Qarsia Markes Azərbaycan dilinə rus dilindən çevrilib, bu təəssüf doğursa da, indiki halda tərcüməçilərə böyük sağ ol düşür. Ona görə ki, rus tərcümələri ilə Azərbaycan tərcümələri arasında 7-8 səkkiz illik zaman məsafəsi var. Düz 30 il əvvəl mərhum mütərcimimiz İshaq İbrahimov Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin orqanı olan "Ulduz" jurnalında Markesin "Polkovnikə heç kim yazmır" (El colonel no tiene quien le escriba)? povestini nəşr etdirdi. Bir il sonra digər bir unudulmaz tərcüməçimiz Natiq Səfərli onun bir neçə hekayəsini çevirib nəşr elətdirdi. Daha sonra, 1982-ci ildə 60-cı illər Azərbaycan nəsrinin görkəmli nümayəndəsi Əkrəm Əylisli "Gözlənilən bir qətlin tarixçəsi" (Cronica de una muerte anunciada) romanını çevirdi və çap elətdirdi. Yeri gəlmişkən, mövcud tərcümələr arasında ən uğurlusu da məhz budur. Sonra istedadlı tərcüməçi Mahir Qarayev yazıçının bir neçə hekayəsi və "Bizlərdə oğru yoxdur" povestini tərcümə edib ayrıca kitab halında nəşr elətdirdi. 1995-ci ildə 80-90-cı illər Azərbaycan nəsrinin liderlərindən olan Afaq Məsud "Patriarxın payızı" (El otono del patriarca?) əsərini azərbaycanlı oxucuların ixtiyarına verdi. Yeri gəlmişkən, sonuncu xanım yazarımız son illər ərzində dünya ədəbiyyatının tərcüməsi işində təkcə peşəkar tərcüməçi və yazıçı kimi deyil, həm də bu işdə böyük xidmətləri olan Azərbaycan Tərcümə Mərkəzinin rəhbəri kimi iştirak edir və bu mərkəz Markesin populyarlaşması işində əvəzolunmaz səy göstərib, onun əksər tərcümələrinin toplandığı 700 səhifəlik kitabı da məhz həmin Mərkəz nəşr edib. Bu illər ərzində Azərbaycanda elə bir ədəbi dərgi və jurnal olmadı ki, Markes həqiqi klassik kimi onun səhifələrində yer almasın. Bu illər ərzində onun çoxsaylı müsahibələri və məqalələri, haqqında olan rəylər də nəzərə alınarsa, Markes ən çox çap olunan "Azərbaycan müəllifi" oldu. Bu istiqamətdə başqa azərbaycanlı tərcüməçilər də - Arif Əmrahoğlu, Kamil Vəli Nərimanoğlu, Tahir Kazımlı, Azad Yaşar və başqaları xeyli işlər gördülər.

Diqqət yetirin, Markesin ilk əsəri Azərbaycan dilində 1978-ci ildə çap olunub. Özü də "Polkovnikə heç kim yazmır" (bu əsər azərbaycanca "Polkovnikə məktub yoxdur" adıyla) çap edilib. Povest müəllifinin etiraf etdiyi ən ciddi əsəridir, özü də magik realizmlə heç bir əlaqəsi yoxdur. Və bu tarix də həmin vaxtdır ki, Azərbaycan ədəbiyyatı öz magik realizmi ilə həm Anarın, həm Elçinin, az əvvəl adını çəkdiyim Əkrəm Əylislinin, daha əvvəl isə bəzi çalarlarıyla Azərbaycan nəsrinin korifeylərindən olan İsa Hüseynovun əsərlərində vardı. Özü də bu yazıçıların əsərindəki magizmin kökləri də fərqli idi. Misal üçün, fikrimcə, Elçinin əsərlərindəki metafiziklik əsla Markesdəki kimi nağıllardan və folklordan deyil, deyək ki, Markesin özünün də öyrəndiyi Kafkadan və ya Kortasardan, yaxud deyək ki, Orxesdən, Dino Butsattidən gələ bilərdi. Çünki məhz bu yazıçıların metafizik qatında urbanizasiya çaları, intellektualizm vardı. Markesin magik realizmi isə çox kəsə idi, nağıl diliyləydi, folklordan qidalanırdı. Misal üçün, belə: "Onun on yeddi müxtəlif qadından on yeddi kişi cinsindən olan uşağı vardı və onun oğlanları bir gecənin içindəcə dalbadal öldürüldü, böyüyünün heç otuz beş yaşı tamam olmamışdı. O özü isə on dörd sui-qəsddən, yetmiş üç edam və tələdən qurtulmuşdu". İsa Hüseynov isə Markesin yaşıdı (o da bu yaxınlarda səksən illiyini qeyd etdi) kimi öz əsərlərinə bəlkə də Markesdən əvvəl yazmışdı, üstəgəl, o öz əsərlərinin metafizik qatını məhz reallığın hamıya görünməyən üzü (qətiyyən təxəyyül ürünü deyil) kimi qəbul edir deyə, bəlkə də onun əsərlərini magik realizmə aid etmək doğru olmazdı.

Markesdən təsirlənmişlər kimi Azərbaycan ədəbiyyatında üç yazıçının - biri az əvvəl adını çəkdiyim Əkrəm Əylisli, Afaq Məsud, bir də 70-ci illər Azərbaycan nəsrinin çox istedadlı nümayəndəsi Mövlud Süleymanlının adını çəkirlər. Kimini öz Makondasını uydurmağıyla, əsərlərindən birinin küləyin əsməsi ilə bitdiyinə və ya davamlı yağış yağdığına görə, yaxud bir başqasını bir neçə nəslin tarixçəsini yazmağıyla, kimini siyasi əsərinin motivasiyası ilə Markesdən təsirləndiyini deyirlər. Bütün bunlar əlbəttə ki, ciddi əsaslardan məhrum şeylərdi deyə, mən konkretliyə varmadım. Yəni, bir otaqda kiminləsə birlikdə olub, onu görməkdə suçlamaq qədər əsassızdı bunlar. Eyni metodla Markesi Folknerin Yoknapatofuna və Rablenin, Servantesin kəsəliyi və qroteskindən yararlanıb deyə, Orxan Pamuku Markesin yağışı kimi aramsız yağan qarına və ya bir ailənin tarixini bir neçə nəslin başına gələnləri danışmaqla göstərdiyinə, elə bu halətlə də hamını, bir dəfə söylədiyim kimi, əlifba kitabından plagiata və təsirə görə ittiham etmək olar. Özü də postmodern kanonlarının at oynatdığı bir çağda bu nə qədər ciddi qəbul oluna bilər? Düzdü, Markesin əsərlərini təhkiyə texnikası və metafizik realizm ünsürləri baxımından, dini-mifoloji qatda, siyasi proseslər, təbiət hadisələri çərçivəsində, utopiya-antiutopiya sistemində təhlil edib Azərbaycan ədəbiyyatında həm adıçəkilən yazarlara, həm də adını bilmədiyim yazıçıların əsərləri ilə paralellər aparıb nələrisə demək olar, üzə çıxan şeylərə təsir adı da vermək də olar, verməmək də... Amma təsəvvür edin, Markesə deyirlər ki, sizin əsərləriniz Azərbaycan ədəbiyyatına təsir etməyib, o bundan inciyərmi? Məncə, inciməz. Bu yerdə Markesin əsərlərinin Azərbaycan dilinə ən uğurlu tərcüməsinin müəllifi Əkrəm Əylislinin telefonla mənə dediklərini diqqətinizə çatdırım: "Mən Markesi oxuyanda elə bilirəm ki, o nə Arakatakadan, nə də Makondadandır, elə bizim kənddəndir, Əylisdən... Markeslə bizim aramızda temperament yaxınlığı var... Mən "Gözlənilən bir qətlin tarixçəsi"ni ona görə çevirdim ki, Azərbaycan yazıçıları mahir bir təhkiyə, yazıçı texnikası ilə tanış olsunlar. Ədəbi təsir mürəkkəb məsələdir, ciddi ədəbi təsir heç vaxt birbaşa baş vermir..."

Yaxşı, bəs onda Markes Azərbaycan ədəbiyyatına, teatrına, təsviri sənətinə necə təsir edib?

Çağdaş nəsrimizin yeni nəsil jurnalistikasının yetirmələrindən olan Seymur Baycanın mənim "Markes Azərbaycan ədəbiyyatına təsir edibmi?" sualıma yazılı cavabından bir hissəni diqqətinizə çatdırıram: "Birmənalı olaraq, Markes bizim ədəbi kuluarlarda haqqında ən çox danışılan yazıçıdır. Jurnalistikadan ədəbiyyata gələn və bəlkə də buna görə də maraqlı, diqqətçəkən müsahibələr verməyin ustası olan Markesin əsərlərindən əvvəl müsahibələri Azərbaycana gəlmişdi. Markes bizim jurnalistlərin ən çox sitat gətirdiyi yazıçıdır, onun hekayələrinin adı sonradan dəfələrlə interpretasiya edilərək, dönə-dönə jurnalist yazılarının başlığına çevriləcəkdi. Markes 80-ci illər ədəbi nəslinə ciddi təsir etdi. Hətta onların biri müsahibə verərkən "Siz Markesi oxumusuzmu?" sualına cavab verərkən, çoxmənalı tərzdə "Ah, Markes, Markes..." demişdi. Yapon haykularına bənzər bu qısa cavab çox şeyi deyir. Amma məsələ budu ki, 80-ci illər nəsli özü funksional olmadı, daha çox yazmayan, azyazan nəsil kimi yadda qaldı..."

Azərbaycan teatrına da Markesin birbaşa təsirindən danışmaq olmaz. Yalnız son iyirmi ildə Azərbaycan teatrının yeni yol açmış "YUĞ" teatrı metafzik qatda çalışmış, metafizikaya, yuxuya sirayət etməyə çalışmış, təbii ki, bütün bunların teatral-dramaturji müstəvidə estetik-üslubi həllini tapmağa çalışmış və buna müvəffəq olmuşdur. Hərçənd bu teatrın - hətta çoxlarının haqlı olaraq artıq məktəb saydığı "YUĞ" estetik siması kök etibarilə Markesə deyil, Azərbaycan miflərinə, sufizmə, dərvişliyə, islama, folklora, muğam musiqisinə, "Dədə Qorqud" eposuna söykənir. Əlbəttə, bu teatrın banisi, çağdaş Azərbaycan sənətinin fenomenlərindən olan Vaqif İbrahimoğlunun təfəkkürünə bütün digər mogikanlar kimi Markesin də ehtimal etdiyim təsirini istisna etmək olmaz. Azərbaycan rəssamlığına isə Markesin təsirindən danışmaq ümumiyyətlə mümkün deyil. Çünki Azərbaycan rəssamlığı bu mənada Markesin magik realizmindən daha yaşlı və qocadırlar.

Rejissor dostumun danışdığı bir hadisəni xatırlayıram. O deyirdi ki, mərhum Çingiz Aytmatov dostu, görkəmli Azərbaycan şairi Bəxtiyar Vahabzadə ilə Azərbaycan rəssamlığında magik realizmin korifeyi sayılan Mircavadın əsərlərinə baxırmışlar. Azərbaycan nağıllarının motivləri əsasında çəkilən bir tablonun önündə dayanan Çingiz Aytmatov öz dostundan əsər haqqında, ordakı obrazlar haqqında bilgi aldıqdan sonra belə qənaətə gəlir ki, "Bu, Markesin xoşuna gələrdi..." Dostum deyirdi ki, Çingiz ağa o rəsm əsərini alır. Markesə göndərir. Bunun belə olub-olmadığını bilmirəm. Bəlkə bu böyük yazıçı haqqında uydurulan yerli əfsanələrdən biriydi. Digər tərəfdən böyük şairimiz Bəxtiyar Vahabzadə xəstə olduğundan bunu dəqiqləşdirmək də mümkün deyildi. Markes isə "Mənim küskün gözəlçələrimi xatırlayarkən" əsərində yazdığı kimi, yüzilliyin ağırlığını daşımaqla məşğul idi və uzaqdaydı.

10 il əvvəl televiziya üçün bir sorğu keçirməliydim. Sorğuda iştirak edən azərbaycanlı tələbələr və Azərbaycanda təhsil alan türkiyəli tələbələr öz ədəbiyyatlarından dalbadal 7 şairin adını söyləməliydilər. Fikirləşmədən. Birnəfəsə. Qəribədi, amma doğru yadımda qalıbsa, o vaxt hər iki tərəfə dair 30 respondentin bəlkə bir-iki nəfəri tələblərə uyğun cavab vermişdi. Və adıçəkilən şairlərin böyük əksəriyyətinin yaradıcılığı ya orta əsrlərə, ya da 20-ci əsrin birinci yarısına təsadüf edirdi. Özü də məndə belə bir əminlik vardı ki, həmin şairlərin bu adamlara yalnız adları, yaxud yaxşı halda bir-iki məşhur misrası bəlli idi. Bu mövzu ətrafında, əlbəttə, mübahisə açmaq olar. Amma o vaxt ilk duyğum bu idi ki, "klassiklər oxunmaq üçün deyil" fikri çox doğrudu. Deməyim budu ki, Markesin vəziyyəti Azərbaycan prozasının klassiki statusuna yaxındı. Məsələn, onun Nobel nitqini, əvvəlki hekayələrini və "Mənim küskün gözəlçələrimi xatırlayarkən" (Memoria de mis putas tristes) romanını son bir neçə ilin içində səhv eləmirəmsə, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin nəşrləri olan "Ulduz" və "Xəzər" jurnalları çap ediblər. Onu ədəbiyyatsevər oxucuların və ədəbiyyatsevməz yazarların hamısı tanıyır, qeyd-şərtsiz avtoritetdi, amma ona bütün canlı və yerli klassiklər kimi daş atmaq da olar. Hətta bu vacibdi. Misalçün, bizim ədəbi aləmdə birmənalı qarşılanmayan "Alatoran" jurnalının yaradıcısı Rasim Qaraca hesab edir ki, 70-ci illərin sonu, 80-ci illərin əvvələrində Markesin Azərbaycan dilinə tərcüməsi və nəşri çox əhəmiyyətli hadisə, ədəbi mühit üçün əvəzolunmaz stimul idi, amma sonradan Markes öz metafizikliyi, maqikliyi ilə bizim ədəbiyyata ciddi ziyan vurdu, onu real zəmində inişaf eləməkdən sapdırdı. Onun üslubu 80-ci illərdə yazmağa başlayan çoxlu yazarı azdırdı. Bölüşmədiyim bu qənaət az əvvəl dediyim kimi Markes ilə hər bir Azərbaycan klassiki arasında bir bərabərlik işarəsi qoyur. Amma digər tərəfdən o yenə tərcümə olunur (= çap olunur), yenə mübahisə doğurur, yenə də bizim klassiklər kimi, dırnaq içində də olsa, bəzən Rasim Qaracanın söylədiyi kimi "nifrətəlayiq" elan olunur. Necə ki, avqust ayı ərzində populyar ədəbi saytlar, qəzetlər və jurnallar, bir daha təkrar edirəm, Markesin bir neçə hekayəsini, müsahibəsini çap elədilər. Hətta bir hekayəsi istedadlı bir tərcüməçinin işi kimi haqlı-haqsız tənqidlərə məruz qaldı, tərcüməçilər və tənqidçilərin polemikasına səbəb oldu. Bütün bunları söyləməyim bir məqsəd güdür: Markes bu gün, az qala təqribi adaşı olan Marks qədər populyardır və Azərbaycan ədəbiyatında 30 ildir ki, belə desək, "gündəm"dədir. Ona görə "Markes Azərbaycan ədəbiyyatına təsir edibmi?" sualı bütün bu tip suallar kimi açıqdır: bayaq dedim axı, Markes bizim klassikdir. Klassiklər isə bir tərəfdən təsir etmir, yəni onların təsiri altında olan ədəbiyyat ikincidərəcəli olduğundan müzakirə predmeti belə olmur, ya da onlar bütün dövrlərdə öz böyük və həqiqi təsir imkanlarını (bu isə elə ədəbiyyatın missiyası deməkdi) həmişə saxlamaqla, dediyim kimi, bu sualı açıq saxlayırlar.

Yaxşı, bəs Markes Azərbaycan ədəbiyyatına təsir edibmi? Əlbəttə. Heç şübhəsiz. Çağdaş Azərbaycan tənqidi fikrinin əhəmiyyətli nümayəndələrindən olan Tehran Əlişanoğlunun söylədiyi kimi Markes ona qədər Azərbaycan nəsrində mövcud olan metafizik realizmi aktivləşdirdi, janrı aktuallaşdırdı, o vaxta qədər bizim ədəbiyyatda səssiz uyuyan magik realizmi diksindirdi. Həqiqi zəlzələ kimi...

Səlim BABULLAOĞLU

525-ci-qəzet.- 2009.- 14 fevral.- S.14.