Azərbaycan yurd bilgisi" - böyük alimin dəyərli yadigarı

Bu yaxınlarda qardaş Türkiyə Cümhuriyyətində Türk Dil Qurumunun nəşriyyatında keçən əsrin 30-cu illərində öz nəşri ilə böyük hadisəyə çevrilmiş "Azərbaycan yurd bilgisi" dərgisi kompleks halda, nəfis şəkildə işıq üzü görüb. Məlumdur ki, həmin dərgini uzun illər (1946-1973) İstanbul universitetinin kafedra müdiri işləmiş Azərbaycanın görkəmli türkoloq alimi və pedaqoqu Əhməd Cəfəroğlu (1899-1975) öz vəsaiti ilə nəşr etdirib. Sədaqətli tələbəsi Osman Fikri Sərtqayanın tərtibatında nəşr olunmuş bu irihəcmli elmi-ədəbi kitab (1300 səhifə) qəlbi hər zaman vətən həsrəti ilə çırpınan alimin anadan olmasının 110 illik yubileyinə layiqli bir hədiyyədir.

Məsələ bundadır ki, xalqımızın görkəmli alimlərindən olan ölkəmizin sərhədlərindən uzaqlarda xalqın, millətin adını yüksəldən Əhməd Cəfəroğlu sovet dövlətinin ikiüzlü milli siyasətini ifşa etdiyinə görə bu rejim onun dünya şöhrətindən qorxub çəkinib, müxtəlif üsul və vasitələrlə ona qara yaxaraq, iftiralar ataraq vətənə yaxın buraxmayıb. Müstəqillik dövründə ziyalılarımız bu böyük şəxsiyyət qarşısında günahlarımızı az da olsa yumağa çalışıblar. Belə ki, onun haqqında bir neçə kitab nəşr edilib, ədəbiyyatşünaslıq, folklor və dilçilik irsi haqqında dissertasiyalar yazılıb. Bu baxımdan "Azərbaycan yurd bilgisi"nin yenidən Türkiyədə nəşr edilməsi mühüm mədəni-ictimai hadisə hesab oluna bilər.

1920-ci ildə bolşeviklər müstəqil Azərbaycan dövlətini zorla devirdikdən sonra bu işğalçı rejimlə barışa bilməyən ölkənin qabaqcıl adamları, işıqlı ziyalıları vətəni tərk etmək məcburiyyətində qaldılar. Onların böyük əksəriyyəti Türkiyəyə mühacirət etməyi üstün tutdular. M.Ə.Rəsulzadənin başçılığı ilə 1925-ci ildə İstanbulda mühacir nəşriyyatı qurulduqdan sonra kitab və qəzet nəşri daha düşünülmüş və sistemli xarakter aldı. Siyasi mühacirətin Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Məhəmməd Əli Rəsulzadə, Mirzəbala Məmmədzadə, Əbdülvahab Yurdsevər, Kərim Odər, Xəlilbəy Xasməmmədli və başqa nümayəndələri Azərbaycan tarixi və mədəniyyəti, Azərbaycandakı siyasi mübarizənin və dövlət müstəqilliyinin tarixi, bolşevik rejiminin özbaşınalıqları haqqında sərt həqiqətlərlə zəngin yazılarını çap etdirməyə başladılar.

Bu insanlar yeni şəraitə yavaş-yavaş uyğunlaşsalar da, vətənin istiqlalı, elmi və mədəni inkişafı daim onları düşündürüb.

30-cu illərin əvvəllərindən etibarən Azərbaycan mühacirəti fəaliyyət və təsir dairəsini genişləndirərək əsas ağırlıq mərkəzini Avropaya keçirmiş və Azərbaycan həqiqətlərini daha böyük miqyasda yaymağa başlamışdı. Lakin mühacirət mətbuatı ilk günlərdən başlayaraq yalnız siyasi təbliğat və şüarlarla kifayətlənməmiş, Azərbaycanı tarixi mədəniyyəti, ədəbiyyatı ilə tanıtmağı qarşısına məqsəd qoymuşdu. M.Ə.Rəsulzadənin "Çağdaş Azərbaycan tarixi", "Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı", "Əsrimizin Səyavuşu", M.Məmmədzadənin "Azərbaycan tarixində türk Albaniya", Əbdülvahab Yurdsevərin "Azərbaycan dramaturgiyası", "Azərbaycan istiqlal savaşından səhnələr", H.Bayqaranın "Azərbaycan istiqlal mücadiləsi tarixi", "XX əsr Azərbaycanda yeniləşmə hərəkatları", Kərim Odərin "Azərbaycan iqtisadiyyatı", İlhan Aküzümün "Xəyanət kadroları" və digər kitabları mühacirətin yalnız siyasi mübarizə ilə məhdudlaşmadığını, Azərbaycan həyatının bütün sahələrini əhatə etdiyini göstərir.

Yuxarıda adları çəkilən əsərlərin 20-40-cı illər Türkiyə və Avropa mühitində meydana çıxması, heç şübhəsiz, türk islam dünyası tarixində ilk respublika olan Azərbaycan Demokratik Cumhuriyyətinə marağı xeyli artırmışdı. Bu marağın elmi şəkil almasında və düzgün istiqamətlənməsində mühacir nəşrləri böyük rol oynamışdı. Təbii ki, Azərbaycana marağın artması mühacirətçiləri ümumi bəyanatlarla, siyasi məzmunlu əsərlər, kitab və nəşrlərlə, mətbuat orqanları ilə məhdudlaşmamağa, spesifik tədqiqatlara keçməyə ruhlandırırdı. 20-ci illərin sonlarına doğru Türkiyə, yaxud Avropada təhsil alan, Azərbaycan istiqlalı ideyasına ürəkdən bağlı olan milli düşüncəli gənclərin yetişməsi həmin məqsədin reallaşdırılmasına imkan yaratmışdı.

Azərbaycanın mühacirətdə yaşayıb onu layiqli şəkildə təmsil edən, özünü Azərbaycan davasının yorulmaz və şanlı əsgəri hesab edən nümayəndələrdən biri də İstanbul universitetinin professoru, tanınmış vətənpərvər alim və ziyalı Əhməd Cəfəroğlu idi. Azərbaycan amalına həmişə sadiq qalan bu abidə şəxsiyyət məhsuldar elmi və pedaqoji fəaliyyəti ilə yanaşı Türkiyədə bilavasitə azərbaycanşünaslıqla və eləcə də türk dünyası ilə bağlı olan "Ülkü", "Türk amacı", "Türk dili və ədəbiyyatı" kimi ictimai-mədəni və elmi jurnalları nəşr etdirib.

Bu sahədə "Azərbaycan yurd bilgisi" jurnalının xidməti xüsusilə diqqətəlayiqdir. Professor Əhməd Cəfəroğlunun təşəbbüsü ilə İstanbul şəhərində nəşrə başlayan "Azərbaycan yurd bilgisi" jurnalı üç il kimi az bir müddətdə fəaliyyət göstərməsinə baxmayaraq (1932-1934-cü illər), dilimizin, ədəbiyyatımızın və mədəniyyətimizin öyrənilməsi tarixində böyük rol oynayıb.

Jurnal ayda bir dəfə, 48 səhifə həcmində çap olunurdu, cəmi 36 (+1) nömrəsi işıq üzü görmüşdü. Naşiri və baş redaktoru Əhməd Cəfəroğlu olan bu jurnalın redaksiya heyətinə professor Məhmət Fuad Köprülüzadə, professor Zəki Vəlidi Toğan, doktor Mirzə Hacızadə, doktor Məhəmməd Ağasıoğlu və başqaları daxil idilər. Naşir jurnalın təsis edilməsinin əsas məqsədinin hər bir millətin dili, tarixi, ədəbiyyatı və mədəniyyəti ilə bağlı tədqiqləri, elmi araşdırmaları özünün əlində olmasının zəruriliyi ilə bağlayır və bunu milli şüurun əsas göstəricilərindən biri kimi dəyərləndirirdi: "Öz-özünü birbaşa tədqiq etməyən millətlər başqa millətlərin etnoqrafik tədqiqat mövzusundan başqa bir şey olmamışdır". Həqiqətən, Azərbaycanın zorla Rusiya tərkibinə qatılmasından sonra heç bir rus türkoloqu, şərqşünas alimi Azərbaycan dili və ya ədəbiyyatı tarixini yazmaq fikrinə düşməmişdi. İlk Azərbaycan dili haqqında sanballı əsəri Mirzə Kazımbəy, ilk Azərbaycan tarixini isə Azərbaycan türklərinin öz mühitindən yetişən Firudin bəy Köçərli olmuşdu. Eyni sözləri mənəvi həyatın digər sahələri haqqında da söyləmək mümkündür. Rus və Avropa alimləri ən yaxşı halda Azərbaycanla bağlı etnoqrafik tədqiqatlara meyl göstərirdilər. Xalqın siyasi müstəqilliyinin onun mədəni müstəqilliyinə əsaslanması ideyasını müdafiə edən Əhməd Cəfəroğlu Azərbaycan haqqındakı tədqiqatların bu xalqa mənsub olan elm adamlarının əlində olmasını mühüm amil hesab edirdi.

Elmi tədqiqatlarında hər zaman elmi həqiqətlərə söykənən alim Sovet Azərbaycanının mövcudluğunun ilk on ili ərzində meydana çıxan filoloji tədqiqatları obyektiv qiymətləndirsə də onların mövzuya yalnız bir tərəfdən, bolşevik ideologiyasının tələbləri baxımından yanaşdıqlarını açıq şəkildə müşahidə edirdi. Ona görə də müstəqil filoloji tədqiqatlar məcmuəsinin əsasını qoymaqla prof. Əhməd Cəfəroğlu azərbaycanşünaslıq sahəsindəki bu birtərəfliliyin, subyektivliyin, elmi həqiqətin ideoloji ehkamlara qurban verilməsinin qarşısını almaq istəyirdi və jurnalın üçillik fəaliyyəti alimin bu məqsədə nail olduğunu göstərir.

İlk nömrədə jurnalın qarşısında duran məqsəd və vəzifələrdən bəhs edən Əhməd Cəfəroğlu "Azərbaycan yurd bilgisi"nin yalnız Azərbaycan mədəniyyətinin problemləri ilə məhdudlaşmayacağını, burada ümumtürk mədəniyyəti ilə bağlı məsələlərin də öz əksini tapacağını vurğulayırdı: "Azərbaycan yurd bilgisi"nin məqsəd və qayəsi yalnız Azərbaycanı hər xususda yaxından bilən və tanıyanlarla bir tədqiq kadrosu hazırlayaraq mədəniyyət tədqiqatı ilə uğraşmaqdan ibarət olmayıb eyni zamanda onu bir ölkə ilə əlaqədar irqdaş və mühiblərinə tanıtmaqdır. Aydın məsələdir ki, məcmuəmiz bununla da kifayətlənməyəcək və müştərək türk mədəniyyətinin hələ aydınlaşmamış olan nöqtələrini işıqlandırmağa çalışacaqdır".

Dərginin 20 ildən sonra 1954-cü ildə 37-ci nömrəsi işıq üzü görüb, amma nəşri davam etdirilə bilməyib. Jurnal 1985-ci ildə üç cild olaraq faksimile halında nəşr edilib. Bu dərgidə alimin Azərbaycan mövzusuna aid qırxa yaxın məqaləsi də işıq üzü görmüşdür. Alim onların bir qismini sonralar kitab şəklində də nəşr etdirib. Onlar içərisində doğma Azərbaycanla daha çox bağlı olan "Azərbaycan ədəbiyyatında istiqlal mücadiləsi", "XVII əsr Azəri şairi Məlik bəy Avcı" və XIX əsr Azəri şairi Siraci" kimi nəşrlər, kitablar mükəmməl elmi tədqiqat əsərləri olaraq diqqəti cəlb edir.

"Azərbaycan ədəbiyyatında istiqlal mübarizəsi" adlı əsərini yazmaqda müəllifin məqsədi Qafqazda yaşayan türk xalqlarının rus istilasına və rusların Qafqazda qonşularına qarşı xəbis niyyətli nökərləri olan erməni şovinistlərinin vəhşi əməllərinə qarşı apardıqları mübarizəsini təsvir etməkdən ibarətdir.

Ə.Cəfəroğlu "XVII əsr Azəri şairi Məlik bəy Avcı" əsərini yazmaqla 400 ilə qədər bir dövr ərzində bizə naməlum qalan şair haqqında geniş məlumat verir. Bu şairin həyatı və əsərləri haqqında Cəfəroğlu əvvəlcə "Azərbaycan yurd bilgisi" jurnalında məlumat vermiş, sonra onu kitabça halında nəşr etdirmişdir. Bu tədqiqat əsərini oxuduqdan sonra adamda belə qənaət yaranır ki, ümumiyyətlə, filoloji baxımdan şair Məlik bəy Avcı yaradıcılığı araşdırılmağa layiqdir.

Ədəbiyyatımız tarixində ilk dəfə Əhməd Cəfəroğlu tərəfindən öyrənilən unudulmuş şairlərimizdən biri də Siracidir. Alim Siracinin şeirlərini müxtəlif mənbələrdən toplamış, onların bir qismini AYB dərgisində çap etdirmiş, sonra bu araşdırmalarını "XIX əsr Azəri şairi Siraci" (İstanbul, 1932) adı ilə kitabça şəklində nəşr etdirib oxucuların istifadəsinə vermişdir. Bu əsərdə müəllif əslən qarabağlı olan, sonralar Türkiyənin Amasiya vilayətinə köçərək orada yaşayıb-yaratmış Mirhəmzə Əfəndi Nigari və oğlu Siraci haqqında bizə məlum olmayan faktları ortaya çıxarır.

Eyni zamanda məcmuədə nəşr olunmuş Fuad Köprülünün "Dədə Qorqud kitabına aid notlar", Zəki Vəlidi Toğanın "Azərbaycanın tarixi coğrafiyası","Azərbaycan etnoqrafiyası" adlı sanballı silsilə məqalələri diqqəti cəlb edir. Jurnalda Azərbaycan yazılı və şifahi ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrindən Qətran Təbrizi, Xaqani Şirvani, Füzuli, Əhdi Bağdadi, Qurbani, Xəstə Qasım, Abbas Tufarqanlı, Sarı Aşıq haqqında verilmiş dolğun məqalələr ədəbiyyatımızın Türkiyədə, bu vasitə ilə Avropada tanıdılması baxımından böyük ictimai-siyasi əhəmiyyətə malik idi.

Bu jurnalda Ə.Cəfəroğlunun "Böyük azəri alimi Mirzə Kazım bəy", "Azəri ləhcəsində bəzi monqol ünsürləri", "Şərqdə və Qərbdə Azəri ləhcəsi tədqiqləri", "Mirzə Fətəli Axundzadə", "M.F.Axundzadə haqqında bir vəsiqə", "Dil guşəsi", "Özazəri sözlüyü", "Azəri xalq ədəbiyyatında sayaçı sözləri" kimi sanballı və böyük elmi əhəmiyyətə malik məqalələri nəşr olunmuşdur.

Ə.Cəfəroğlu Azərbaycan dilçiliyində bəlkə də Kazımbəydən bəhs edən ilk alimdir. Bir azərbaycanlı qüruru ilə müəllif məqaləsində Kazımbəyi hər şeydən əvvəl oxuculara təqdim məqsədilə onun həyat və yaradıcılığını anlatmış, bundan sonra onun dilçilik görüşləri üzərində durmuşdur. Məlumdur ki, XX əsrin 30-cu illərinin əvvəllərindən etibarən Türkiyədə Dil İnqilabı başlamış, türk dilindəki anlaşılmaz ərəb və fars sözlərinin dəyişdirilməsi istiqamətindəki işə bütün maarif və mədəniyyət müəssisələri səfərbər edilmişdi. Atatürkün təşəbbüsü ilə yaradılmış Türk Dil Kurumu, Türk Tarix Kurumu bu sahədəki işlərə rəhbərlik edirdi. Ə.Cəfəroğlu ilk yarandığı gündən Türk Dil Kurumunun üzvü olmuş, Atatürkün dil inqilabında fəal iştirak etmiş, ulu öndərin yanında təşkil olunan dil söhbətlərinə də bir neçə dəfə qatılmışdır. Ona görə də bu jurnalda yaradılmış "Dil guşəsi" də bu dil fəaliyyətinə səs vermək, onu dəstəkləmək məqsədi daşıyırdı. Buradakı 6 səhifəlik məqaləsində Ə.Cəfəroğlu müstəqil Türkiyə dövlətində türk dilinin inkişafı üçün bu qədər fəaliyyətlər göstərildiyi halda Sovet imperiyasında türk xalqlarını və türk dillərini parçalamaq istiqamətində işlərin sürətləndiyinin müşahidə olunduğunu qeyd edir. Göstərir ki, rus şərqşünas və dilçiləri on illərcə türk dillərini öyrənmədikləri halda, nədənsə 1926-cı ildə keçirilmiş Bakı türkoloji qurultayı ərəfəsində türk dillərinin fonetikasının öyrənilməsinə böyük maraq göstərməyə başladılar və bunun nəticəsində bir-birindən çox fərqlənən latın qrafikalı türk əlifbaları peyda oldu.

Jurnalda Ə.Cəfəroğlunun dərc etdirdiyi "Özazəri sözlüyü" məqaləsi də qayə etibarilə əvvəlkinin davamı təsiri bağışlayır. Cümhuriyyətin qurulması ilə ölkə milli? mədəni inkişaf yolunda inamla addımladığı kimi dil sahəsində də ərəb-fars dillərinin təsir dairəsindən çıxmaq yolu tutmuşdu. Azərbaycanda purizm hərəkatı adlanan bu hərəkat Türkiyədə Öztürkcə adını alaraq ümumxalq hərəkatına çevrilmişdi və böyük müvəffəqiyyətlər qazandığı kimi Azərbaycana da müsbət təsir göstərmişdi. Bunu Ə.Cəfəroğlu da vurğulayaraq yazır ki, bu şərəfli milli dil savaşı yalnız bu türk ölkəsinin sərhədləri içərisində qalan bir savaş deyil, əksinə, bütün hürr və istila altında yaşayan türk ölkələrinin milli ülküsüdür. İstisnasız, hər türk ziyalısı bu savaş səfində öz varlığını göstərməklə mükəlləfdir. Məhz bu məqsədlə də müəllif osmanlıcadakı sözlərin qarşılığını tapmaq üçün özazəri lüğətçəsi tərtib etmiş və onu nəşr etdirmişdir. Müəllifin osmanlıcadakı anlaşılmayan qəliz leksik vahidlərin qarşılığı olaraq təklif etdiyi Azərbaycan türkcəsindəki sözlər diqqəti çəkir. Məsələn, müəllif affetmək yerinə bağışlamaq, amele yerinə işçi, anahtar yerinə açar, avdet, avdet etmek yerinə dönüş, dönmək, ayna yerinə güzgü, berrak yerinə duru, beyhudə yerinə boş yerə, bostan yerinə dirlik, cerahet yerinə irin, çingene yerinə qaraçı, damat yerinə kürəkən, defolmak yerinə itilmək, elbise yerinə paltar, etraf yerinə çevrə, eziyet etmek yerinə incitmək, fakir yerinə yoxsul, fazla yerinə artıq, qalabalık yerinə tünlük, qaliba yerinə deyəsən, qani yerine varlı, hafif yerinə yüngül, halim yerinə üzüyumşak, hasta yerinə sayru, hifzetmek yerinə saklamak, hırsız yerinə oğru, iade etmek yerinə qaytarmaq, ihtiyar yerinə qoca və s. işlədilməsini təklif etmişdir.

Onu da qeyd edək ki, dil inqilabının fəal iştirakçısı olan və bu fəaliyyətinə görə Atatürkün diqqətini çəkib rəğbətini qazanan professor Ə.Cəfəroğlunun bu təkliflərinin bir qismi dil komissiyası tərəfindən məqbul hesab edilmişdi. Onu da qeyd edək ki, bütün ağırlıqlara və çətinliklərə baxmayaraq, uğurla nəşr olunan jurnalın 1934-cü ildə qəflətən qapadılmasına bəlkə də bir bəhanə kimi Əhməd Cəfəroğlunun Atatürkün sevdiyi, ehtiram göstərdiyi bir tədqiqatçı kimi 1934-cü ildə II Türk Dili Qurultayındakı "Rus dilində ilk türk yadigarları" məruzəsi səbəb oldu. Çünki Rusiyanın dinləyici kimi salonda iştirak edən Türkiyədəki səfiri məruzə ilə əlaqədar bu ölkəyə etiraz notası göndərdi. Bədxahları bu hadisədən öz məqsədləri üçün istifadə edib alimi Atatürkün gözündən salmağa çalışdılar. Jurnalı bağladılar. Amma bir az sonra hər şey aydın oldu. Ulu öndər Atatürk yenə Cəfəroğlunun qabiliyyətli bir elm adamı olduğunu təqdir etdi. Axı Atatürk Türkiyəni türkologiyanın mərkəzinə çevirmək üçün Ə.Cəfəroğlu kimi elm adamlarına qiymət verib onları Avropadan bu ölkədə işləməyə dəvət etmişdi.

Azərbaycan mədəniyyətini elmi prinsiplərlə öyrənməyi qarşısına məqsəd qoyan bu mətbu orqan bu gün üçün də öz elmi əhəmiyyətini qoruyub saxlamaqdadır. Türk Dil Qurumunun xeyirxah bir niyyətlə nəşr etdiyi "Azərbaycan yurd bilgisi" toplusu elmi işçilərə, filoloq və türkoloq alimlərə, ümumiyyətlə ədəbiyyatımız və dilimizlə maraqlanan bütün ziyalılara qiymətli bir töhfədir.

Əbülfəz QULİYEV,

525-ci qəzet.-2009.-19 fevral.- S.7.