Abidə insan - türkün Anarı
Böyük
dərdlərimizin yazarı Anar türk düşüncəsinin
mücahididir. Yaradıcılığında
o, bunu nəzəri baxımdan çoxdan gerçəkləşdirib.
Vaxtilə İsmayıl bəy Qaspıralının, Əli bəy
Hüseynzadənin başladığı yolu davam etdirib və
tutalım, ədəbiyyat tariximizdə "Min beş yüz
ilin Oğuz şeiri" antologiyasını meydana
çıxarmaqla 1500 illik Oğuz şeirinin təsnifatını
aparmaq üçün çox ciddi elmi zəmin yaradıb. Anarın tərtib etdiyi bu antologiya da onun
böyük mənəvi Oğuznaməsinin tərkib hissələrindən
biridir. Anar "şeir də tarixdir... yaddaşlarda
"poetik əksini tapmış bir tarix
yazısıdır" - amacıyla tariximizin təfərrüatına
varıb, bəzən Oğuzun da sınırlarını
aşaraq - Manasdan, Orxon-Yenisey yazılarından, Dədə
Qorquddan üzübəri - Qaqauzdan Altaylara, Təbrizdən
Axıska türklərinə, Qüzey Kıprısdan
Balkanlardakı türk yurdlarına qədər, Kərkükdən
İstanbulacan poetik düşüncəmizin nəsil
ağacını - şəcərəsini tərtib edib, əqrəba
şeirimizin ulularını və vərəsələrini
Oğuz ocağının başına toplayıb. Və bunu, nə yaxşı ki, ənənəvi
şeir antologiyası yaratmaq üçün deyil, ortaq
türk mədəniyyətinin elə ortaq, vahid
varlığını ifadə etmək, xatırlatmaq
üçün gerçəkləşdirib. Anarın
bu əməli ədəbiyyat tariximizin orta dönəmdə
bölünməz bir hadisə olduğunu bəlirləməklə
poetik tarix yazısının hesabına Azərbaycanda Oğuz
yaddaşının bərpasını təmin edib, başqa
sözlə, türk birliyini ədəbi müstəvidə
yenidən canlandırıb, ona ehya verib... ...O bu böyük
işi qarğaşaya yol vermədən, "mən bu işi
etdim" - deyə qürurlanmadan icra edib. Təqdir
gözləməyib (əslində bu işlərə görə
adətən adamı təqdir etmirlər). Anar
böyük türkçülər misalı
davranıb. "Türkçü millətinə
bir hizmət yaparkən, bunu bəyənilmək
üçün deyil, görəv bildiyi üçün
yapar" (Nihal Atsız). O da nə yapıbsa, nə
iş görübsə bunu ümumtürk mədəniyyətinin
minilliklərlə ölçülən ahəngini qorumaq
amacıyla edib.
1970-ci illərdə
Azərbaycan mədəniyyətinin Avropa tərzinə yönəldilməsi
baxımından onun nəşr etdiyi "Qobustan" həlledici
işlərdən birini görsə də, sovet partiya məmurları
bu sənət toplusunu Avropa modelinə söykəniş tərzinə
görə deyil, türkçülük meylinə görə
suçlayırdılar. Avropa mədəniyyətinin geniş
bir miqyasda Azərbaycana sirayət etməsi, Azərbaycan
humanitar fikrinin Avropaya istiqamətləndirilməsi daha
çox "Qobustan" vasitəsilə gerçəkləşirdi.
Təkcə ədəbiyyatda deyil, bütün mədəni
sferada müasir düşüncənin bayrağını
dalğalandıranların ilki həm də "Qobustan"
oldu. "Türk qanlı, islam imanlı, firəng fikirli"
(Ə.Hüseynzadə) ziyalının, fədainin,
aydının (və həm də ictimai fikrin) Avropa mədəniyyətinə
qovuşması bu böyük və canlı sərvətimizin
hesabına mümkün olurdu. ...
"Qobustan"
dönəminin Anarı fikir tariximizdə Əli bəy
Hüseynzadənin ardıcılı olaraq qalacaq. Ancaq o, Azərbaycan
təəssübkeşi Mirzə Cəlilin də ən sədaqətli
və etibarlı varisidir. Daha doğrusu, Əli bəylə
Mirzə Cəlil bizim çağda Anarın
varlığında qaynayıb-qarışıb, birləşir.
Anar tutaq ki, Əli bəydən fərqli olaraq ortaq türkcənin
mümkünlüyünü qəbul etmir, özü də
bunu israrla qəbul etmir və Oğuz türklərinin Azərbaycan
qolunu müasir tariximizin çətin keçidlərindən
salamat keçirməyə yönəlmiş məfkurəvi
bir dəst-xətti hələ 70-ci illərdən
başlayaraq bugünəcən davam etdirir... Anar türklərin
mədəni birliyini Bakıda şəkilləndirir. Təkcə
mədəni birliyi deyil, onun ədəbi və məfkurəvi
siyasəti daha qapsamlı bir çevrədə cərəyan
edir. Qəraim yəhudilərinin sinaqoqu ilə yakut
şamanlarının otağı, qaqauz kilsəsi ilə Budda
məbədinin məhz burada yanaşı qurulması
yalnız dini tolerantlığın göstəricisi deyil, daha
çox inanc sistemi tariximizin neçə min illik
varlığının izharı idi. Bu mənada Anarın Azərbaycançılıq
siyasəti utopik bir bəhanə ilə türk tarixinin ən
dərin qatlarına və türk coğrafiyasının ən
ucqar guşələrinə qədər şaxələnir və
yayılır...
Anar
ömrünün səkkizinci onilliyini yaşayır.
Ancaq o,
neçə vaxtdır ki, hətta mən deyərdim, gəncliyindən
üzü bəri ötüb keçən ömür
haqqında xatirələr, anılar danışır,
yazır.
Anar
haqlıdır. Çünki bu keçən ömür
yetmiş illik bir tarixlə qiyaslana və məhdudlaşdırıla
bilməz. Anar
çox nadir insanlarımızdan biridir ki, onun və daha
geniş mənada mənsub olduğu nəslin
varlığı istisna edilirsə müasir tariximiz
haqqında dolğun təsəvvür yaranmayacaq. Ənvər
Məmmədxanlı haqqındakı yazısının təbiriycə
desəm, Anar həmişə Azərbaycanın ağrıyan
həyatının rəmzi
olub.
...İyirmi
yanvarın ertəsi günü Anar "Danışa bilmirəm"
adlı bir yazı yazdı. "Dünya sanki
sözsüzlük səhrasıdır... Danışa bilmirəm.
Düşünə bilmirəm" - dedi. Azərbaycan
xalqına divan tutan Qorbaçov həm də SSRİ
parlamanında Anarın mikrofonunu söndürdü, xalqın
canına qəsd ediləndən sonra onun danışan dili
kimi məhz Anarın səsini, sözünü kəsdi...
...Anarın
milliyyətçi düşüncəsinin ən
böyük izharlarından, təkzibedilməz təsdiqlərindən
və tanıqlarından, üstəlik, çağdaş Azərbaycan
və daha geniş anlamda türk dünyası ədəbiyyatları
kontekstində çox nadir məfkurəvi əsərlərdən
biri olan "Ağ qoç, qara qoç" təəssüf
ki, hələ də ünvanlandığı bəlli hədəfə
toxtamayıb... "Ağ qoç, qara qoç" həm
estetik çevrəsi və düzəni ilə, həm də
məfkurəvi mahiyyətiylə müasir Azərbaycan ədəbiyyatının
fövqəladə əhəmiyyətli və nadir əsərlərindən
biridir (bunu dahi Çingiz Aytmatov da etiraf etmişdi).
Utopik və
antiutopik nağıllar adıyla rəvayət edilmiş
"Ağ qoç, qara qoç" əslində
nağıl deyil, heç nağıl mətninin yeni anlamda
yozumu da deyil. Onun yuxusunu yozacaq Yusif də artıq bu dünyada
yoxdur. "Gecə düşüncələri"ndə Anar
yazırdı ki, nağıllar xalqların yuxularıdır. Belə
isə bəlkə "Ağ qoç, qara qoç"
absurda sövq edilmiş xalqımızın gördüyü
yuxudur. Ənvər Məmmədxanlı demişkən,
çoxu "kaşmarla dolu olan" röya.
...Anar həm
də ideoloqdur. O, çağdaş milli
çıxarlarımızın təməl prinsiplərini -
Azadlıq, müstəqillik, bərabərlik, qardaşlıq,
dostluq düsturunu irəli sürmüş
ideoloqlarımızın öndə gələn isimlərindədir.
"Azərbaycançılıq haqqında düşüncələr"
əsərində milli-məfkurəvi konsepsiyanın versiyalarından
birini də xalq yazıçısı Anar irəli
sürmüşdür.
Anarın
yozumunda azadlıq təkcə hüquqi deyil, düşüncə
hürriyyətinə rəvac verən bir dəyərdir. Çünki
insanlarının düşüncə azadlığına
sahib çıxan məmləkət bir də heç zaman
qeyri-müstəqil ola bilməz... Daha sonra Anar dünyanın
birgəyaşama qanunlarına əməl edərək sona qədər
tətbiq olunan milli müstəqillik, sinfi, milli, irqi, dini
eşitliyə istinad edən bərabərlik, türk birliyini
təmin edən qardaşlıq və bütün
qonşularla, xüsusən yaxın qonşularla dostluq prinsiplərini
təklif edir.
Anar Azərbaycanda
Dədə Qorqudun bərqərar olması naminə uzun illər
mücadilə verdi. O, Qorqud Atanı ehya qıldı. "Dədə
Qorqud" povestini qələmə aldı, onun ssenarisi ilə
"Dədə Qorqud" bədii, "Dədə Qorqud
dühası" sənədli filmləri, "Dədə
Qorqud oğuznamələri" televiziya serialı,
"Basatın igidliyi" cizgi filmi çəkildi. Böyük
alimliyinin ən mükəmməl ifadəsi olan "Dədə
Qorqud dünyası" tədqiqatı elmi düşüncəyə
yön verdi. Dədə Qorqud ensiklopediyasının
yaradılması ideyasını da o, hələ 1980-ci illərin
əvvəllərində irəli sürdü.
"Kitabi-Dədə
Qorqud"u Azərbaycan oğuzlarının kitabı olaraq tədqiq
edən Anar, Steblevanın "Orxon Yenisey kitabələrinə
"ən yaxın olan "Kitabi-Dədə Qorqud"un
şeir mətnləridir" - qənaətinə haqq
qazandırdı. Ancaq daha irəli gedərək ədəbi
şəcərənin, obrazlar və
dünyagörüşü, dünyaduyumu sisteminin oğuzun hər
iki boyunda eyni olduğunu, hər iki yazıya istinad edərək
çox mötəbər dəlillərlə isbat edən
Anar Kültəkin abidəsindəki:
Görür gözüm görməz
tək,
Bilir bildiyim bilməz tək oldu –
misralarını, Dədə
Qorqudun:
Görür gözüm görməz
kimi,
Bilir bildiyim
bilməz kimi oldu –
deyimi ilə
qiyaslandırmaqla kökün vahidliyini, kökdəki, təməldəki,
mayadakı birliyin, ümumtürklüyün,
qardaşlığın Altaylardan Qafqaza qədər 1500 ildir
ki, diri və bütöv qaldığını zamanında
xatırlatdı.
Bəzən
Anarın bir cümləsinin arxasında görünən
tarixi-milli miqyas qürur doğurur. Onun "Xalçanın
hikməti" məqaləsi səksəninci illərin əvvəllərində
yazılıb və xatırlayıram ki, Beynəlxalq Şərq
Xalça Konqresi də səksəninci illərin əvvəllərində
Bakıda keçirilirdi və o zaman YUNESKO-nun baş katibi həmin
tədbirdə iştirak edirdi. Konqresdə Anar da
çıxış etdi (Və çıxışı da
yəqin ki, elə həmin məqalənin əsasında
qurulmuşdu). Həmin tədbirdə Anar həm də
Pazırıq xalçasını xatırlatdı.
Pazırıq xalçasının bizim olduğunu, bizim
ustalar tərəfindən toxunduğunu söylədi. İndi
Anarın həmin çıxışından az qala otuz ilə
yaxın bir vaxt keçib. Düşünürəm ki, Sovetlər
birliyində, hər şeyin, hətta milli-mədəniyyət
abidələrinin, o cümlədən xalçaların da mənşəyinin
rəsmi qərarlarla "dəqiqləşdirilib" təyin
edildiyi bir çağda Ermitajda "qarabağlı bir erməni
ustasının" işi kimi qeydə alınıb sərgilənən
ən azı 2500 yaşlı Pazırıq
xalçasının bizim olduğunu söyləməsi əslində
Anarın deyil, millətimizin o illərdə böyük
ideoloji zəfəriydi və dünya mədəniyyətinin ən
qədim abidəsinin məhz Azərbaycan türkü tərəfindən
toxunduğunu əsaslı dəlillərlə iddia eləmək
təkcə erməni opponentlərə deyil, milli mədəniyyətimiz
haqqında bədgüman olan hər bir kəsə Anarın
timsalında vətənpərvər Azərbaycan
aydınının verdiyi klassik bir cavab idi. Pazırıq
xalçasının mənşəyi, ümumiyyətlə
xalçaçılığın tarixi barədə
Anarın tutaq ki, "Xalça sənətinin Azərbaycan ərazisində
yaranması və inkişafı bir sıra obyektiv faktlarla
bağlıdır" cümləsinin çəkisi o qədər
ağırdır ki, bu barədə ötəri
danışıb keçmək qətiyyən mümkün
deyil. Dünya elmi fikrini Pazırıq xalçasını Azərbaycan
türklərinin sənət arealında tədqiq etməyə
sövq edən ilk dəfə Anar olmuşdu və
Pazırıq xalçasının türk abidəsi
olması barədə fikir hələ yalnız 1980-ci illərin
əvvəllərində meydana çıxmağa
başlayırdı. Türkmən alimi Axməd Bekmuradovun,
türkiyəli Nəriman xanım Kırzıoğlunun,
Almaniyada fəaliyyət göstərən Fuad Təkcənin
dediklərini Anar daha əvvəl Bakıda söyləmişdi.
Yerində və məqamında - Beynəlxalq Şərq
Xalça Konqresində 25 əsr əvvəl
yaradılmış böyük mədəniyyətimizin və
təkcə bizim deyil, dünyanın ən qədim mədəniyyət
abidəsinin soraqçısı olmuşdu.
Elə buna görə də
dünyanın siyasi ahəngi dəyişəndən sonra
özünü bütün məsələlərin
çoxbilmişi kimi göstərənlərdən fərqli
olaraq Anarın haqqı var ki, Pazırıq
xalçasını öz utopik Bakısının sərgi
salonlarından birində təqdim etsin: "Dünyanın ən
qədim xalısı sayılan Pazırıq xalçası
da ciddi mühafizə olunurdu - süzülüb
dağılmış bu xalça güllədeşməz
şüşənin arxasında asılmışdı".
"Mən
heç vaxt yalqız olmuram, tənhalığım həmişə
mənimlədir" - deyən Anarın tənhalığı
bir yaradıcı şəxsiyyətin əbədi və
tragik həsrətə meyli kimi dərk oluna bilər. Amma Vətənin
və türk düşüncəsinin yetişdirdiyi nadir
mütəfəkkirlərdən biri olaraq Anar tənha deyil. Onun
məfkurəsinə bağlı, onun getdiyi yolun müqəddəsatını
dərk edən insanların çevrəsində Anar tənha
ola bilməz. Bir böyük haqqını da heç kəs
dana bilməz ki, Anar müasir Azərbaycanın məfkurəvi
qurucularından biridir. Onun tənha qalması, təklənməsi
Vətən məfkurəsinin zədələnməsinə səbəb
ola bilər. Və bu mənada Anar tənha ola bilməz və
tənha qalmamalıdır. Anara atılan daşlar əvvəl
Dədə Qorquda, Füzuliyə, Mirzə Cəlilə,
Üzeyir bəyə toxunub sonra Anara dəyir. Yaxud əksinə.
Zədələnəndə onlar bir yerdə zədələnirlər.
Onlar bir yerdə zədələnəndə təkcə Azərbaycan
deyil, Azərbaycanda mövcud olan uca milliyyət
düşüncəsi zədələnir.
Böyük
bir düşüncə çevrəsini yaradıb ona öndərlik
edən Anar abidə şəxsiyyətlərimizdəndir... Hər
tərəfdən baxanda görünən Azərbaycandır.
Dünyanı
qapsayan düşüncə tərzi, tükənməz
maarifçilik şövqü, təkrarsız
ziyalılığı, böyük ədibliyi, diplomatik
tövrü, mükəmməl şəxsiyyəti ilə Vətən
anlamının sinonimini təşkil etməyi bacaran bu mütəfəkkir
müasirimiz yüz ildə bir yetişən misilsiz Anardır.
İllər ötüb keçəcək. Azərbaycan
özünün Anar dövrünü hər zaman qürurla
xatırlayacaq...
Azər TURAN