VAXTSIZ DÖYÜLƏN QAPI

"Bunu Allah düşmənə də qismət eləməsin!"

Allah düşmənə də qıyılmayan cəfaları bu ruhu zərif, əxlaqı təmiz, ürəyi şeir ilhamıyla dolu qadına qismət etmişdi.

O, Azərbaycanın unudulmuş bir şairəsidir.

Tarix çox şairləri, çox şairələri unudub.

Unudulanların içərisində istedadlılar, unudulmağa layiq olmayanlar da az deyil.

Neyləməli, unudulmaq, yaxud hafizələrdə, dodaqlarda diri qalmaq da bir ayrı qismətdir!

Zaman bəzən üzdən böyük görünməyənləri də yaşada, daha üstün hesab etdiklərimizi isə yaddan çıxarda bilir.

Bu qadının bir şairə kimi unudulması bəlkə də dərd deyil. Könül istər ki, onun taleyi unudulmasın.

Şeirlərinin hansıları qeyb olsa da, zindanda, sürgündə yazdıqları gərək itib-getməsin.

Qalsın və həmişə yaddaşları narahat etsin, qalsın və daim tarixin yaralarının qaysağını qopararaq onları sönməyə qoymasın.

Sözlər var ki, onlar könlü oxşamaq, qəlbi əyləndirməkçün yox, könlü göynətmək, qəlbi dağlamaqçün yaşamalıdır.

Umgülsüm Sadıqzadə yazıçı Seyid Hüseynin həyat yoldaşı olub.

O, Seyid Hüseynə 4 gözəl-göyçək, fərasətli, nəcib övlad bağışlayıb.

"Mənim həyatda yaşadığım yalnız səninlə çocuqlarımın səadəti üçündür. Mən öz istirahət və səadətimi burada görürəm. Həyatda hər şey müvəqqətidir. Hər şey məhv olub gedəcək. Zaman ilə xatirələrdən silinəcəkdir. Mənim çalışdığım, yazıçılığım həp sizin səadətiniz üçündür".

Bu sətirləri Seyid Hüseyn 1928-ci ilin 29 dekabrında sevimli Umgülsümünə yazıb.

Ağıllarına gələrdimi ki, 9 il sonra onların səadətli günləri bitəcək, həqiqi mənada hər şey məhv olacaq?! Təmtəraqsız, miyanə dolanışıqlı güzəranları vardı.

Amma bir yerdəydilər və onlarçün bundan böyük sevinc yox idi.

Həmin birgəliyin, hər axşam bir tavan altında qovuşa bilməyin səadətlərin ən ülvisi olduğunu pərən-pərən düşəndən sonra duyacaqlar.

Tale, amansız dövran onları elə ayrı salacaq ki, daha heç vaxt qovuşa bilməyəcəklər.

Qəzavü qədər isdedad bağışladığı Seyid Hüseynə elə nahamvar bir yazı yazacaq ki, bu kübar yazıçı vaxtın qorxusundan xalqı üçün doğurmalı olduğu füsunkar əsərlərin çoxunu elə qəlbində, beynində özü ilə aparmalı olacaq.

Yazdıqlarının bir çoxunu sürüşkən dövrün siyasi tələblərinə qismən uyğunlaşdırmaq məcburiyyətində qalacaq.

Nəsibi elə düyünlü, elə kələ-kötür alınacaq ki, qısa ömrü içərisində qələmə almağa girəvə tapdıqlarının da bir çoxu it-bata düşəcək, lap bəlli olanlarının da hərəsi bir dərədə sükuta, etinasızlığa düçar olacaq.

Eyni qismət sevgilisi Umgülsümün şeirlərinin də başına gələcək.

Niyə belə olur, nədir insafsızlıq kimi görünən bu acı aqibətin hikməti?

Allahın pəncərəsi daha genişdir, O biz görməyənləri görür, bilir, Onun məntiqini sonacan dərk etməkdə də acizik.

Və mən bu acizliyimlə adi bir insani təəssüfümü, heyrətimi dilə gətirməyə bilmirəm.

İlahi, sən bu insanları belə nazik, bunca vergili xəlq etmişdinsə, onlara bunca gözəllik yaratmaq qabiliyyəti vermişdinsə, niyə o istedadın bəhrələrini də, onların öz varlıqları kimi, xəzan yarpaqları sayaq vaxt yelləriylə fənaya uğratdın? Bu sualın cavabı mənimçün dərkolunmazdır.

Mən gəncliyin aşar-coşar çağında,

Həyatı sevgidən ibarət sandım.

Qəlbimi güldürən sevda bağında

Hər çiçək gördümsə, tək səni andım.

Ey yeni həyatım, ey sübh-i Sadiq!

Gəncliyin ruhuma nasıl müvafiq.

Bildim ki, nə imiş eşq ilə aşiq,

Sənə məftun oldum, odlara yandım

.

O dərin nəzərlər, mənalı gözlər,

Baxınca ruhuma şeirlər söylər.

O sakit baxışlar qəlbimi dələr,

Sevginin yolunda dərdə qatlandım.

Umgülsüm bu şeiri 1919-cu ilin avqustunda yazıb. "Sadiq" dediyi elə Seyid Hüseyndir.

Bir il sonra qovuşacaqlar.

Amma bu gənc qız yalnız Hüseyn Sadiqi sevmirdi. Bəlkə daha artıq məhəbbətlə Vətəninə, yurdunun yüksələn bayrağına, yenicə qazanılmış istiqlalına vurğun idi.

Turan balasıyam, Türkün özündən,

Soyuq su içdim mən pinar gözündən.

Yeni nur aldım o günəş üzündən,

Şərəfli bir dilək yaşadar məni.

Mən də cəngə girdim, cidalı gördüm,

Göy üzünə baxdım, hilalı gördüm.

Səni yox, o gözəl camalı gördüm,

Yadlara aldırtmam gözəl Vətəni.

Ey buzlu Şimaldan qopan ruzigar!

Toxunma qəlbimə, atəşi parlar.

Sakın, gəlmə, səni nəfəsim boğar,

Dəf ol! Vətənimdə görəməm səni..

.

19 yaşlı bir qızın yaşından böyük görünən bu yurdçuluğunun, siyasi ayıqlığının, düşməni odlu nəfəsi ilə susdurmağa hazır olmaqlığının kökündə ailədən, nəsildən, qandan gələn bir təpər var.

O, yenicə qurulmuş 1 yaşlı cümhuriyyətin öndərlərindən olan Məmməd Əmin Rəsulzadənin əmisi qızı idi. İkibaşlı qohum idilər - bu qızın bacısı Ümbülbanu Məmməd Əminin həyat yoldaşı idi.

İndi iftixar etdiyi həmin doğmalıq bircə il sonra ona və bütün nəslə ən ciddi təhlükə mənbəyinə çevriləcək, bu nəslin tifaqının dağılmasına bais olacaq.

Əri Seyid Hüseyni 1937-ci ilin 15 iyulunda həbs edəcəklər, "xalq düşməni", "vətən xaini" elan edib güllələyəcəklər.

Umgülsüm zindana 1937-ci ilin 11 noyabrında atılacaq.

Onu "yüngül" cəzalandıracaqlar.

8 il sürgün cəzası kəsəcəklər, bu müddətin də hamısını deyil, 6 ilini çəkəcək.

Təzədən Vətənə qayıdıb gələ də biləcək. Lakin qanlı-qadalı sovet repressiyaları fırtınaları toxtayanda, 1950-ci illərin ortalarında bir çox başqaları kimi, Seyid Hüseynə bəraət verilsə də, Umgülsümü sovet dövləti murdar nəfəsi gedib-gələn son aylaracan bağışlamadığı düşmənləri sırasında saxlayacaq.

Və onunla da bir daha etiraf etmiş olacaq ki, bu qadını yalnız "vətən xaini" Seyid Hüseynin zövcəsi kimi deyil, Rəsulzadələr nəslinin bir təmsilçisi kimi cəzalandırıbmış.

Umgülsümə bəraət payı 1990-cı il martın 14-də yetəcək.

O vaxt ki, artıq sovet quruluşu dağılıb qurtarırdı və bu quldur hakimiyyətin tarixin qəbiristanına gömülməsindən lap azacıq öncə haqsız cəzalanmış, amma bəraət almamışların hamısının üstündən bir fərman əsasında elliklə günah damğası götürülürdü.

1937-ci il noyabrın 10-da NKVD quzğunları həmişəki kimi gecə gəlirlər.

Artıq məhbəsdə yatan, cəmiyyət üçün "vətən xaini" olduğu elan edilmiş yazıçı Seyid Hüseynin həyat yoldaşı Umgülsüm Əbdüləziz qızı Sadıqovanın adına açılmış 8816 saylı cinayət işində bu qadının həbs edilməsi üçün orderdən əlavə 4 uşağının - 16 yaşlı Oqtayın, 14 yaşlı Cığatayın, 11 yaşlı Toğrulun, 7 yaşlı Qumralın da yetimxanaya verilməsi haqqında qərar vardı.

Amma heç olmazsa burada Allah üzlərinə baxır.

İçərişəhərdə, Qəsr küçəsi, 74 saylı mənzildə Seyid Hüseynin ailəsi ilə birlikdə yazıçının bacısı Rübabə Rzayeva və bacısı qızı Səyyarə də yaşayırdı.

Uşaqların da aparılması haqda sənəd irəlicədən hazır olsa belə, Rübabə xanımın təkidli yalvarışlarından sonra dilindən kağız alaraq balacaları onun himayəsinə buraxmağa razılıq verirlər.

Həbsin ertəsi günü səhər isə artıq Umgülsüm dindirilirdi:

"- Siz neçə il Seyid Hüseynlə nikahda olmusunuz?

- Mən Seyid Hüseynə 1920-ci ilin əvvəllərində ərə getmişəm və 1937-ci il iyulun 15-də baş verən həbsinə qədər onunla birgə yaşamışam.

- Ərinizin əksinqilabi fəaliyyəti haqqında nə bilirsiniz?

- Mənə həyat yoldaşım Seyid Hüseynin əksinqilabi fəaliyyəti barəsində heç nə məlum deyil.

- Sizə kimlər gəlib-gedirdi, əriniz Sadıqov haralarda olurdu? - Hərdənbir şairlərdən Səməd Vurğun, Abdulla Şaiq bizə gələrdilər. Onlardan başqa bir də qohumlarımız bizə gəlib-gedərdi".

Bir gün də ötür. Bu, artıq məhbusun dindirmə protokolundan parça deyil. Müttəhimin adamyeyən bir quruluşun və siyapır zəmanənin əleyhinə yazdığı ittihamnamədir.

"12 noyabr 1937-ci il. Bu gün 2 gündür buradayam. Bu iki gündə keçirdiyim həyat mənə yuxu kimi gəlir. Başım bir qovğa içində kimidir. Səhər saat 10-dur. Nəzarətçi gəlib qapının qıfılını açdı. Ayaqyoluna gedirik. Kamerada elə qarışıqlıq var ki, belə bir şeyi mən ömrümdə təsəvvürümə gətirməmişdim. Adam adam ayağı altında gedir. Bütün yorğan-döşəklər yerə sərilib. Axşamdan bəri 36 adamın bir subaşı kimi istifadə etdikləri ağzına qədər dolu çirkab vedrəsinin və onunla yanaşı qoyulmuş natəmiz su, çay vedrəmizin ağzı açıqdır. Nə bu murdarlığı və üfunəti, nə də bu qədər adamın balaca, bir tərəfi bağlı otaqda bütün sutka ərzində aldıqları nəfəsdən kəsif havanı təmizləyəcək bir şey yoxdur. Burada hər şey fövqəladə bir şəkildədir. Axşam yatanda soyunmayan məhbuslar geyinmə işindən azaddırlar. Yerimizdən qalxıb bayıra çıxırıq. Ayaqyolundan qayıtdıqda ibtida çay içirik. Çay vedrəyə tökülüb qoyulmuşdur. Kamerada çay içmək və xörək yemək üçün 18 qab vardır. Bu qablar həbsxananındır. 36 arvad bu qablarda xörək yeyəcəyik, həm də çay içəcəyik. Xörəkdən sonra yuyulmayan qablarda növbə ilə çay içmək qanımızı yemək kimi bir şeydir. Bunu Allah düşmənə də qismət eləməsin!

Günorta yeməyimiz də gəlmişdir. Vedrəmizi şorba ilə doldurmaq üçün qapı ağzına qoydular. Biz bunu yeməliyik. Lakin bu, yeyiləcək bir şey deyil. Yeyilməsi mümkün olmayan ağ rəngli şorbanı taxta qabdan növbə ilə yemək lazımdır. Güc-zor, ağlaya-ağlaya, ögüyə-ögüyə yeyirik. Aclıqla oyun olmaz, düz iki gündür acıq".

Bu, nadir bir sənəddən parçadır, nadir bir faciə əsərinin tikələridir.

Umgülsüm xanım Bayıl həbsxanasında saxlandığı günlərdə kağıza və qələmə sədaqətini bu dar macalda da nümayiş etdirərək ədəbiyyatımız və tariximiz üçün müstəsna olan zindan gündəlikləri də yazmağa imkan tapmışdır.

Onun "Qala xatirələri" canlı şahidin təsirli diliylə müdhiş tariximizin təsəvvürə belə sığmayan dəhşətli görüntülərini sıralayır.

Məhbuslar üçün yaradılmış bu cəhənnəm şəraiti də cəzanın bir ayrı növü idi, insanı mənən şikəst etmək, dirigözlü öldürmək idi.

Darısqal bir kamerada əzablara və təhqirlərə məruz qoyulan bu qadınların hamısı seçmə insanlar idi.

Onların ərləri bu millətin seçmə balalarıydı.

Yox, hər halda Allah ədalətlidir.

Umgülsüm xanımın lətif şeirlərinin əksəri itib-batsa da, itib-batma, salamat qalma ehtimalı təxminən sıfra bərabər olan bu gündəliklərin xilas olması, bugünümüzə gəlib çatması Allahın işidir.

Allah istəyib ki, insanlara bu həqiqətlər gizli qalmasın.

İtmiş ən lətif şeirlərlə ədəbiyyatımız natamam olmaz.

Başqa o cürləri bollucadır. Amma bu gündəlikdəki sərt gerçəkləri bilməsəydik, tariximiz də, mənəviyyatımız da tam olmazdı.

Bu, daim xatırlanmalı bir dərsdir. Bunlar millətin həmişə baxıb qəhərlənməli olduğu vəhşət filmi, çəkə-çəkə saflaşacağı qəm sıra dağlarıdır.

Bəli, o çağlar Bayıl həbsxanasının kameralarına doldurulanlar oğrular, yolkəsənlər, başkəsənlər deyilmiş. Bu millətin ən pak, ən xeyirli insanlarıymış.

Bu milləti millət edən şəxsiyyətlərmiş.

Və onların xanımları.

Bir-birlərindən xəbərsiz qonşu kameralarda əzab, işgəncə məngənəsindəymişlər.

Müşfiqin Dilbəri də həmin dustaqlardan biriymiş.

1970-ci illərdə tələbəykən radioda hazırladığım "Axşam görüşləri" verilişinə bir neçə dəfə qonaq çağırıb müsahibə aldığım Dilbər xanım Axundzadədən bir dəfə soruşmuşdum ki, nə yaxşı o vaxt sizi başqa şair-yazıçıların həyat yoldaşları kimi sürgün etmədilər?

Dilbər xanım bu sorğumu cavabsız qoymuşdu, iri, ifadəli, qara gözləri yaşla dolmuşdu.

O görüşlərimizdən 20-25 il sonra Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinin arxivlərində Müşfiqin, Dilbərin cinayət işlərini vərəqləyəndə anlamışdım ki, niyə Dilbəri o zaman həbsdən azad ediblərmiş.

NKVD cəlladları nə hoqqalar durğuzublarmışsa, zavallı qadın havalanıbmış.

"25 fevral 1938-ci il. Səhər tezdən bizim kamera ilə üzbəüz olan kameradan bir hay-küy qopdu və biz qapıya toplaşdıq. Nə qədər acı bir mənzərə! Şair Mikayıl Müşfiqin arvadı əqlini itirmişdi! Bu söz dünəndən bəri eşidilir. Lakin bu xəbərin bu qədər ciddi olduğu aydın deyildi. Biz zənn edirdik ki, Dilbər sadəcə əsəbi hallar keçirir.

Dünən onda dəliliyə dəlalət edəcək heç bir şey yoxdu. O mənə təsəlli verirdi: "Nə olar, səbir eləmək lazımdır, görmədiyimiz yerləri gedib görərik..." Dünən o çox yaxşı idi. Amma bu gün vəziyyət tamamilə başqadır. Dilbər hər gecəki kimi, bu gecə də yatmamışdır. Yatmamaqla bərabər son dərəcə əsəbiləşmiş, başqalarını oynamağa, oxumağa təkid etmiş, öz-özü ilə danışıb şikayətli sözlər söyləmişdir. Ərz-i hal yazıb qaladan azad edilməsini tələb etmiş və nəhayət əllərini bir arvadın boğazına aparıb onu boğmaq istəmişdir. İndi kameradakı arvadlar qapıya yığışıb çığır-bağır salır, onun buradan götürülməsini istəyirlər. Nəzarətçilər, növbətçi, doktor müavini qadın, hamısı buraya yığışmışlar".

"27 fevral 1938-ci il.

Bu gecəni səhərə qədər yatmamışam. Hamımız çox pis əhval-i ruhiyyə ilə gecəni səhər etdik. Dilbər tamamilə dəli olmuşdur. Onu yuxarıya- xəstəxanaya aparmışlar. Tam bizim kameranın üstündə olan palataya tək salmışlar. Dünən ona iynə vurub sakit etmişdilər. Axşama kimi yatmışdı. Axşam ayılıb yenə başladı. Bütün gecə səhərə qədər biaram özünü ora-bura çırpıb otağın içində o yan-bu yana qaçır, ayaqlarını yerə döyüb nəsə danışırdı. O oxuyurdu. Şikayətli sözlər söyləyirdi. Onun dediklərini aydın eşitmək olmasa da, bəziləri anlaşılırdı. Dilbər özünü oxşayırdı, çox hüznlü bir ahənglə deyirdi: "Yazıq Dilbər hey... yetim Dilbər hey... kimsəsiz Dilbər hey!.." Sonra sadə danışıq tərzilə "Müşfiqim gəlsin, atam gəlsin... Gedin qapını döyün, atama deyin ki, gəlsin məni aparsın... Mənə deyirlər dəli olmusan... Mən yarımın yolunda ölməliyəm... Ey gözə görünməyən Allah! Deyirlər sən yoxsan, özün mənə rəhm elə!" Küçədə milisioner fit verdi, Dilbər bunu eşidib dedi: "Siqnal ver, qoyma!.."

Müşfiqlə danışırdı.

O, otaqdaymış kimi üzünü ona tutub özünü oxşayırdı.

Sonra yenə özünü çarpayıdan yerə atıb çox bərk bir səslə qışqırdı, o yan-bu yana qaçdı. Dilbərin bu halı bizdə can qoymadı. Axı bu, bizim sevimli, əziz şairimiz Müşfiqin əziz, nazlı Dilbəridir. İndi qazamat küncündə dəli olmuş, əllərdə qalmış, dillərə düşmüşdür. Deyirlər onun əllərini dalına bağlayıblar".

Əslində bu aqibət onların hər birinin - bütün dustaq şair-yazıçı arvadlarının, bütün məhbus istiqlalçıların ailə üzvlərinin qarşısına çıxa bilərdi.

Dilbərin halına düşənlər də oldu, çərləyib, vərəmləyib bir gül kimi solanlar da, bütün zindan və sürgün məşəqqətlərinə tab gətirərək gedər-gəlməzdən dönənlər də.

Qismətlər müxtəlif olsa da, nəticə ki eynidir - gözəl həyatları puç oldu.

Umgülsüm iti şair fitrətiylə bu müsibətləri xeyli irəlicədən, 1920-nin aprelində üçrəngli bayrağımız qəhrlə endirilərkən duymuşdu.

Bu, 20 yaşlı bir azərbaycanlı vətənpərvər qızın bayrağımıza ağısıdır, naləli oxşamadır:

Sən Bayrağım! O yüksək şanlarından

enərkən

Mavi göyə bir duman gəldiyini

sezdim mən.

Qoynundakı ağ nurlu ay-yıldızım

sönərkən

Üzərimə doğacaq günəşlərdən

bezdim mən.

Yazıq sənə, Bayrağım! Endirdilər,

öyləmi?

Səni yıxıb devirən o zəhərli ruzigar

O haqq deyən haqsızlar, vəhşilər,

Tanrısızlar

Yanar ocağımı da söndürdülər, öyləmi?

Bir röyamı oldu o gördüklərim həpisi?

Bağlandımı üzümə türk elinin qapısı?

O məsud günlər bitəndən, müstəqilliyimiz çökdürüləndən 17 il sonra Umgülsüm xanımgilin yuvası dağıdıldı.

Amma bu gənc şairə röyanın artıq bitdiyini, qapının bağlandığını elə o vaxtdan, bəla sellərinin dörd bir yandan onları ağuşuna alacağı günlərdən çox öncə hiss etmişdi.

Azadlıqda yaşadığı, Seyid Hüseyniylə, balalarıyla birgə olacağı 17 il Tanrı bəxşişi imiş.

Ciyərparalarından cüda salınmış gənc ana iztirabların ağır yükündən, həsrətinin şiddətindən durduğu yerdəcə keçinə bilərdi.

Onu və onunla həmdərd, həmqismət kamera yoldaşlarını xilas edən elə qəmlərinin eyni olması idi.

Onlar bir məchulluq içərisində idilər.

Dünya ilə əlaqələri üzülmüşdü. Balalarının da, özlərinin də taleləri onların hər biri üçün cavabsız sual idi.

Onlar elə bir girdabda çabalayır, elə bir burulğanda qovrulurdular ki, hətta Allahın da buralardan xəbərdar olmasına inanmaqları gəlmirdi.

Dəmir pəncərədə qalmış gözlərim,

Araram fəzada son qismətimi.

Od saçar ağzımdan çıxan sözlərim,

Hiss edərmi göylər fəlakətimi?

Görün gözlərimə sən, ey gələcək,

Görün ki, tükəndi, qalmadı səbrim

Qaldır pərdələri, ey çərx-i fələk,

Nə gözləyir məni, yoxdur xəbərim.

Söylə ki, nəsibim, müqəddəratım,

Hansı əllərdədir? Tanıtdır mənə.

Yəni vicdan varmı, ya ki həyatım,

Batacaq göz yaşı dərinliyinə?

Gələcək o qədər anlaşılmaz idi ki, onu heç cizgi kimi, ilğım təki də təsəvvür etmək mümkün deyildi.

Əvəzində göz önündə yalın, nicatsız və öldürücü bir gerçəklik vardı.

O şeiri də, bu gündəlik təəssüratını da Umgülsüm Bayıl həbsxanasında qələmə alıb: "20 aprel 1938-ci il. Bu gün 5 ay 10 gündür burada - Bayıl qazamatındayam. 160 gün! Bir o qədər də gecədir ki, uşaqlarımı görmürəm. Uşaqların simalarını düşündükcə, sanki tül bir pərdə dalında olan kimi onların üzlərini xatırlaya bilmirəm.

Ancaq Qumralın surəti, sonuncu dəfə gördüyüm siması yadımdan çıxmır.

Elə bilirəm ki, nə qədər uzun illər keçsə də, o an yadımdan çıxmayacaqdır.

O gecə onu şirin yuxusundan oyadıb ağlaya-ağlaya qollarım üstünə alıb o biri otağa apardığım halda iki gözdə olduğumuz otaqların qapısını bağlayıb möhürləyirdilər.

Onun kəsilməyən saçları alnına dağılmış, yanaqları qızarmışdı.

Qumral ağlayırdı.

Onu qucağımda arxası üstə tutduğum üçün gözündən axan yaş gözlərinin çuxurlarında toplanıb böyük bir brilyant kimi parlayırdı.Uşağı yatmağa uzandırdığım zaman brilyant yaşlar yanaqları üzərində zolaqlar buraxaraq axırdı.

Son dəfə dönüb ona baxarkən o yenə arxası üstə uzanıb ağlayır, yenə gözlərinin çuxurunda yaşlar məhzun halda dalımca baxırdı.

Bu lövhəni mən ölənə qədər unuda bilmərəm və onu yuxudan oyadıb o biri otağa apardığım zaman uşağımın gördüyüm o saçlarını, Toqqulumun saralmış rəngini, Qumuşumun yaşlı gözlərini həmişə çox aydın xatırlayıram".

Və nəhayət ki, çoxdan arzusuyla çırpındığı gün yetişir.

Aprelin 21-də ona ilk görüş verirlər. Bu görüşə qədər elə gündəliklərindən də bəlli olur (heç bu gündəlikdə yazdıqları olmasa da, aydındır) ki, balalarının hansısa uşaq evinə verilməsi, böyük oğlu Oqtayın həbs edilməsi şübhəsiylə kirpikləriylə od götürdüyü çox olmuşdu.

Görüşürlər və bir tərəfdən böyük nigarançılığına son qoyulsa da, onsuz qalmış balalarının miskin halı bədbəxt qadını bir az da sarsıdır.

Əriyib bir dəri, bir sümük qalmış 7 yaşlı qızcığazını tanımayan ananın dərdinin həddini, böyüklüyünü ifadə edə biləcək söz hələ yaranmayıb.

"21 aprel 1938-ci il. O qələbəlikdə hər kəs dəlicəsinə öz adamını axtarırdı. Mən də o qələbəlikdə gözləri ilə məni axtaran Oqtayımı gördüm. Gözlərimə inana bilmirəm, doğrudanmı mən onu görürəm?

Sonradan orada durmuş, tanınmaz bir şəklə düşmüş Qumuşcığazımı gördüm. Əgər Oqtayın yanında durmayıb, paltosu ilə şərfi üstündə olmasaydı, mən onu diqqətlə baxmayınca tanıya bilməyəcəkdim. O mənim qoyub gəldiyim Qumuş deyildir. Son dərəcə arıqlamış, yanaqları çəkilmiş, üzü solğunlaşmış, gözləri açılmışdır.

Bu uşaq, siması qırmızı, oynar-gülər, tumbul yanaqlı, dəyirmi üzlü Qumuşuma qətiyyən bənzəmir. Demək, mənsizlik mənim bu nazlı balamı bu hala salmışdır. O tamamilə dəyişmiş, arıqlamağı ilə bərabər boyu uzanmış, saçları da uzanıb alnına tökülmüşdür. Onun üzünə bir də baxır, Seyid Hüseyni görən kimi oluram. Heç bir zaman atasına qətiyyən bənzəməyən bu uşaq indi atasının 20 yaşında ikən çəkdirdiyi şəklinə sıxı bir surətdə bənzəyir. O şəkildəki bütün mühüm xətlər bu gün Qumralın üzərinə çəkilmişdir. Mən bu məlul, bu məsum simada bir Seyid Hüseyn görürəm".

Apreldir, çöldə bahardır, amma o baharın Umgülsümə, onunla oxşar qisməti paylaşanlara nə dəxli!

Seyid Hüseynin dostu, bu ailənin simsarı Cavid əfəndi:

"Arif odur gülsün içindən bahar!" - deyirdi.

İndi bayırdakı yaz ürəyində qara qış tüğyan edən Umgülsüm üçün bahar olmaq gücündə deyildi.

Əslində, o bu kəsif kameranın divarları arasında baharın rəngini, ətrini duymaq imkanından da məhrum idi.

Bu çıxılmaz divarlar arasında o, fəsillərin dəyişməsini yalnız soraqla bilirdi.

Təqvim donmuşdu.

Deyirlər nəşəli bir bahar gəlmiş,

Böyük kainata təzə can verir.

Təbiətin hüsnü yerlərə enmiş,

Gülümsər həyatdan bir nişan verir.

Ey bəxtiyar bahar! Sən ey gözəl çağ!

Gəzirsən bizlərdən nə qədər iraq.

Uçsa pəncərəmdən bir yaşıl yarpaq

Ruha həyat hissin o zaman verir.

Bu şeiri qara karandaşla saralmış bir vərəqdə Bayıl həbsxanasında 1938-ci ilin o nəhs günlərində yazıb Umgülsüm xanım.

Və o şeirin yazıldığı gündən, əzizləriylə uzun intizardan sonra baş tutan həmin görüşdən düz 20 gün ötəndə Umgülsüm sürgün edilir.

Ayrılıq qatarı onu Mordvaya aparır...

"Umgülsümcan!

Bu məktubu mən dünən gecə saat 2-də yazmaq istəyirdim. Hər kəs yatmışdı. Məni isə yuxu aparmırdı. Yerimə uzanaraq düşünürdüm. Öz-özümə deyirdim: indi onlar da yatmışlar. "Onlar", yəni siz. Bu fikirləri edərək xumarlanırdım.

İndi saat 7-dir. Müxtəsər, bir çay içmişəm. Ehtimal ki, siz də çay içirsiniz".

Bu məktubu yazan Seyid Hüseyndir.

Bu sətirlərdə 1929-cu ilin 2 iyunudur. Seyid Hüseyn qatarla Yevlaxdan tərpənərək Gəncəyə gedir.

Sevimliləriylə qısa ayrılıq belə onu darıxdırır. Özünü və ailəsini ovutmaq, bu qısa hicran boşluğunu doldurmaqçün məktubunu yoldanca Bakıya göndərir.

Bir-iki günlük ayrılığa dözə bilmirdilər.

Nəsibləri əbədi ayrılıq oldu.

Mən saralıb-sollam qərib ellərdə,

Sözüm dastan olar bütün dillərdə.

Gözüm qaldı çiçəklərdə, güllərdə,

Gül dərmədim, düşdüm çəmən ayrısı,

Sürgünəm, düşmüşəm vətən ayrısı.

Ağlaram gözümün yaşı bitincə,

Sızıldaram əlim sizə yetincə,

Şeirlər düzərəm incədən-incə,

Canım candan cüda, bədən ayrısı,

Sürgünəm, düşmüşəm vətən ayrısı.

Umgülsüm Temlaq deyilən bu həbs düşərgəsinə yetişəndən az sonra onun adına bir açıqca da gəldi.

Altında 1939-cu il 1 yanvar tarixi qoyulmuşdu.

Bu açıqcanı yollayanlar Umgülsümün qəm ortaqları, onunla Bakıda, Bayıl həbsxanasında eyni zülmləri yaşamış məhbus qadınlar idi.

Deməli, bu açıqca göndərilən tarixəcən onlar hələ oradaymışlar, bir yerdəymişlər.

Kim bilir onların taleyi necə olub.

Hansı biri illər sonra salamat qala bilib, hansılar o həbsxanadamı, ya həbs düşərgəsində canını təslim edib. Umgülsümlə eyni kamerada eyni məşəqqətləri çəkmiş bu qadınlarda insanı heyran qoyan sınmamaq qüdrəti, dəyanət, o cür şəraitdə belə daxili zərifliklərini, ləyaqətlərini, insanlıqlarını, başqasına hayan olmaq duyğusunu hifz edə bilmək qabiliyyətidir.

Sadəcə bir məktubdur.

Umgülsümü yeni illə təbrik edirlər.

Onun həssas təbiətinə bələd olduqlarından Bakıdan istəkli rəfiqələrinə çiçək də göndəriblər.

Açıqcanın bir küncünə rəngli qələmlərlə xırdaca gül şəkli çəkilib.

"Əziz bacımız Gülsüm xanım!

Əvvəla bütün yoldaşlar tərəfindən sənə səmimi bacılıq salamı göndəririk və yeni ilini təbrik edərək arzu edirik ki, gələcək yeni ilini azadlıqda, özün arzu etdiyin kimi keçirəsən".

Bu qadınlara o dustaqxanada həqarətlə "müttəhim", "vətəndaş" söyləsələr də, onlar bir-birləri üçün yoldaşdırlar, bacıdırlar.

Hər halda onlar buradakıların günahsız, təmiz, məsum olduqlarını hamıdan daha yaxşı bilirlər. Zəhra, Tamara, Leyla, Əminə, Zivər, Umxanım, Validə, Firuzə, Mədinə, Kövsər, Gövhər, Firuzə, Əsma, Anya, Tutu, Nisə xanım. (Alışdığım elmi səliqə tələb edir ki, MTN arxivində bu adların hər biri ilə bağlı cinayət işlərini arayım, vərəqləyim, onların kimliyini öyrənim, zədəli talelərinə enim. Amma nə edim ki, buna vaxt yoxdur, əsas mətləbdən ayrı düşərəm. Ancaq bu özü də elə daha bir vacibdən-vacib mətləb deyilmi? 1937-38-ci illərin bircə kamerasındakı bu qədər ləyaqətli insanın taleyini izləmək savab olmaqdan özgə, millətin tarixinin bir yanıqlı və şərəfli parçası olaraq da çox çəkicidir. İnşallah, qayıdaram!..).

"Ana qurban!

Sən yazırsan ki, oranın hər yerini gəz, bizimçün yaxşı-yaxşı təsvir et. Bir tərəfdən baxanda doğru deyirsən, amma bir tərəfdən bir az gülməli çıxır. Buranın hər yerini gəzməkçün ayaqlarımın ixtiyarı məndə deyil.

Ancaq bununla bərabər yenə söyləniləcək söz var.

Bir aydan bəridir zonadan - hasardan bayırda tikilib hazırlanmış sexə işləməyə gedirik. Bu, bizimçün dəyişiklikdir. Hər gün səhər 7.30-da qar qalanmış bu düzəngahdan saldığımız geniş bir rizlə yola düzülürük, ayağımız altında çaxmaq daşı kimi bərkimiş buzların üstü ilə çox ehtiyatla, ayaqlarımızı qoyacağımız yeri yoxlaya-yoxlaya gedirik.

Bu yolda bir çox dəfələr mən sürüşüb yıxılmışam.

Saat 12-də işləməkçün zonaya gəlib bir də axşam 7.30-da qayıdırıq.

Bu gün səhər 27 dərəcə şaxta vardı, biz işə gedirdik. Təmiz və quru hava ilə qarşılaşan nəfəsimiz qar olub qaşlarımıza, kirpiklərimizə qonurdu. Fəzanın saflığını ləkələyəcək nə üfüqdə duman, nə göydə bir bulud vardı. Meşənin üstündən yüksələn istisiz mart günəşi öz ziyalarını qarlı damlara, bacalardan çıxan tüstülərə, qaralan meşələrə, ağaran çöllərə səpirdi.

Bizi əhatə edən çılpaq təbiətin bu zənginlikləri, bu görkəmi qarşısında adam bir söz söyləməmiş dura bilmir.

Mən də öz-özümə dedim ki, heç olmasa Cığatayıma bunlarısa da yazım. İndi daha belə soyuqlar gec-gec və qısa zaman olur. İndi meşə ağ xalatını çıxarıb qara donunu geymişdir. Bir azdan sonra yaşıl köynəyi ilə duracaq. Onda biz xoşbəxt olacağıq.

Cığatay! Burada təbiət zəngindir. Ancaq bu zənginlik həmişə işıqlı səhərlərdən, günəşli göylərdən ibarət deyil. Təsəvvürünə gətir, 40-45-ə enmiş bir şaxta, çox bərk qar yağır, şiddətli bir külək, çovğun, boran, aysız-ulduzsuz bir gecə. Mən, sənin anan işdən çıxıb təbiətin bu zənginlikləri içindən zonaya gedir.

Ölümləri xatırladan qəzəbli bir tufan yeri göyə, göyü yerə qatmışdır. Bütün yollar, rizlər örtülmüşdür. Qardan dərələr, təpələr əmələ gəlmişdir. Qaşlar, kirpiklər qar tutduğu kimi, burunların deşiyi də buz bağlayır.

Nə göz açmaq, nə də nəfəs çəkmək mümkün deyil. Adama elə gəlir ki, həyatın, daha doğrusu, dünyanın son günü, son saatıdır. Amma burasını da etiraf etməliyəm ki, belə çovğunlara az təsadüf olunur. Söylədikcə söz qurtarmır.

Daha bəsdir. Sağ ol.

Öpürəm səni bərk-bərk. Anan Umgülsüm".

Bu məktubu 1941-ci il martın 17-də yazıb. Təpədən-dırnağa şair ruhu ilə dolu olan bu qadın o saya, adi mənzərələri də onlardakı gözəlliyi duyaraq şairanə bir iştaha ilə təsvir edir. Təbiətin rəngləri, çalarları əsirgədiyi o yalqız, o səssiz ucqarlardakı sönük həyatını bu mətin qadın əlvan rənglərin işığı, çılğın misraların hərarəti, balalarına ünvanladığı nəvazişli məktubların şəfqəti ilə canlandıra bilirdi.

Barmaqları da şair idi Umgülsümün. Nəfis tikmələr toxuya, o tikmələrin üzərinə gözəl rəsmlər nəqş edə bilirdi.

Dönərəm başnıza pərvanələr tək,

Göndərirəm sizə iki kələbək.

Biri Səyyarəmin, biri Qumruşun,

Gücüm buna çatdı, neyləmək gərək!

Dünyanın qurtaracağı qədər əlçatmaz olan sürgün qürbətindən balalarına sovqat göndərirdi. irinə araqçın, birinə dəftər qabı, birinə yaxalıq, birinə balaca xurcun...

Bu şux boyalı, rəngləri indiyəcən solmamış ana hədiyyəsi tikmələr, incə əl işləri o qürbətdən Bakıya, Oqtaya, Cığataya, Toğrula, Qumrala ana mehrini, ana qəlbinin istisini də gətirirdi.

Balalarının məktubları Umgülsüm üçün ümid çırağı, onu bu məsum varlıqların naminə ömürdən dördəlli yapışmağa sövq edən həyat cövhəri idi.

Ən bədbin, ən dilxor, yaşamaqdan bezdiyi ən küskün anında bu məktublar onu dirçəldirdi, həyat eşqi ilə doldururdu.

Bu adicə sətirlərdə ilahi bir güc vardı:

"Əziz anam! Mən lap yaxşıyam. Sən məndən nigaran qalma.

Anam, məni və Toğrulu tətilə buraxıblar.

Biz dərsə bir də 1940-cı il yanvarın 13-də gedəcəyik.

Mən birinci rübün qiymətlərini "əla" almışam.

Toğrul da "əla"çıdır.

Anam, bu saat qar yağır. Həyətdə qar doludur.

Özü də bayırda yaman külək var. Anam, bibi sənə bir araba salam göndərir.

Bunu yazan Qumral Sadıqzadə. 10 yanvar, 1940".

Hər səhər işə getdikləri tikiş sexində Umgülsümün həyatının bir qeyri-adi hadisəsi də baş vermişdi.

1941-ci ilin aprelində Bakı, Azərbaycan gəlmişdi o qürbətlərə. Radioda Azərbaycan musiqisi səslənmişdi və bir neçə dəqiqə boyunca Umgülsüm dönüb olmuşdu azad bir quş, uçmuşdu Vətənə, qanadlanmışdı bəxtiyar olduğu çağlara.

Qopardı ruhumu bu gün yerindən,

Elimin qəlbindən gələn nəğmələr.

Dinlərəm mən səni, ey doğma Vətən,

Könül dalğalanar, həyəcan gələr

Çal, gözəl musiqi,gözəl muğamat,

Çal, bir az ağlayım, gülüm səninlə.

Qoy bəlkə özümü bir yarım saat

Elimin qəlbində bilim səninlə.

Riqqətə gəlmişdi, bu şeiri qələmə almışdı, uşaqlarının cavab məktublarını gözləmədən onlara təzə məktublar yazmışdı, hər şeyin yaxşı qurtaracağına özünü bir az da inandırmışdı, içəridən bir az da səfərbər olmuşdu...

Amma Umgülsüm yalnız balalarına yazmırdı.

O, bir ucdan Moskvaya, Stalinə, Beriyaya da məktublar göndərirmiş, 2 oğlunun Sovet ordusunda əsgər olduğunu, 2 azyaşlı uşağının Bakıda böyüksüz qaldığını vurğulayırmış, azad edilməsini xahiş edirmiş. Əhatəli düşünən bu tədbirli qadın balalarına da tövsiyə edirmiş ki, bənzər məktublar yollasınlar. "Oqtay, Cığatay! Hər biriniz ayrı-ayrılıqda Moskvaya, narkom Beriyaya ərizə yazın. Ərizədə yaşınızı, həyatınızı, nə qədər təqaüd almanızı yazın, ailə vəziyyətinizi göstərin. Hərbi komissarlıqdan xidmət etməyiniz haqda kağız alın. Onu da ərizəyə əlavə edin

. Qardaş-bacınız haqda məlumat verin, mənim azad olunmağımı xahiş edin. Toğrulla Qumral da Moskvaya ayrıca ərizə yazsınlar..."

Nə qədər yazırlarsa, axırı buz çatlayır. 1943-cü ilin iyununda Umgülsümün qovluğu məhbusun vaxtından əvvəl azad edilməsi məqsədilə araşdırılmaqdan ötrü əlavə təhqiqata göndərilir.

İlk olaraq Umgülsümün uşaqlarının himayəçisi, Seyid Hüseynin bacısı Rübabə xanımı iki dəfə danışdırıb protokol tərtib edirlər.

Sualların arasında bu da var ki, Umgülsümün hansı bacı-qardaşlarını tanıyırsınız? 1885-ci il təvəllüdlü bu yaşlı, savadsız (protokollarda imza yerinə barmaq basıb) qadın da "Qardaşlarından xəbərim yoxdur, amma Ümbülbanu adlı bir doğma bacısı vardı", - cavabını verir.

Təbii ki, bunu soruşmamışdan soruşanlar özləri də bilirlər və əlavə sualla almaq istədikləri cavabı dəqiqləşdirirlər, Ümbülbanunun əri Müsavat lideri, hazırda xaricdə mühacirətdə olan Məmməd Əmin Rəsulzadəylə də ayrıca maraqlanırlar:

"Ümbülbanu niyə 6 il bundan qabaq Qazaxıstana sürgün edilib və onun əri kim idi?"

Rübabə xanım Məmməd Əminin 1920-ci ildə yoxa çıxdığını və harada olmasından xəbərsizliyini deyir.

1918-ci il təvəllüdlü, dayısının uşaqlarına həm bacı, həm ana olan Səyyarə Rzayevanı da danışdırırlar. Ona da bunlarla səsləşən suallar verirlər. Oqtayla Cığatayın əsgərlikdə olmalarını da xəbər alırlar.

Səyyarə də Oqtayın Altay vilayətində 1941-ci ildən hərbi xidmət çəkdiyini, Cığatayınsa 43-ün yazında xəstəliyinə görə hərbi xidmətdən geriyə, məzuniyyətə göndərildiyini, hazırda müalicədə olduğunu bildirir. Hər ehtimala qarşı sual-cavablar elə aparılır ki, vaxtından əvvəl azadetmə ilə bağlı rədd cavabı hazırlamaq lazım gələrsə, dindirmə protokolları o tələbata da cavab vermiş olsun.

"Əziz ana! Cığataydan aldığım məktubda o yazır ki, guya sən bu yaxınlarda qayıdacaqsan. Bu xəbər məni o qədər sevindirdi ki, hətta gecələr yata bilmirəm. Əgər bu doğrudan da belədirsə, demək, bizim xoşbəxtliyimizə az qalıb".

Bu məktubu 1944-cü ilin 16 fevralında böyük oğul Oqtay yazırdı. Bunu isə həmin ilin martında ortancıl Cığatay:

"Əzizim ana!

Bu gün səni yuxuda gördüm. Gördüm ki, sən qayıtmısan. Bəs nə vaxt gəlib çıxacaqsan? Biz sənin azad olunmağın üçün neçə dəfə ərizə yazmışıq. Amma dəqiq cavab yoxdur. Sənin üçün bəzi şeylər də almışıq. Kələğayı, paltarlıq parça. Yenə də alacağıq".

Müharibə gedirdi.

O viranedici davadan sağ qurtarıb qayıtmağa ümid də, inam da var idi və qohum-qonşudan hansısa igidliyinə görə qısamüddətli ezamiyyətlə mükafatlandırılaraq evinə baş çəkənlər, yaralandığına görəmi, ya ayrı səbəbdən tərxis edilib gələnlər də olurdu.

Amma "xalq düşməni" kimi həbs, ya sürgün edilənlərdən kiminsə qayıtması ağlasığan deyildi.

Bu mənhus illər onları səksəkəli etmişdi. Hər axşam, hər gecə, hər səhər üzü qəfildən döyülən qapı ürəklərini qoparırdı.

1943-cü il iyunun 14-də səhər 6-7 radələrində Seyid Hüseynin ailəsinin yaşadığı evin küçə qapısı döyülür. Diksinərək hövlnak səhərin şirin yuxusundan oyanırlar. Rübabə xanım yarıyuxulu halda tələm-tələsik əynini geyib həyətə düşənəcən vahimə içərisində Qumralı səsləyir ki, bala, soruş gör kimdir. Qapını döyən evdəkilərin səslərini eşidincə özü dillənir.

- Açın qapını, mənəm!..

Dünyadakı bütün səslər içərisində onlara ən doğma olan səs idi bu yorğun səs. Heç bir başqa səslə qatışdırıla bilinməyəcək məhrəm səs. Əzizdən-əziz səs. ...Toğrul həyəcanla qışqırdı. Cığatay həyətə sıçradı. Evdəkilər hamısı qapıya tərəf yüyürüşdü. Qumral sarılmışdı qocalmış, saçları ağarmış, arıqlamış anasına.

Umgülsüm Qumralının yanaqlarından öpürdü, sevincdən yaşarmış gözlərindən öpürdü, saçlarından öpürdü.

Doymurdu.

Balalarının tamarzısı Umgülsüm qollarını geniş-geniş açaraq uşaqlarını köksünə sıxmışdı.

Bir cüt qol ona azlıq edirdi.

Qucaqlayırdı, öpürdü, tumarlayırdı.

Doymurdu...

Heç vaxt belə şirin, belə məsud ağlamamışdılar.

Bədbəxtlərin bədbəxti ola-ola bu anda onlar dünyanın ən xoşbəxtiydilər...

20 fevral, 2009

(ardı var)

Rafael HÜSEYNOV

525-ci qəzet.- 2009.- 21 fevral.- S.15-18