Roman milli poeziya nümunəsi kimi "Vicdan susanda" romanı 30 ildən sonra

Azərbaycanın görkəmli yazıçısı Vidadi Babanlının "Vicdan susanda" romanının ilk nəşrindən və onunla tanışlığımdan təxminən 30 il keçir. Bu yaxınlarda roman yenidən nəfis şəkildə işıq üzü görüb. Romanı götürüb yenidən oxudum.

"Vicdan susanda" Azərbaycan nəsrinin elə nümunələrindəndir ki, hələ də oxucu yaddaşındadır. Bizim milli romanlar bir şeir kimi yaşanılır, oxunur və xatırlanır.

Bu romanın təravəti nədədir? Klassik roman insan kimidir, yəni ilk baxışdan ona birmənalı yanaşmaq olmur. Düşünürəm ki, bunun səbəbi ilk növbədə poetik təfəkkürün qanun və prinsipləri ilə qurulmağındadır. Hətta romantik poeziya təfəkkürümüzdən gələn güclü bir stixiya da hiss olunur. (müqayisə et: "Buradan təzə Bakı başlayırdı. O necə tamaşalı idi. Qol-boyun dayanmış uca binalar, dümdüz, yaşıl xiyabanlar, təmiz, səliqəli meydançalar, bağ-bağçalar elə bil nur gölünə düşüb üzürdü. Təzəcə sulanmış ayna parıltılı küçələrin, hamar şəkillərin nəhayəti görünmürdü...)

"Vicdan susanda" milli nəsrimizin ən poetik örnəklərindəndir. Nəsrin poeziyası ilk növbədə təhkiyəsində və bədii detallarda yaşayır. Vidadi müəllimin nəsrə gətirdiyi ucuz sentimentallıq, yaxud psevdopoetik ritorika deyil, təbii söyləmə stixiyasıdır, epos yaddaşının poeziyasıdır. V.Babanlı milli landşaftı və peyzajı dərindən duyan şairdir. Romandan bir parçanı sitat gətirəcəyəm: "Adətən oktyabr ayının axırına yaxın aran kəndlərində soyuqlar özünü yavaş-yavaş hiss etdirir, gecələr hava ayazıyır, dan ulduzu doğar doğmaz çöllərə, həyət-bacalara qırov düşür, boz torpağın rəngi bir az da bozarır. Amma indi günlər hələ də mülayim keçirdi. Sentyabr çıxandan bəri üfüqlərdə özünə daim məskən salıb, tez-tez bütün səmanı bürüyən, bəzən tam bir həftə gözümün qarasını sıxan ağır, zəhmli buludların növrağı təzədən pozulmuşdur. Yaxşı didilib pilələnmiş yun kimi çəngə-çəngə olub göyün hər tərəfinə səpələnmişdi..." yaxud: "Cır meyvələri gec yetişən, qışın sərt şaxtalarınacan qalan yemşənlər ətlənib xırdalanmışdı. Göyəmlər üstündən göy tozunu silib qaralmış, şişib girdələnmişdi. Qatar-qatar qızılcalar, xirniklər, turşənglər orda-burda olub qızarırdı. Buğumlanmış itburnular, salxımlanmış iydələr narıncı rəngə boyanmışdı..." Əsl peyzaj poeziyası deyilmi? Şəxsən mən mənsur şeir kimi oxudum.

Onun qəhrəmanları həmişə genişlik üçün darıxırlar. Darısqallıqdan, qapalı məkandan genişliyə, açıqlığı, azadlığa, sərbəstliyə - küçəyə, meydana çıxmağa tələsirlər.

Ömürə və məkana sayğı, məkan genişliyindən heyrətlənmək deyərdim ki, qəhrəmanların bioloji və ontoloji stixiyasıdır.

   Roman elm və istehsalat mövzusunda olsa da, təhkiyədə əşya - predmet (istehsalat, laboratoriya qurğuları və s.) dünyası xarakterləri və situasiyaları anlamağa kömək edir: "Tək ortada uzun, ensiz dolablarda irili-xırdalı kolbalar, müxtəlif formalı menzurkalar, böyük şüşə balonlar, cihazlar, aparatlar səliqəsiz halda, yığın-yığın olub qalmışdı. Lap küncdə qoyulmuş yeganə tumbanın üstündəki böyük analitik tərəzinin qəhvəyi qutusu uzun həftələrin, bəlkə də ayların tozu altında bomboz bozarmışdı. İçərinin havası da çox ağır idi. Lağ yumurtanın qoxusunu andıran kəsif bir iy adamı tezcə vururdu..."

Vidadi Babanlının qəribə yazıçı kişiliyi var: həmişə qəhrəmanlarını qorumağa çalışır, onları bütün sınaqlardan, məhrumiyyət və çətinliklərdən keçirib işığa çıxartmağa çalışır. Roman işıqla doldu. Kosmoqonik kodda gerçəkləşən adların semantikası (Söhrab Günəşli, Şölə, Vüqar Şəmsizadə, Ziya Lələyev) "işıq" imkanlarını genişləndirir.

Qəhrəmanlar daim gözəl qadınların əhatəsindədirlər. (Lələyev-Şölə, Zöhrab-Zinyət, Vüqar-Arzu...) Qadın gözəlliyi süjet situasiyalarını, kişilərin davranışını müəyyənləşdirən mühüm ontoloji-estetik amildir. Münasibətlər, L.Qumilyonun təbiri ilə desək, komplimentar (antipatiya-simpatiya) müstəvi üzərində qurulur.

V.Babanlı epik təhkiyəni "öləziməyə" qoymur. Xatirə, nəyisə - kimisə xatırlama yaddaşı təzələyir. Hər qəhrəmanın ömür tarixçəsini danışmağa, təqdim etməyə tələsir. Əslində hər bir yazıçı böyüyüb başa çatdığı yerin tarixini danışan kəndli kimidir. İstənilən hekayəçi özünün şəxsi təcrübəsi ilə bağlı tarixçəni mənimsəyir.

Və nəticədə oxucu da yeni bir təcrübə qazanır. Klassik roman təhkiyəsinin bir üstünlüyü də bəlkə bundadır. Yazıçı gərək öz təhkiyəsindən zövq alsın - Vidadi müəllim bu sıradandır.

Onun təhkiyəsinin kitab - yazı mədəniyyətinin möhürü basılsa da; danışıq nitqinin təbiiliyi, "eşidilməsi" mifoloji təsir bağışlayır. Ailə söhbətləri romanın dialoq effektini gücləndirir.

Bu roman bir daha ailə saqasının mümkünlüyünə işarə edir. Milli roman ailə - nəsil tarixindən başlayır. Ailə dəyərlərin yaşadığı, toqquşduğu mənəvi məkandır. Roman məkanında bir neçə ailə mövcud olsa da, əsasən baş qəhrəmanın - Vüqar Şəmsizadənin tarixidir və tale sərgüzəştidir.

V.Babanlı üçün ailə-nəsil dəyərləri dövlət əsasıdır. Bir çox dəyərlərin surətlə aşındığı bir vaxtda bu cür əsərlərin yenidən etnik-mədəni gündəmə gətirilməsi təqdirəlayiqdir. Klassik romanların bir gücü də onların mifə dönməsidir.

XX əsr Azərbaycan insanının mənəvi obrazı artıq mifə dönmüş bir romanda yaşamaqdadır. Bu da yazıçı üçün xoşbəxtlik deyilmi?

Rüstəm KAMAL

525-ci qəzet .- 2009.- 28 fevral.- S.23.