Sirri içində

Mif bəşərin mədəni başlanğıcıdı və milli mədəniyyətlərin möhtəşəmliyi bu Başlanğıcı içindən nə qədər keçirə bilməsindədi. Təsadüfi deyil ki, böyük ədəbiyyatın, xüsusən, antik dövrə məxsus ölməz əsərlərin mayasını dünya mifoloji sistemi təşkil edirdi. Sonrakı mərhələlərdə də bədii təfəkkür mifik təfəkkürlə qan qohumluğunu müxtəlif formalarda qoruyub saxladı; mifoloji sistem mətndə açıq iştirak etməsə də, mətnin milli müəyyənlik işarəsi kimi alt qatdakı laylardan birində qalmaqda davam etdi.

Bəs Azərbaycan ədəbiyyatında necə?

Əksər ədəbi nümunələrdə bilincaltı mif ünsürlərinə rastlansa da, ədəbiyyatımız ötən əsrin əvvəllərindən ikinci yarısına qədərki dövrdə, mifoloji sistemdən, demək olar ki, yan keçmişdir. Yalnız 60-cı illərdən etibarən dialektik əlaqə bərpa olundu və "Qətl günü" (Yusif Səmədoğlu), "Yaxşı padşahın nağılı", "Ağ qoç, qara qoç" (Anar), "Mahmud və Məryəm" (Elçin), "Köç" (Mövlud Süleymanlı) kimi gözəl əsərlər yaranmağa başladı.

Yazıçı, dramaturq, şair Kamal Abdulla isə əlahiddə yazıçıdır ki, onun bütöv yaradıcılığı mifoloji sistem üzərində dayanır. "Ruh", "Kim dedi ki, Simurq quşu var imiş", "Yağışlı gecələr" , "Elə bil qorxa-qorxa" pyesləri, "Qərar", "İlişin qayıtmağı", "Çəngəl çiçəkləri", "Gülü qah-qah xanımın nağılı" hekayələri, nəsr yaradıcılığında mərhələ olan "Yarımçıq əlyazma" , "Sehrbazlar dərəsi" romanları... bilavasitə Başlanğıca- mif sisteminə bağlıdır və bu sistem onun yaradıcılığını ümumi ədəbiyyatdan fərqləndirən başlıca xüsusiyyət olmaqla, Markes, Xuan Rulfo, Borxes kimi Latın Amerikası yazarları ilə bir müstəviyə çıxarır.

Kamal Abdulla bu yazıçılardan ən çox Xorxe Luis Borxesə yaxındır. Markeslə, yaxud, Xuan Rulfoyla onu qaynaqlar, yəni, mif sistemi yaxınlaşdırırsa, Borxeslə həm də digər paralellər (nəsr, poeziya, esseistika, fəlsəfə, elmi-nəzəri təfəkkür qohumluğu və s.) yaxınlaşdırır. Yazıçı, şair, esseist, mütəfəkkir - tənqidçi Borxes həm də dahi "texnar" və "təxribatçı" idi. O bilərəkdən ona qədərki mövcud ədəbi dilin strukturuna müdaxilələr edir, janrları sintetikləşdirir, ənənələrdən, doğmalaşmış ədəbi vərdişlərdən imtina edərək öz sistemini ortaya qoyurdu. Qısa desək, Borxes elmi-nəzəri tezislərini bədii yaradıcılığında tətbiq edirdi və onun yaradıcılığı ədəbiyyatla ədəbi təlimin məcmusu idi. Oxşar ədəbi strategiya Kamal Abdullaya da xasdır və Borxesin Latın Amerikası ədəbiyyatında gördüyü işi o, müasir Azərbaycan ədəbiyyatında görür.

Böyük simpatiya bəslədiyi dahi sələfində olduğu kimi, Kamal Abdulla üçün də mif ikinci dünyadır və o, həmin irreal dünyadan bir açar, kod kimi istifadə edərək real dünyanın mübhəmliklərini çözür. Və bu onun elmi-nəzəri tədqiqatlarında da belədir, bədii yaradıcılığında da. Yəni, Təpəgöz mifini "Kitabi- Dədə Qorqud" eposu araşdırmalarında hansı məqsədlə dövriyyəyə qoşursa, ikixətli "Yarımçıq əlyazma" romanında Dədə Qorqudla bağlı təxribatçı versiyaları, eləcə də Şah İsmayılın Çaldıran döyüşündə yoxa çıxması mifini də eyni niyyətlə dövriyyəyə qoşur. Kamal Abdullaya görə, mif Böyük Dairənin ilkin həlqəsidir və o axtarışa da ilkin həlqədən başlayır, sirri, sualın cavabını bu kök üzərində araşdırır. Bir məsələni də qeyd edək ki, Kamal Abdulla mifə o halda müraciət edir ki, qoyulan suallara tarix cavab verə bilmir. Siyasi tariximizin böyük şəxsiyyətlərindən olan Şah İsmayıl Xətai ilə bağlı suallara cavab verə bilmədiyi kimi.

"Yarımçıq əlyazma"ya qədər Şah İsmayıl haqqında bir neçə roman yazılıb. "Bakı-150" (Əzizə Cəfərzadə), "Xudafərin körpüsü" (Fərman Kərimzadə), "Qızılbaşlar" (Əlisa Nicat) adlı bu romanların mötəbər müəlliflərinə sayğılar bildirməklə yanaşı qeyd etmək istərdik ki, tabu sındırılmadığına görə həmin əsərlər nağıl-dastan informasiyasından qabağa gedə bilmir və bu səbəbdən Şah İsmayılın şəxsiyyətindəki ikiləşmə yenə sirr olaraq qalır. "Şübhədən həqiqətə" konsepsiyasına əsaslanan "Yarımçıq əlyazma" isə miflə tariximizin harmoniyasında Həqiqəti üzə çıxarmaq yolunda ciddi bir addımdır və bu, məhz tabunu sındırıb mifi axtarışa qoşmaq sayəsində mümkün olmuşdur.

Kamal Abdullanın yaradıcılığında mif bir neçə formada təzahür edir. Lakin yazımızın əsas predmeti hekayələr olduğu üçün təsnifatı bu janr üzrə təqdim edirik;

1. Klassik əsərlərdəki mif motivlərindən interpretasiya: Şekspirin "Hamlet" faciəsində Hamletin atasının kölgəsi və "Qərar" hekayəsində cəllad Məmmədqulunun atasının, "İlişin qayıtmağı" hekayəsində İlişin kölgə-ruhları. Homerin "İliada" və "Odisseya" dastanları və "Parisin seçimi" hekayəsində Troya müharibəsinin mifik səbəbkarları;

2. Mif sistemi: Yunan mifolojisindəki Heraklın ölüm tanrısı Tanatla döyüşərək dostunun arvadını yenidən həyata qaytarması və "Son gəliş" hekayəsindəki (daha öncə isə bu mifə yazıçının dramaturgiyasında- "Yağışlı gecələr" pyesində rast gəlirik) oxşar versiya. Yenə həmin mənşədən "Narsis" mifi və "Çəngəl çiçəkləri" hekayəsində adamların çiçəyə çevrilməsi;

3. Folklor sistemi: "Gülü qah-qah xanımın nağılı" hekayəsində Div əsatiri və sair.

   Qeyd olunduğu kimi, adı çəkilən mətnlərdə mif bəzən motiv kimi ("Qərar", "İlişin qayıtmağı") , bəzən də bütün atributları- rudiment, arxetip və mifik təhkiyə sistemi ilə ( " Son gəliş" , " Çəngəl çiçəkləri" , "Gülü qah-qah xanımın nağılı") iştirak edir.

Mifin tipologiyasına gəldikdə, Kamal Abdulla əsasən kosmoqonik miflərə (Zevs, Tanat, Herakl, Afrodita, Afina, Hera və s.) müraciət edir. Zaman planında isə əksər hekayələrini işıq-qaranlıq başlanğıclarını simvolizə edən təqvim miflərinin ünsürləri (gecə, səhər və s. ) müşayiət edir. "Səhər ağır-ağır açılmaq istəyirdi" ("Qərar") , "Səhər artıq açılıb qurtarmışdı" ("İlişin qayıtmağı") , "Naqquli vadisinə yavaş-yavaş axşam düşürdü" ("Gülü qah-qah xanımın nağılı"). Və təsadüfi deyil ki, cəllad Məmmədqulunun Pərinisəni öldürməsi də, İlişin sərgərdan ruhunun dəfn olunması və digər qaranlıq əməllər də gecə baş verir.

Ümumiyyətlə götürdükdə, bu mətnlər, istər söz-söz, ifadə-ifadə, istərsə də vahid tam halında mif məntiqinə tabedir. Məhz mif məntiqiylə yanaşanda "Qərar" və "İlişin qayıtmağı" hekayələrində rastladığımız, ilk baxışda adi təsir bağışlayan Qarağac göz önündəcə dəyişərək sakral status qazanır.

Birinci hekayədə qarağac diridir, yaşıldır, kölgəlidir. İkincidə isə atası ölüsünü torpaq da götürməyən İlişin ruhuna qəbir qazarkən qarağac çürük kötük kimi torpağın altından çıxır.

Hər iki halda Qarağac mifik obrazdır, o, gövdəsiylə işıqlı, kökləriylə qaranlıq dünyanı simvolizə edərək bir-birinə zidd aləmləri birləşdirən Dünya Ağacıdır. Və bu Ağacın diri, yaşıl qalması, yaxud, quruyub məhv olması insanın əməllərindən asılıdır.

Ədəbiyyatşünas Rüstəm Kamala görə, "... Kamal Abdullanın əsərləri miflə başlayıb miflə də qurtarır."

Bizim fikrimizcə, mif Kamal Abdullanın ədəbi strategiyasında bir platsdarm vəzifəsini yerinə yetirir, bununla belə, onun bədii-estetik iyerarxiyasını bütünlüklə mif təyin etmir. Bu kökünü ilkin mənşədən götürərək məcrasında dünya kulturoloji düşüncəsinin ən müxtəlif qollarını birləşdirən çoxqatlı bir yaradıcılıqdır. Yazıçının əsərlərinin əsasında mifoloji sistemlə bərabər, postmodernist ("Yarımçıq əlyazma") , təsəvvüf ( "Sehrbazlar dərəsi"), sürrealist ( "Adaşlar") , fantastik (" Dəvə yağışı") və digər elmi-nəzəri, fəlsəfi təlimlərin dayanması da bunu təsdiqləyir.

Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, sürrealist planda işlənmiş "Adaşlar" bu estetikanın müasir nəsrimizdəki gözəl nümunələrindəndir. Yüksək sənətkarlıq keyfiyyətlərinə görə bu hekayə 60-cı illər nəsrinin görkəmli nümayəndələri Anarın "Qırmızı limuzin" və Elçinin "Qatar. Pikasso. Latur. 1968." hekayələri ilə bir trio təşkil edir.

"Qırmızı limuzin"də əcəlin cilvəli bir donda insanı izləməsi, "Qatar. Pikasso. Latur. 1968."- də sənətin ecazkar gücü təsvir olunur. "Adaşlar"ın konsepsiyasını isə hekayənin əvvəlində yazıçı özü belə izah edir: "Bizim yaşadığımız və tanıdığımız dünya öz mövcudluğunda tək deyil. Onunla bərabər, ona qismən bənzər digər dünyalar da sonsuz fəzada mövcuddurlar. Hətta bizim hər birimiz o biri paralel dünyalarda tamam başqa-başqa tərzlərdə öz yaşamağımızı davam etdiririk."

Bəs yaddaş necə, paralel dünyalarda başqa-başqa tərzlərdə yaşamağa davam edən insanın yaddaşı da onunla qalırmı və qalırsa, bu halda təkrarlanma baş vermir ki? Bu metafizik suallar ətrafında zikrlə yazıçının digər əsərlərində- "Xaron, mərhəmətli Xaron" və "Gülü Qah-qah xanımın nağılı" hekayələrində rastlaşırıq.

Ümumiyyətlə, Kamal Abdullanın bədii-fəlsəfi həllini çözdüyü əksər ideyalar metafizik səciyyəlidir. Hər şeyin özünə qayıtması ideyası da onu zaman-zaman maraqlandıran ideyalardandır və yazıçı bu ideyanı əvvəlcə "Qərar" hekayəsində, sonra "Elə bil qorxa-qorxa" pyesində, nəhayət, "Sehrbazlar dərəsi" romanında izləyir.

"Qərar"da bu ideya iki paralel situasiya üzrə- Nifrətdən Eşqə qayıtmaqla insanın özünə dönməsi və Əməlin bumeranq kimi onu törədənin özünə qayıtması planında şərh olunur. Saysız-hesabsız başlar kəsib qanlar tökən, "nə incə, birdəfəlik boynu var bunun"- deyərək aşiq olduğu qadına belə öncə peşə nəzəriylə baxan cəllad Məmmədqulunun özünəqayıdışında Eşq insanda insanı oyadan meditasiya funksiyası daşıyır.

Əməlin qayıdışı isə Fövqəl Dairədə nizamlanır. Cəllad Məmmədqulu vaxtilə şahın əmriylə bir nəslin başını kəsmiş və o nəsildən yalnız ikiyaşlı bir körpə qalmışdı. Zaman keçir, ox fırlanıb geri qayıdır; əvvəlcə cəllad Məmmədqulunun oğulluğu şah tərəfindən qətl olunur, sonra isə özü havalanıb sevimli arvadını öldürərək yoxa çıxır. Ondan nişanə kimi südəmər bir oğlan uşağı qalır ki, "Sehrbazlar dərəsi" romanında həmin uşaq karvanbaşı kimi zühur edir. Lakin karvanbaşı da qurbandır. Şahdan atasıyla qardaşının intiqamını almaq istərkən arvadı da, özü də həlak olur və körpə oğlunu Səyyah Sehrbaz cübbəsinin altında gizlədib qaçırmaqla xilas edir. Yalnız bundan sonra Dairə qapanır və sirrin sehri açılır.

Kamal Abdullaya görə, hər şeyin sirri öz içində gizlənir. Bizim fikrimizcə, onun mif sehrli yazıçı sirri də öz içindədir.

Bəsti Əlibəyli

525-ci qəzet.- 2009.- 28 fevral.- S.20.