Bizdən qabaqda yol gedən Adam

(Əvvəli ötən sayımızda)

"Gənclik" jurnalının fəaliyyətə başladığı 1988-ci illə ondan əvvəlki illərin mətbuatını müqayisəli izləsək, Azərbaycan mətbuatına bu dərginin necə böyük təsiri olduğu açıqca görünər. Doğrudur, o biri mətbuat orqanları "Gənclik"in cəsarətini təkrar etməyə qorxurdular, amma rubrikalar, mövzunun seçilməsi baxımından çox şeyi iqtibas edirdilər. Jurnal, ölkədə hələ latın əlifbasına keçməyə hazırlıq görüldüyü, yəni Təhsil Nazirliyinin gözləmə mövqeyində olduğu bir vaxtda beş yüz mindən artıq bir tirajla "Əlifba" və "Oxu" kitablarını yayınladı və azərbaycanlı balalara hədiyyə etdi. Bir neçə il məktəblərdə o kitablardan dərs vəsaiti kimi istifadə olundu.

Tam məsuliyyətlə deyə bilərəm ki, "Gənclik" tamamilə fərqli, azad, demokratik üslubu, oxucularını maarifləndirəcək keyfiyyətli yazı mədəniyyəti ilə XX əsrin sonunda Azərbaycan mətbuatını formalaşdıran, ona yeni anlamlı məzmun və istiqamət verən ədəbi hadisə idi. Atamın uzun gecələr boyu yuxusuna qıyaraq, jurnala gələn saysız-hesabsız oxucu məktublarını səbrlə oxuduğunun canlı şahidiyəm. Çünki bizə kağız yığını kimi görünən yüzlərlə məktubun hər birinin arxasında həyəcanla, ümidlə jurnala göndərdiyi yazısını "Gənclik"in səhifələrində görmək istəyən qələm sahibinin durduğunu bilirdi. O, üzünü belə görmədiyi, tanımadığı, Azərbaycanın uzaq dağ kəndlərindən, SSRİ-nin müxtəlif bölgələrindən şeir, hekayə göndərən yüzlərlə istedadlı qələm sahibinə jurnalın səhifələrində ilk dəfə çıxış etmək şansını verirdi. Bu günün bir çox tanınmış jurnalisti "Gənclik"dəki tribunadan ilk dəfə söz demək, səsini eşitdirmək imkanı əldə edib. Bir dəfə atam müsahibələrinin birində bu barədə gözəl demişdi: "Gənclik"ə gələn məktublara mən 25 il bundan əvvəl uzaq dağ kəndindən Bakıya redaksiyalara göndərdiyim və yolunu səbrsizliklə gözlədiyim, amma cavab almadığım, özümün özümə göndərdiyim məktublarım kimi baxıram..."

Azadlıq mövzusu M.İsmayılın şeirlərindən hər zaman qızıl bir xətt kimi keçib. Sovet rejiminin çökəcəyini o, hələ 1965-ci ildə yazdığı bir şeirdə sətiraltı mənalarla dilə gətirmişdi. Burada bağça uşaqları Sovet İttifaqına daxil olan respublikaların obrazı idi:

   Bağça uşaqları

   durna qatarı

   Yapışmışlar bir-birindən

   Düzülüblər lələk-lələyə,

   ətək-ətəyə.

   Hələlik iradələri böyüklərin əlində

   Qarışıb bir-birinə

   dilləri, rəngləri,

   bəlkə də ürəkləri...

   Onların bu birliyi

   yaşıl işıq yandırır,

   maşınları dayandırır.

   Bəlkə ordular da dayanar

bu birliyin önündə,

kim bilir.

Amma

Qəribə bir sual oyanır məndə:

Görəsən, böyüyəndə necə?

Böyüyəndə, böyüyəndə?..

Şeirdəki sualın cavabı 27 ildən sonra hər kəsə məlum oldu... Atam Moskvada Ali Ədəbiyyat Kurslarında oxuyanda artıq sovet rejiminin iflasa uğrayacağını hiss etmişdi. 1983-cü ildə Yaradıcı Gənclərin Ədəbi Birliyinin sədri olanda gənc şair və yazıçılara çəkinmədən bunu söyləyirdi. Onlar bunu indi də etiraf edirlər. Öncə qeyd etdiyim kimi, mənə də dəfələrlə bu barədə demişdi. Bu, onda dəfələrlə müşahidə etdiyim önsezmə duyğusunun ifadəsi idi.

Yaxşı yadımdadır, 1988-ci ildə erməni-daşnaklar dövlətimizi və xalqımızı məlum Dağlıq Qarabağ konfliktinə cəlb etdilər. Düşmən hiyləsinə, hər zaman olduğu kimi, yenə də hazırlıqsız yaxalandıq... O zamanlar Azadlıq meydanında ardı-arası kəsilməyən mitinqlər gedirdi. Atam vətənini sevən, onun təəssübünü çəkən biri olaraq, sözsüz ki, bu proseslərdən kənar qala bilməzdi. Bu mitinqlərdə fəal iştirak edirdi. Halbuki əlində bəhanəsi vardı, komsomolun orqanı olan "Gənclik" - "Molodost" jurnallarını onsuz da xalqın azadlıq ruporuna çevirmişdi. Və mitinqlərə qatılan gənclərin bir çoxu məhz o jurnalların verdiyi cəsarətlə meydana qorxusuz-hürküsüz gedirdilər.

1989-cu ildə Kirov adına siyasi maarif evində Dağlıq Qarabağ hadisələri ilə bağlı ziyalıların toplantısı keçirilirdi. Canlarından hələ də sovet hakimiyyətinin qorxusu çıxmamış ziyalılar durub tərəddüdlə və cəsarətsiz danışırdılar. Atam orda buna dözməyərək çox sərt bir çıxış eləmişdi. Ümumiyyətlə, onun həqiqəti, nə qədər acı da olsa, birbaşa söyləmək və həm də çəkinmədən sərt bir şəkildə söyləmək adəti çoxlarını ona düşmən etmişdi.

1990-cı ilin faciəli 19 yanvar gecəsi xalqımızın keşməkeşli tarixinin acılı və kədərli bir səhifəsidir. O faciəli gecədə atam dərhal özünü küçəyə atmaq istəmişdi, amma biz onun qarşısına keçərək getməməsi üçün yalvarmışdıq. Səhər erkəndən isə tam bir məlumatsızlıq vakuumunun məngənəsində yaşadığımız gün, anamın onu uzun müddət dilə tutmasına baxmayaraq, atam bizimlə vidalaşıb Prezident Aparatına yollandı. Həmin gün o, ancaq gecədən xeyli keçəndən sonra gəldi. Onu səbirsizliklə gözləyən bizlərə dərd və kədər dolu dikilən gözlərini heç bir zaman unutmaram. Çox üzgün və qəzəbli idi. O ağır günlərin birində o zamankı senzura idarəsinin rəhbəri İldırımzadə atama zəng vurub: "Moskvadan səlahiyyətli bir senzor gəlib və ertəsi gün onunla görüş olacaq. O, Qarabağ və yanvar hadisələri ilə bağlı mətbuatda hər hansı bir informasiyanın getməsini istəmir. Sizin jurnalın da çap olunmasına icazə verməyəcəyini deyir. Əlac sənə qalıb, gəl, görək nə edirsən"- demişdi. Atam Moskva təmsilçisi ilə bir az sərt, amma arqumentlərlə danışmışdı. Ona: "Şəhidlərin şəkillərini çap olunmasına imkan verməsəniz, sabah yüzminlərlə adamı mitinqə toplayacağam, - demişdi. - Bir də, bu məşum hadisə bizim yox, siz rusların başına gətirilsəydi, buna dözərdinizmi?" Atam senzoru inandırmış, o da: "Gedin nə edirsiniz edin, amma heç kim mənim bundan xəbərim olduğunu bilməsin" - demişdi. Sonralar İldırımzadə bu hadisəni atamın qorxmazlığına nümunə kimi danışırdı.

1992-ci ildə Xocalı soyqırımı baş verdikdən sonra aramsız keçirilən etiraz mitinqlərindən sonra ölkənin o zamankı başçısı Mütəllibov istefa verdi. Atamın üç gün, üç gecə nələr çəkdiyini ondan bilirdim ki, bağırmaqdan səsi tutulmuşdu və on gündən çox qızdırma içində xəstə yatdı. Bir neçə ay sonra Mütəllibovun yenidən vəzifəsinə geri dönmək məsələsi qaldırıldı. Xalq yenidən ayağa qalxdı və hakimiyyəti ələ keçirdi. Bu dalğada atam Azərbaycan Teleradio Verilişləri Şirkətinin sədri vəzifəsinə təsdiqləndi. Atam vaxtilə uzun illərini televiziyaya vermişdi. Milli duyğuların oyanmasında önəmli rola malik "Odlar diyarı" proqramına görə televiziya tarixində ilk dəfə "Qızıl qələm" mükafatına layiq görülmüşdü. "Gənclik"də başladığı milli davanı televiziyada daha geniş miqyasda davam etdirmək istəyirdi. Onun öncə çalışdığı bütün rəhbər vəzifələrdə göstərdiyi arı zəhmətkeşliyi bu dəfə ikiyə qatlanmışdı. Atam dincəlmək bilmədən, gecəli-gündüzlü çalışır, milli musiqimizi, ədəbiyyatımızı, tariximizi tamaşaçılara sevdirən keyfiyyətli verilişlərin hazırlanmasına bilavasitə özü nəzarət edirdi. Onun səyi nəticəsində televiziya ekranlarından, radio dalğalarından Dədə Qorqud babamızın sazının halal, mübarək səsi gəlməyə, türkçülük, milliyyətçilik təbliğ olunmağa başladı. Atam sazı heç də tovuzlu olduğuna görə təbliğ eləmirdi. O, sazın türkün bağrından qopduğunu, keçmişin və gələcəyin açarı olduğunu çox yaxşı bilirdi. Nöqsan axtarıb tapa bilməyənlər onu saz musiqisinə çox yer verdiyinə görə tənqid atəşinə tuturdular. Əslinə baxsan, bu heç də belə deyildi. Efirdə və ekranda tarazlanmış musiqi siyasəti yeridilirdi, yəni klassik musiqi də, muğam da, xalq musiqisi də yetərincə təbliğ olunurdu. Bu öz soy-kökünə qayıdış, çox qəribə də olsa, bəzilərinin xoşuna gəlmədi.

O dönəmdəki bəlli xaosun içində ona yer olmadığını dərk edən atam prezident Ə.Elçibəyə istefa ərizəsini yazmışdı, ancaq ərizəsi qəbul olunmamışdı. Ə.Elçibəy atama: "Səbr edin, hər şey yoluna düşəcək, dəyanətli olaq, mən yerimdə oturub işləyirəm, siz də işinizə davam edin" - demişdi. Bəlkə də atam onda başqa bir vəzifədə işləsəydi, heç bu cür problemlər yaşanmazdı. Amma hamının o zaman səhər-axşam göz dikdiyi bir yer vardı, o da televiziya idi.

Atam sonrakı şəraitdə ona yönələn təzyiqlərə bir müddət dözüb, öz kursunu davam etdirsə də, sonda istefa verdi...

Allah şahiddir ki, atam bütün həyatı boyunca bizlərə rüşvətlə alınmış, haram tikə yedirtməyib. Əvvəllər tutduğu rəhbər vəzifələrdə olduğu kimi, Teleşirkətin sədri olduğu zaman da bu həyat kredosuna sadiq qaldı. Ehtiyac içində yaşasaq da, hər zamankı əqidəsinə sadiq qaldı atam. Tutduğu vəzifəni tərk etdikdən sonra evimizdə heç bir aylıq dolanışıq üçün də pulumuz qalmamışdı. İşsiz qalınca, atam kəndə dönüb otuz il əvvəl olduğu kimi həyətyanı torpağımızı əkib-biçməyə başladı və bu yolla bizi acından ölməyə qoymadı. İki il yarım torpaqda əlləşməkdən üzü-gözü mis rəngi almışdı. Əllərinin qabarı hələ də gözümün qabağındadır... Bu arada bacılarımın ikisi eyni vaxtda Xarici Dillər Universitetinin ödənişli şöbəsinə qəbul olundular. Atam bizi dolandırmağa pul tapmırdı, onları necə oxudacaqdı... Və məcbur olub, canı qədər sevdiyi, uğrunda ölümü də gözə aldığı vətənindən və balalarından ayrılaraq, ona qucaq açan ikinci vətənə - Türkiyəyə getdi, həyatının yeni və şərəfli alimlik mərhələsinə qədəm qoydu. Və o zamandan da atamın içini göynədən, nisgilini, dərdini sadiq sirdaşı olan qürbət şeirlərilə bölüşdüyü Türkiyə həyatı başladı...

  Özü heç, sözünü unutma, vətən,

   Hələlik könlünün bir yerinə yaz:

   Onu sənin kimi atıb tərk edən,

   Səni onun kimi sevən tapılmaz...

Vətən onu unutdu... Daha doğrusu, vətən yox, vətəndəkilər unutdular, unutdurmağa çalışdılar onu...

O zamanlar artıq gənc bir hüquqşünas idim və atamın başına gələnlər mənə əsl həyat məktəbi oldu. O, yüksək vəzifədə olanda susmaq bilməyən telefonumuzdan indi səs çıxmırdı. Əvvəllər atamın, varlıqlarından bütün həyatı boyu bixəbər olduğu, amma vəzifə başına keçən kimi birdən-birə yağışdan sonra bitən göbələklər kimi hardansa peyda olan "qohumları", "dostları" bir andaca qeybə çəkildilər sanki. Bir dəfə atamın, başına gələn bu çətinliklərə görə Allahına şükür etdiyini görüb, təəccübləndim və səbəbini soruşdum. "Qızım, dedi, əgər ömrümün sonuna qədər yüksək vəzifələrdə çalışıb dünyamı dəyişsəydim, o zaman özümdən sonra necə şəxsiyyətsiz və etibarsız "dostlar" qoyub getdiyimdən xəbərim olmayacaqdı. Kimin kim olduğunu sağ ikən görmək Allahımın mənə bir lütfüdür. Allah məni sınağa çəkməklə nadürüst "dostlarımın" əsl simasını görməkdə mənə yardımçı oldu. Buna şükür oxumayıb, nə etməliyəm ki?"

Mən həmin vaxtlarda atamın ətrafında qalan bir neçə mərd insanın ona və ailəmizə göstərdikləri qayğını heç bir zaman unutmaram. O zaman tanıdığım bütün insanlar mərdlik və sədaqət imtahanından keçdilər. Təəssüf ki, o imtahandan çoxları keçə bilməyib, ömürlük sinifdə qaldılar. Kimlərin dost, kimlərinsə düşmən olduğu hamımıza aydınlaşdı.

Daha öncə də qeyd etdiyim kimi, Türkiyə atama doğma övladı kimi qucaq açdı. Türkiyənin və bütövlükdə türk dünyasının atamın taleyində xüsusi yeri var. Atam bütün həyatı boyunca Türkiyəyə səfər etmək arzusu ilə yaşamışdı. O, SSRİ Yazıçılar İttifaqının Xarici əlaqələr şöbəsinə Türkiyəyə getmək üçün hər il ərizə ilə müraciət etsə də, ona başqa ölkələri təklif edir, amma Türkiyəyə göndərmirdilər. Beləcə, Türkiyənin əvəzinə, atam 25-dən çox ölkəni gəzib görmüşdü. Atam danışardı ki, 1985-ci ildə Suriyaya getmişdim. Geri dönərkən təyyarə Kiprdən sərnişin götürərək havaya qalxdıqda təyyarə bələdçisi elan etdi ki, bir azdan təyyarəmiz Türkiyə Respublikasının üzərindən uçacaq. Hamı yatmışdı, hətta səfər yoldaşlarım da. Mən isə gözlərimi qırpmadan aşağıya - mənim üçün müqəddəs olan torpaqlara baxırdım. Aşağıda sanki qalaylanmış kimi bəmbəyaz qarlı dağlar ay altında mürgüləyirdi. İçimdən elə o dağlara yuxarıdan aşağı yox, aşağıdan yuxarı baxmaq keçirdi ki. Sonra təyyarə bələdçisi təyyarəmizin bir az sonra Türkiyənin paytaxtı Ankaranın üzərindən keçəcəyini söylədi. Elə sevinirdim ki, yuxarıdan da olsa, bu mübarək şəhəri görəcəkdim. Amma təyyarə Ankaranın üstü ilə uçmağa başlayanda aranı buludlar örtdü, Ankara mənə üzünü göstərmədi". Amma atama nəinki Türkiyəyə getmək hətta orada işləmək, mükafatlar almaq, yubileyi keçirilmək də nəsib olacaqdı. Və sanki ona bütün bu hadisələri öncədən pıçıldamışdılar. 1988-ci ildə yazdığı "Keçib gedər" adlı şeir aydın bir önsezginin məhsuludur:

   İki sahil yaxasıyam,

   Həsrət-həsrət baxasıyam.

   Mən Dardanel boğazıyam,

   Hamı məndən keçib gedər.

Aradan 8 il keçəcək və atam Türkiyənin başqa bir yerində deyil, məhz Dardanel boğazının sahilindəki şəhərdə yaşayıb işləyəcəkdi... Bu onun taleyi idi və ona bunu 8 il öncədən pıçıldamışdılar ki, sonra bu taleyi yaşayası olanda qəm yeməsin və bunun bir təsadüf olduğunu düşünməsin.

Yaxşı xatırlayıram, 1997-ci ilin may ayının əvvəlləri idi. Atam artıq Türkiyənin Çanaqqala 18 mart Universitetində müəllim kimi çalışmağa başlamışdı. Onu görməyə getmişdim Türkiyəyə...

(Ardı var)

Gülzar İSMAYIL,

Hüquq elmləri namizədi

525-ci qəzet.- 2009.- 1 iyul.- S.7.