Bizdən qabaqda yol gedən Adam

O ərəfədə atam Türkiyədə iki önəmli mükafata layiq görülmüşdü. Türkiyə Dəyanət Vəqfinin Məhəmməd peyğəmbərin qutlu doğum həftəsi ilə bağlı keçirdiyi "Vətən" şeir yarışmasının qalibi olmuş və ona ilk dəfə təsis edilən Türk Dünyası Yazarlar və Sənətçilər Vəqfinin "Türk dünyasına xidmət ödülü" verilmişdi. Bu mükafat Türk dünyası ölkələrinin hər birindən önəmli bir sənət və siyasət adamına, o cümlədən Qırğızıstandan Çingiz Aytmatova, Qazaxıstandan Oljas Süleymenova, Azərbaycandan atama və Türkiyədən Süleyman Dəmirələ, Tansu Çillərə, Alparslan Türkeşə (ölümündən sonra), Barış Mançoya, Abdurrahman Güzələ və digərlərinə verilmişdi...

Atama "Türk dünyasına xidmət ödülü" Ankarada, Çankaya köşkündə, o zamanlar Türkiyənin prezidenti olan Süleyman Dəmirəl tərəfindən təqdim ediləcəkdi. Amma ondan 2-3 gün əvvəl biz Qırıqqala şəhərində keçirilən "Hasan Dədədən günümüzə könül ərləri" adlı simpoziumda iştirak etməli idik. Bu tədbirə bütün türk dünyasının müxtəlif guşələrindən çoxlu sayda qonaq dəvət olunmuşdu. Onların arasında artıq sağlığında adı əfsanəyə çevrilmiş Çingiz Aytmatov və məşhur qazax şairi Oljas Süleymenov da vardı. Ölkəmizin adından atam da bu açılışda çıxış etməli idi. Ç.Aytmatov və Oljas Süleymenov əvvəlcə öztürkcə, yəni qırğız və qazax dillərində çıxışlarına başladılar, sonra gördülər, salon onları yaxşı başa düşmür, keçdilər türkcəyə bu səfər də onlar danışmağa çətinlik çəkdilər və ruscada dayandılar və onların çıxışlarını o zamanlar Ankara universitetində çalışan rəhmətlik Samir Tağızadə türkcəyə tərcümə etdi. Biz tədbirə gec gəldiyimizdən atamla arxa cərgələrdən birində oturmuşduq. Atam o zaman mənə bu sözləri pıçıldamışdı: "Heç fikir eləmə, indi biz arxada oturmuşuq və bizi tanıyan yoxdur, amma mən çıxış etdikdən sonra auditoriyanın bizə münasibətini görəcəksən". Çıxış etmək növbəsi atama gəldi... Amma atamdan öncə onun çalışdığı universitetin rektoru Ankarada vacib bir toplantıya qatılacağını söyləyib növbədənkənar söz istədi. Və söz ona verildi. Rektor ağzını açan kimi başladı Ç.Aytmatovla O.Süleymenovu tənqid etməyə: "Bunlar nə biçim türkdürlər ki, rusca danışırlar..." Onun bu yersiz və sərt sözləri xüsusən ön cərgədə oturan qonaqlar, Türk dünyasının müxtəlif dövlətlərinin səfirləri, yazıçıları arasında çaxnaşmaya səbəb oldu. Sonra kürsüyə atam dəvət edildi. Allah bu dəfə də onu növbəti sınaqdan keçirəsi oldu, onu işə götürmüş rektoru ilə qarşı-qarşıya gətirdi. Bir başqası burada susar, ağrımaz başına buz bağlamazdı. Amma atam hər zaman həqiqətin yanında yer almaq missiyasını burada da davam etdirdi. Az qala hər cümləsi alqışlarla qarşılanan atam sözü Ç.Aytmatovla O.Süleymenovun rusca danışmaları üzərinə gətirdi: "Çingiz Aytmatov da, Oljas Süleymenov da sizə öztürkcə müraciət etdilər anlamadınız, sonra yobazlaşmış türkcəyə keçdilər, bu dəfə də ürəklərindən keçənləri ürəkləri istəyən kimi ifadə edə bilməyib türk sözünün yasaq olduğu qaranlıq sovet illərində türkçülüyü dünyaya hayqırmaq üçün istifadə etdikləri ruscada çıxışlarını davam etdirdilər. Söhbət hansı dildə danışmaqdan yox, necə və nədən danışmaqdan getməlidir... Onlar hər cür risqi gözə alıb türkçülüyü müdafiə edəndə indi onları rusca çıxış etməkdə suçlayanlar hardaydı..." Bu cümlələrdən sonra salondakı alqış tufanını bir görsəydiniz! Gurultulu alqışlar səngimək bilmirdi. İndi də çox təəssüf edirəm ki, atamın o çıxışının nə səs, nə də video yazısını əldə etmədik, halbuki onun fikirləri həqiqətən də tarixə düşəcək sözlər idi. O, maraqlı, cəlbedici çıxışı ilə bir anda o nəhəng salonda olan insanların diqqətini maqnit kimi öz üzərinə çəkdi. Atamın bu qeyri-adi bacarığının ilk dəfə deyildi ki, şahidi olurdum. Onun tək nitqində deyil, tamaşaçının düz ürəyinə nüfuz edən iti baxışlarında, səsinin monotonluqdan uzaq çoxçalarlılığında ifadə olunan güclü aurası istisnasız olaraq çıxış etdiyi bütün auditoriyaları fəth etməsinə imkan verirdi. Çıxışdan sonra Qazaxıstanın və Qırğızıstanın böyükelçiləri, Ç.Aytmatov, O.Süleymenov və Qırıqqala şəhərinin rəhbərləri atamı ayaq üstündə alqışladılar. Oljas Süleymenov atamı bağrına basıb öpdü və yanında oturmağa dəvət etdi. O anda atam nə söylədisə, məni də atamın yanına, ön cərgəyə gətirdilər. Söhbət ön və ya son cərgədən yox, atamın dediklərinin sonra necə həyata keçməyindən gedir... Sonra öyrəndik ki, atam çox böyük bir qalmaqalın qarşısını alıbmış. Rektorun sözündən sonra Ç.Aytmatov və O.Süleymenov tədbiri tərk edib getmək istəyirmişlər, amma atamın yerində cavabı bunun qarşısını almışdı. Atama bu cəsarəti verən güc onu həm də qoruyurdu. Çalışdığı universitetin rektoru sonrakı gün atamla elə mehriban görüşdü ki, sanki onun ünvanına tənqid yox, tərif demişdi. Sonrakı üç gün boyunca Ç.Aytmatov, O.Süleymenov və atam hər zaman bir yerdə oldular. Mən isə XX əsrin ən böyük yazıçılarından biri olan Ç.Aytmatovla yaxından tanışlıq şansı qazandım...

Qırıqqaladakı simpoziumdan bir neçə gün sonra Ankarada Türkiyə Respublikasının prezidenti S.Dəmirəl Çankaya köşkündə mükafat alanlara "Türk dünyasına xidmət" ödülünü təqdim etdi. Türk dünyası dövlətlərinin bütün səfirləri və dəvət olunan yazıçıları Çankaya köşkünə yığışmışdı, sadəcə bizim səfirliyin əməkdaşları gözə dəymirdilər. Digər ölkələrdən mükafat alanları həmin ölkələrin səfirləri və səfirlik əməkdaşları əhatə etmişdilər. Bizim səfirlik isə atamı yapyalnız buraxmışdı. Uzun illərdən bəri türkçülük adına atamın gördüyü işlər Türkiyənin rəsmi dairələrinin nəzərindən qaçmamışdı. Atama təqdim edilən mükafat da onun türk dünyası qarşısındakı xidmətlərinə verilən yüksək dəyərin təcəssümü idi. Təqdimat mərasimi Türkiyənin bütün radio və televiziya kanallarında ya translyasiya edildi, ya da haqqında informasiya verildi. Ölkə üçün çox önəmli olan, atamın aldığı bu mükafatla bağlı dövlət təbriki bir yana qalsın, Azərbaycanda bir-iki müxalifət qəzeti xaricində adi xəbər də verilmədi.

Atamın Türkiyədə uğurları bununla bitmədi, dalbadal kitabları çap olunmağa başladı. Bakıda adının ekranda, efirdə çəkilməsi yasaqlanan, siyahılardən çıxarılan atam həm Azərbaycanı, həm də Türkiyəni təmsil etmək üçün dünyanın müxtəlif ölkələrinə göndərildi. 2004-cü ildə Türkiyə Yazarlar Birliyi Türk Milli kitabxanası ilə birlikdə atamın 65 illik yubileyini təntənəli şəkildə qeyd etdi. Bir zaman yuxarıdan təyyarədə görmək istəyib görə bilmədiyi Ankaranın küçələrini atamın yubiley afişaları bəzəyirdi. Atam demişkən, sanki Ankara bununla atama söyləyirdi: "Sən kimsən ki, mənə yuxarıdan aşağı baxasan, mənə yalnız Allah yuxarıdan aşağı baxa bilər. Buraya gəlməli idin, yağışıma, qarıma bələnib, palçığımı ayaqlamalı idin ki, məni görə biləydin". Ankara yetimliklə böyümüş atamı doğma atası kimi bağrına basmışdı. Yubileydən əvvəl TRT-də atam haqqında bir saatlıq veriliş verildi. O günə qədər görülməmiş bir yubiley oldu, çünki ilk dəfə idi ki, həyatda olan bir şairə Türkiyədə yubiley keçirilirdi. Bu ilk də bir başqasına yox, atama nəsib oldu. Həmin təntənəli yubiley ruhən azad olan və həqiqi poeziyaya dəyər verən türk oxucusunun, aydınının atama böyük rəğbəti və sevgisini bir daha göstərdi. Türkiyədə keçirilən bütün mötəbər tədbirlərdə atam ən yüksək tribunalarda, televiziya və radio kanallarındakı verilişlərdə Azərbaycanı layiqli bir şəkildə təmsil edir. Bu günə qədər Türkiyədə onun 5 kitabı işıq üzü görüb. Atamın fəaliyyət coğrafiyası Türkiyə ilə məhdudlaşmır. Bir ara özü istəmədiyindən fasilə yaransa da, artıq neçə illərdən bəridir, Rusiya mətbuatı müntəzəm şəkildə onun əsərlərinə yer ayırır. Sovet hakimiyyəti illərində atamın şeirləri Moskvanın ən çox oxunan qəzet və jurnallarında tez-tez çap olunurdu. Onun şeirlərini Yuri Kuznetsov, Mixail Sinelnikov, Aleksandr Kuşner kimi SSRİ məkanında məşhur olan rus şairləri tərcümə edirdilər. Onların məhsuldar işbirliyi artıq uzun illərdir ki, davam etməkdədir. Yadımdadır, 2003-cü ildə Moskvada səfərdə olarkən atamın şeirlərini daha çox tərcümə edən Rusiyanın ən məşhur şairlərindən biri Yuri Kuznetsov xanımı qazax Fatimə xanımla birlikdə məni evinə qonaq dəvət etmişdi. Onun atam haqqında böyük sevgi və ehtiramla dediyi xoş sözləri heç zaman unutmaram. Kuznetsov zəmanəsinin böyük rus şairi idi və çox nadir hallarda hansısa şairin şeirini bəyənər və tərcümə edərdi. Kuznetsov Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra atamla müəyyən müddət əlaqələrin bir qədər zəifləməsindən təəssüfləndiyini və yenidən böyük həvəslə onun şeirlərini tərcümə etmək istədiyini dilə gətirdi. Amma təəssüf ki, bu ona nəsib olmadı. Bizim görüşümüzdən 2 ay sonra o böyük rus şairi dünyasını dəyişdi. Rusiyanın tanınmış şairi, publisisti olan M.Sinelnikov da atamın şeirlərini böyük ustalıqla tərcümə edib. Sinelnikov atamı böyük şair kimi dəyərləndirərək, mənim belə bir insanın övladı kimi çox şanslı olduğumu Bakıya səfərlərinin birində, görüşümüz zamanı dilə gətirmişdi. Belə bir mötəbər söz sahibinin bunu etiraf etməsi mənim üçün böyük əhəmiyyət daşıyırdı... Bunu adi "çənə söhbətləri"ndə deyil, Moskvada çap olunan qəzet və jurnallarda atam haqqında yazdığı yazılarda da etiraf edib.

Onun tərcüməsində atamın şeirləri müntəzəm şəkildə Rusiya mətbuatında işıqlandırılır.

Bir neçə ildir, mən Finlandiyada yaşayıram və Helsinkidəki rus icması ilə sıx əlaqələrim var. İki il öncə icmanın təşkil etdiyi tədbirlərin birində Finlandiyada rus dilində nəşr edilən "Literarus" jurnalının baş redaktoru, tanınmış yazıçı Lyudmila Kolla tanış oldum. O, Bakıda keçirilən "Rus kitabı" sərgisindən yeni qayıtmışdı və zəngin təəssüratları vardı. Atamın adı çəkilincə, Moskvada onun haqqında çox eşitdiyini və mənimlə tanışlıqdan məmnun olduğunu dilə gətirdi. Atamın son şeirlərini məndən istədi. Ona M.Sinelnikovun (mənim sətri tərcüməm əsasında) atamdan çevirmələrini təqdim etdim. Şeirləri olduqca bəyənən L.Kol jurnalda ancaq Finlandiyada yaşayan və ya fin müəlliflərin əsərlərinin çap olunmasına baxmayaraq, ənənəni pozaraq, atamın şeirlərinə jurnalın səhifələrində geniş yer verdi. Keçən ilin sentyabrında Finlandiya Rusdili Yazıçılar İttifaqının dəvətlisi olaraq atam Finlandiyaya gəlmişdi. İttifaqın sədri, atamın sovet dönəmindən tanışı Robert Vinonenlə, L.Kolla və digər sənət adamları ilə görüşləri izsiz qalmadı. L.Kol atam Finlandiyadan Türkiyəyə qayıtdıqdan sonra onun görüşlərinin və şeirlərinin oxucular arasında böyük marağa səbəb olduğunu, əsərlərini yenidən çap etmək istədiyini bildirdi. Və beləcə, atamın Finlandiya səfərini əks etdirən essesi və jurnalın təqdimat yazısı ilə 6 şeiri "Literarus"un builki birinci nömrəsində çap olundu.

Sovet hakimiyyəti illərində atamın Anna Bede tərəfindən macar dilinə tərcümə edilən şeirləri Macarıstan mətbuatında çap olunaraq maraqla qarşılanmışdı. Macar tərcüməçinin türk dilində təhsil almış və türk dünyasına, atama böyük sevgisi, rəğbəti olan oğlu Elod Kovaç hazırda M.İsmayıl yaradıcılığını macar mətbuatında geniş təbliğ edir. Amma ölkəsindən uzaqlarda vətənini layiqincə təmsil edən, əsərləri ilə müxtəlif ölkələrdə böyük oxucu rəğbəti qazanmış atamı öz vətənində, canından artıq sevdiyi doğma yurdunda görməzliyə vururlar. Çox təəssüf...

Məmməd İsmayıl yazdığı əsərlərlə, ictimai xadim kimi fəaliyyətilə onsuz da Azərbaycan xalqının tarixində əbədi qalacaq insandır. O, insanı dünyaya bağlayan ad-san, var-dövlət, şan-şöhrət həvəsinə, ən mühümü isə öz nəfsinə çoxdan qalib gəlmiş bir insandır və bunlardan qat-qat yüksəkdə dayanan bir dərvişdir artıq. Tarix və zaman hər şeyi yerbəyer edir. Zaman gələcək və Məmməd İsmayıl fenomeni geniş, davamlı araşdırmalar mövzusu olacaq. O, zəmanəsinin mərd, açıq sözlü, mənfəətsiz yazıb-yaratmış ustad söz adamı kimi Azərbaycan tarixində layiqli yerini tutacaq.

Ata! İnşallah, tezliklə Sənin 70 yaşın tamam olacaq. Mənə bunu görməyi nəsib edən Allaha şükürlər edir və arzum budur ki, mənim 70 yaşımı görməyi də sənə nəsib etsin. Sənin bir şeirin var - "Bir adam yol gedir bizdən qabaqda". Adın peyğəmbərimizin adıdır. Səndəki o ecazkar önsezmə gücü bundan irəli gəlir bəlkə. Vaxtilə nəzərdə tutduğun, bizdən qabaqda yol gedən adam elə Sənsən - öndə gedərək şimşəkləri üstünə çəkən, bütün dərdləri, iztirabları ruhunun süzgəcindən keçirən, sıxıntılı, amma layiqli və qibtəediləsi bir həyat sürən adam.

   Bir adam yol gedir

bizdən qabaqda...

   Hərdən üz çevirib taleyə, baxta,

Çıxdığı səfərdən qorxub qaçan var.

   Bir adam yol gedir bizdən qabaqda,

Yaxşı ki, dünyaya cığır açan var.

   Bizi səsləyirdi verdiyi vaxtda,

Biz hələ dünyaya gələnə kimi.

   Bir adam yol gedir bizdən qabaqda,

Anadan olandan ölənə kimi.

   İnanma, qəm qəmə yovuşar çətin,

Düzlüyün eləsi, beləsi yoxdu.

   Kərəm sevgisinə qovuşar çətin,

Kimin ki, qarşıda Lələsi yoxdu.

   Talanar sevdalar, bulanar sular

Yağanda hicranın kəpənək qarı.

  Ürəklər qırılar, yollar ayrılar,

Olmasa qabaqda bir İpək qarı.

   Yaz da Yerüzünə boşuna gəlmir,

Boşuna sovuşmur ağır xatalar.

   Qabaqda gedənin xoşuna gəlmir

Qabağa düşəndə harın atalar.

   Gedir qədəmindən nur yağa-yağa,

Yolları ölümdü-itimdi, bilmir.

   Qəlbinə yatanı çəkir qabağa,

Arxalı, arxasız, yetimdi, bilmir.

  Yolundan döndərməz duman da, çən də,

Kiminsə sözünü deməyə gedir.

   Yerin bu üzündən duyuq düşəndə

Yerin o üzünə köməyə gedir.

   Kələfin ucunu axtar özündə,

Hazır ol qəfildən gələn qəmə də.

   Ağ atlı oğlan var bu yer üzündə,

Çıxar qabağına hər məhkəmədə.

   Nədir anaların dilində muraz,

   Görən gələcəyi gözündən öncə?..

   Maşın işığına bənzəyir bir az

İnsanın əməli özündən öncə.

   Bir nurlu sahil var hələ sabahda

Qaranlıq sulara yol açar avar.

   Bir adam yol gedir bizdən qabaqda,

   Amma bir adam da bizdən sonra var!

Helsinki, aprel 2009

Gülzar İSMAYIL,

Hüquq elmləri namizədi

525-ci qəzet.- 2009.- 2 iyul.- S.7.