İki daşın arasında
"Xəzər" dərgisi və
bədii tərcümə sahəsindəki problemlərə
dair qeydlər
Dar boğazla yol gedirik, ürəyimiz
səksəkəli,
Ssilla bir yanımızda, Xaribda bir yanımızda.
Homer. "Odisseya". XII nəğmə, 234/35
Bu
yazını, olsun ki, tərcümə mütəxəssisləri
yazsa, daha önəmli olardı. Nədən ki, tərcümə
sənəti hazırda bəsdi deyincə inkişaf edib. O dərəcədə
ki, bu konuda danışmaq uzunmüddətli nəzəri və
praktik hazırlıqla ilgili mütəxəssis rəyi tələb
edir. Bunun doğrudan belə olduğunu ən səthi şəkildə
başa düşmək üçün Rusiyanın
"Voprosı literaturı" jurnalının son
saylarından birini (mart-aprel 2009) eləcə vərəqləmək
kafidir. Təsəvvür edin ki, beş yüz səhifəlik
dərginin az qala bütöv bir sayı bədii tərcümə
məsələlərinə həsr olunub, həm nəzəri-fəlsəfi,
həm də praktik yöndən.
Amma neyləməli
ki, mütəxəssislər susur və elə bir toplumda
yaşayırıq ki, göydən yerə mələk də
ensə, ona reaksiyanın bircə forması var - sükut! Əlbəttə,
özəl olaraq təşkil olunan və bir qayda olaraq təsadüfi
adamlarla bağlı bayağı reklam kompaniyalarının
bura dəxli yoxdur.
Biganəlik
məsələsiylə ilgili ən qabarıq bir olay! Neçə
vaxtdır ki, "Zəkioğlu" nəşriyyatı
Qardaşxan Əzizxanlının baş redaktorluğuyla 100
cildlik "Fikir antologiyası" seriyasından dünya fəlsəfəsi
korifeylərinin ondan çox kitabını Azərbaycan dilində
nəşr edib. Bu kitablar arasında M.A.Engelqardtdan (tərcüməçi
Ə.Nicat), U.Dürantdan (tərcüməçi A.Əsədov)
uğurlu çevirmələrlə yanaşı, K.Yaspers (tərcüməçi
Y.Rəhimoğlu) və F.Nitsşedən (tərcüməçilər
Y.Rəhimoğlu və Ş.Qurbanov) o qədər də
müvəffəqiyyətlə nəticələnməyən
çevirmələr də var. A.Əsədovun Dürantdan
çevirmələrini çıxmaq şərtilə bunlar
orijinal yox, ruscadan edilib. Buna baxmayaraq, dünya fəlsəfəsi
korifeylərini 100 cilddə Azərbaycan oxucusuna təqdim etməyə
başlamağın özü artıq təqdirəlayiq
addımdır. Amma neçə onillərdən bəri
çözümünü gözləyən bu qədər
önəmli və aktual layihə toplumun müzakirəsinə
çevrildimi? Kimlərsə uğurlu əməyinə
görə təqdir olunub, kimlərsə uğursuzluğuna
görə iradlarla üzləşdimi? Tərcüməçilər,
tənqidçilər bir yana, hətta fəlsəfə
institutu əməkdaşlarının belə birbaşa
öz ixtisaslarıyla ilgili layihəyə biganəliyi, ən
yümşaq desək, təəccüb doğurur.
Özgürlük
dönəmində diletant bədii çevirmələrlə
yanaşı T.Vəliyevin C.Selincerdən
("Seçilmiş əsərləri"),
Ç.Qurbanlının F.Kafkadan ("Qəsr"), A.Məsudun
Q.Markesdən ("Patriarxın payızı"), H.Qocayevin
Kamyüdən ("Taun"), C.Əlioğlunun M.Svetayevadan
("Yuxusuzluq"), M.Orucun S.Ağayev ("Yeddinci yetkin")
və G.Lətifxandan ("Azər və Aida adası"),
V.Quliyevin C.Orueldən ("Heyvanıstan"), N.Əbdülrəhmanlının
Q.Çoxelidən ("Küknarlara məktub" kitabında
toplanmış əsərlər), N.Qocabəylinin K.Hamsundan
(ikicildlik əsərləri) bu və ya digər dərəcədə
uğurlu çevirmələri də var. Amma bədii tərcümə
sahəsində əldə olunan bu az-çox uğurlara da
yanaşma bir qayda olaraq ədəbiyyat dəhlizlərindəki
dedi-qodular, kafe-çayxanalardakı tostlardan uzağa getmir.
Diqqəti
çəkən çevirmələr sırasında
M.Qocayevin M.Baxtindən ("Dostoyevski poetikasının problemləri".
Bakı, "Kitab aləmi", 2005) və A.Talıbzadənin
Y.Qolosevkerdən ("Mifin məntiqi". Bakı, "Kitab aləmi"
nəşriyyatı, 2006) filoloji tərcümələrini
yada salmağa özəl ehtiyac var. Xalq
yazıçısı Elçinin öz müsahibələrindən
birində dediyi kimi, məhz filoloji çevirmələr bizdə
həmişə boşluq duyulan, axsayan sahələrdən
olub. Amma birinci tərcümədə ciddi dil problemlərinə
(rus dilinin sintaktik qəlibləri və leksik kalkalarından
çıxa bilməmək, sinonim sözlərin bəzən
düzgün seçilməməsi, söz
sırasının pozulması, məntiqi vurğunun qeyri-dəqiqliyi,
üslubi nahamarlıq, lüzumsuz söz israfı və s.),
ikincidə isə bəzən qabarıq görünən sərbəstliyə
rəğmən hər ikisi önəmli olan bu çevirmələr
də, məncə, layiq və lazım olduğu qədər
dartışma konusuna çevrilmədi. Ən uzağı təqdimat
mərasimləri və bir-iki ənənəvi xoş söz.
Vəssalam, bununla da hər şey bitdi! Bizə nə Baxtin
lazımmış, nə də Dostoyevski, nə Qolosevker
önəmliymiş, nə də Homer.
Xalq
yazıçısı Elçin ildə, iki ildə bir
verdiyi müsahibə, yaxud yazdığı məqalələrdə
tərcümə məsələlərinə də yer
ayırır, diqqəti R.Tağının Tolstoydan elədiyi
və heç kəsin eyninə gəlməyən çevirmələrə
yönəldir, yaxud "Xəzər" dərgisinə məsləhətlərini
verir. Amma, məncə, normal ziyalı mühiti və
yaradıcılıq atmosferi olan toplumda az-çox önəmli
hər hansı çevirmə ciddi dartışma konusuna
çevrilməlidir. Çünki getdikcə kürəsəlləşən
elə bir dönəmə gəlib çatmışıq
ki, S.Əzim demiş, "bilməsək dil, əlacımız
yoxdur". Və təbii ki, bu barədə təkcə
Elçin müəllim yox, həm də və daha çox bu
sahəyə birbaşa məsul şəxslər də
düşünməlidir.
Belə
biganəliyin sonucudur ki, bəzən başqasının
bütöv bir kitabı, yaxud məqalələrini
çevirib öz adlarına çıxır, orijinal
"yaradıcılıq nümunəsi" kimi təqdim etməkdən
çəkinmirlər. Müəlliflik məsələsinə
münasibətdə təkcə hüquqi deyil, ictimai nəzarət
də olmayanda elə belə də olmalıdır. Məsələn,
Nərgiz Cabbarlının "Vektor" Beynəlxalq Elm Mərkəzi
tərəfindən dərc olunmuş "Ədəbiyyatdan
intihara" kitabı ən azı təəccüb hissi
doğurdu. Axı kitabda toplanmış yazıların
"Xalq cəbhəsi" qəzetində internet
materialları adı ilə dərcindən vur-tut bir neçə
il keçmişdi. Hər şey bir yana, doğrudanmı,
N.Cabbarlı oxucuları skleroz sayır? Əgər belədirsə,
mən onun "həkimliyini" qəbul eləmədim.
Halbuki tərcümə kimi ciddi problemləri olmasına rəğmən
mövzuca kifayət qədər maraqlı kitab öz adı
ilə təqdim olunsa, oxucuları bəlkə də razı
sala bilərdi. Yeri gəlmişkən, N.Cabbarlının tərcümə
mətnindəki az qala başdan-başa sintaktik nahamarlıq və
bunun sonucunda meydana çıxan məntiqi
anlaşılmazlıqlar da, məncə, orijinal mətni nəyin
bahasına olursa olsun "özününküləşdirmək"
cəhdlərindən irəli gəlir.
Mən
sözün əks anlamında eyni biganəliyi Azərbaycan Bədii
Tərcümə və Ədəbi Əlaqələr Mərkəzinin
"Xəzər" dərgisinə münasibətdə də
görürəm və sentimental etiraf kimi çıxmasa, deyərdim
ki, bundan məyusam. Bütün işlərimi bir kənara
qoyub iki daşın arasında "Xəzər"
haqqında yazmaq istəyim də burdan qaynaqlanır. "Xəzər"dən
danışmaq isə çağdaş Azərbaycan və
ümumən bədii tərcümə sənətindən
söz açmaq deməkdir. Bu üzdən
vaxtaşırı çıxacağım nəzəri
remarkalarda genəlliklə tərcümə sənəti haqda
fikirlərimi də sizinlə bölüşmək fikrindəyəm.
Beləliklə, bir müəllif kimi altbaşlıqdakı
işarələrimi ciddiyə almanızı arzu edirəm -
"Xəzər" dərgisi və bədii tərcümə
sahəsindəki problemlərə dair qeydlər.
1989-cu ildən
nəşrə başlayan "Xəzər" oxucular
arasındakı reytinqi baxımından bir neçə
dönəm yaşayıb. Sovet ideoloji basqısından yenicə
çıxmış topluma təzə nəfəs gətirən
dərgi 90-ci illərin birinci yarısında oxucular
arasında çox populyar olduğu kimi, orda dərc olunmaq da
müəlliflər üçün nüfuz işi
sayılırdı. Az-çox sayılıb-seçilən
söz adamları "Xəzər"in çevrəsində
toplaşmış, dərgi yeni ədəbi-bədii
düşüncənin mərkəzinə
çevrilmişdi.
Amma illər
keçdikcə fərqli amillərin təsiriylə dərginin
reytinqi tədricən enməyə başladı. Metaforik desək,
o sanki adaşı Xəzərin əksinə gedir, dənizin
qabarıb sahillərini basdığı illərdə
özünün çəkilmə dönəmini
yaşayırdı.
Nəhayət,
son illər "Xəzər"in yeni qabarması duyulur. Bu
gün o, qəzet-jurnal köşklərindən bir nüsxəsi
də geri qayıtmayan, yəqin ki, yeganə ədəbi-bədii
nəşrdir və bunu fərdi görüntülərimə
əsasən deyirəm. Dərginin son sayını əldə
etmək üçün ən müxtəlif köşklərə
üz tutsam da, axırda redaksiyanın özündən
götürməli olmuşam.
"Xəzər"in
spesifik tərcümə dərgiləri arasındakı
reytinqi də yüksəkdir. Bədii tərcümə
problemləriylə ilgili "Azərbaycan" jurnalında
keçirilməsi planlaşdırılan dəyirmi masa
üçün keçirdiyimiz rəy sorğusunda "Ən
çox bəyəndiyiniz tərcümə dərgisi
hansıdır?" sualına resipiyentlərin cavabı yekdil
oldu - "Xəzər".
Adətən
sona saxlanılan bir məsələni bəri başdan
vurğulamaqla əsas mətləbə keçmək istəyirəm.
"Xəzər" özünün sadə, amma cəlbedici,
zərif bədii dizaynı ilə də digər dərgilərdən
yaxşı anlamda seçilir.
Vaxtaşırı
dərc olunan hər hansı dərgini dəyərləndirməyin
ən optimal yolu onun son durumunu göstərən
axırıncı sayına əsaslanmaqdır. Bu üzdən
orijinallıqdan vaz keçib dərgi barədə fikirlərimizi
onun son sayının (2008/4) materialları əsasında deməyə
cəhd edəcəm.
Bizcə, dərgi
son sayı ilə, sadəcə, digər tərcümə dərgiləri
yox, özü-özünü də ötüb keçir. Bu
sayda diqqəti, hər şeydən öncə, müəllif-tərcüməçilər
cəlb edir - Ramiz Rövşən, Vaqif Bayatlı Odər,
Vaqif İbrahimoğlu. Bununla yanaşı dərginin demək
olar ki, hər sayında öz çevirmələri ilə
ardıcıl görünən Yaşar, Ülkər Nəsibbəyli,
Rövşən Ramizoğlu... Eləcə də, Kamran Nəzirli,
İlqar Əlifoğlu
Doğrudur, bu
imzalardan bəzilərinin təqdim etdiyi çevirmələrin
bədii keyfiyyəti özlərindən də, sözlərindən
də aşağıdır. Amma, məncə, bu imzaları
bir yerə toplamağın özü artıq dərginin
baş redaktoru kimi Afaq Məsud və baş redaktorun
müavini Zakir Fəxrinin uğurudur.
Puşkin tərcüməçiləri
"maarifçiliyin poçt atları"
adlandırırdı. R.Rövşənin XIX əsr
fransız şairi Şarl Bodlerin vaxtilə öz vətənində
yasaqlanmış "Şər çiçəkləri"
(1857) kitabından çevirmələri də, hər şeydən
öncə, maarifçilik funksiyası ilə önəmlidir.
Dünyanın ən talesiz şairlərindən biri olan
Bodlerin Azərbaycan oxucusu ilə tanışlıqda da bəxti
gətirməyib. Biz onun poeziyasıyla ana dilimizdə, demək
olar ki, tanış deyilik. Şübhəsiz ki, bu, fransız
simvolistinin kommunist simvolizmi çərçivələrini
aşmasıyla ilgiliydi. Kommunist rejimi artıq iyirmi ilə
yaxındır ki, tarixə qovuşub, Bodler isə hələ
də Azərbaycana gəlməyib.
Amma
maarifçilik R.Rövşənin fransız şairindən
çevirmələrinə önəm verən amillər
sırasında sadəcə ən üzdə olanıdır.
Növbəti amilə keçməzdən öncə, ilk nəzəri
remarka ilə tanış olaq. Bu, son illər bədii tərcümə
materiallarının seçilməsi məsələsində
özünü qabarıq göstərən mərkəzdənqaçma
hadisəsi, yəni bədii tərcümələrin vahid mərkəzdən
idarə olunmaması və bundan irəli gələn təsadüfilik
məsələsi ilə bağlıdır. Nə qədər
istəsən, özəl nəşriyyatlar var, tərcüməçi
heasbını ödəyir və buyurun, daha bir "tərcümə"
kitabı! Nəticə isə, necə deyərlər, göz
qabağındadır. Hər hansı təzahür kimi
azadlıq və plüralizmin də təkcə müsbət
yox, mənfi tərəfləri də varmış. Bunu
başa düşmək üçün bizə cəmi on il
kifayət etdi.
Bəzi tərcüməçilər,
xüsusən də, gənclər tərcümə
materiallarını seçəndə daha çox ən son
dövrə üz tutur və bir vacib məsələni unudurlar.
Bədii tərcümə sadəcə fərdi zövq və
münasibət məsələsi olmayıb, həm də və
daha çox millətlərarası kulturoloji fakt,
komparativistika hadisəsidir. Uşaq ayrı-ayrılıqda nə
ata, nə də anaya məxsus olmayıb, eyni zamanda onların
hər ikisinə aid olduğu kimi, bədii tərcümə də
ayrı-ayrılıqda bu xalqlardan hər hansı birinə aid
olmayıb onların ortaq mədəniyyət hadisəsi kimi
doğulur. Amma calağın tutması üçün tərcümə
olunan dil tərcümə edilən dili qəbul etməyə
hazır olmalıdır. Bunun əsas şərtlərindən
biri də bu mədəniyyətlərin
qarşılıqlı əlaqəsinin tarixi kəsilməzliyidir.
Konkret desək,
Bodlerin yaradıcılığı sadəcə bir nəfər
fransız yox, bir xalqın, hətta dünya ədəbiyyatının
faktıdır. R.Rövşənin fransız şairinə həsr
etdiyi giriş sözündə xatırlatdığı kimi,
Akutaqavaya görə, "heç bir insan ömrü Bodlerin
bir misrasına dəyməz". Bu, şübhəsiz ki, bəsdi
deyincə subyektiv və maksimalist dəyərləndirmədir.
Amma danılmazdır ki, dünya Bodleri oxuyur və o,
özündən əvvəlki ədəbiyyatdan təsirləndiyi
kimi, özündən sonrakına da ciddi təsir göstərə
bilib. Bu üzdən onu başa düşmək fransız
şairinin təsirləndiyi və təsir etdiyi ən vacib
faktları bütün tarixi diapazonu ilə görməyi tələb
edir.
Bu sələf-xələf
münasibətləri antik Roma şairi Vergilidən tutmuş
XX əsr fransız şairi Lui Araqona qədər ən
azı iki min illik dövrü çevrələyir. Təkcə
bunu deyək ki, Bodler "Şər çiçəkləri"ni
Dantenin "İlahi komediya"sına özünəməxsus
bir nəzirə kimi yazıb. Təsadüfi deyil ki, o,
"Çiçəklər"ə "Giriş"ində
Dantenin məşhur poemasının birinci hissəsinin -
"Cəhənnəm"in girişində olduğu kimi vəhşiləri
(şir, canavar, vaşaq) xatırladır. Bodlerin
kitabının ilk adının "Cəhənnəmin
astanası" adlanması da İntibah dahisinin fransız
simvolistinə məlum təsiriylə bağlıydı. Bundan
başqa Bodlerin yaradıcılığına Vaqner, Delakrua,
xüsusən də E.A.Ponun, nəhayət, özünə
ustad saydığı, "Şər çiçəkləri"
kitabını ithaf etdiyi Teofil Qotyenin güclü təsiri
olub. Onun özü isə fransızların "lənətlənmiş
şairlər" adı verdiyi A.Rembo, J.Laforq, T.Korbyer,
Lotreaman və müəyyən qədər də S.Mallarmeyə
təsir göstərib.
Mövzumuzla
birbaşa ilgisi olmadığından Bodlerin təsirləndiyi
və təsir etdiyi faktlara münasibətdə yalnız ən
ümdə işarələrlə kifayətlənmək
zorundayıq. Amma bu işarələr də mədəniyyətlər
arasındakı dialoqun istənilən səviyyədə baş
tutması üçün tarixi ardıcıllıq prinsipinə
əməl etməyin nə qədər zəruri olduğunu
başa düşməyə yetərlidir. Əks halda arada
"qısa qapanma"ya səbəb boşluqlar yaranacaq.
R.Rövşənin fransız şairindən çevirməsinə
önəm verən amillərdən ikincisi belə
boşluqlardan ən azı birini doldurmaq cəhdidir.
Üçüncü
və qənaətimizcə, ən ciddi amil isə
çağdaş dünyada bədii tərcüməylə
bağlı ciddi fikir dartışmalarına gətirib
çıxaran bir məsələdir. Bodlerin həmyerlisi
Volter tərcüməni fransız qadınlarıyla
müqayisə edir və deyirdi: o gözəl olanda sədaqətli,
sədaqətli olanda isə gözəl olmur. Bu volterian
aforizmdə tərcümə işinə məxsus çoxəsrlik
bir dilemma əks olunub: orijinala sadiq qalmaq naminə tərcümənin
bədii gözəlliyinimi, yoxsa bədii gözəllik naminə
orijinala sədaqətimi qurban verməli?
Ötən əsrin
təxminən otuzuncu illərinə qədər bədii tərcümə
sənətinə bu prizmadan yanaşılıb. Məlum
dilemma önündə qalan tərcüməçi öz gəmilərini
Ssilla və Xaribda qayaları arasından keçirən Odissey
və yoldaşlarının durumuna düşür. Qayalar qısa
zaman kəsiyində gah bir-birinə yaxınlaşaraq birləşir,
gah da aralanır və azacıq ləngimək onların
arasında qalıb xıncım-xıncım olmaqla sonuclana
bilər. Antik yunanların ən çoxbilmişi Odissey
neçə-neçə yoldaşını qurban verəndən
sonra gəmisini ölüm-zülüm də olsa, qayaların
arasından keçirir. Bəs tərcüməçilər?
Məncə, hələ indiyə qədər dünyanın
heç bir tərcüməçisinin odisseyası birmənalı
olaraq uğurla sonuclanmayıb. Onlar bəri başdan bu
qayalardan ən azı birinə toxunmağa məhkumdur. Və
dünyada birmənalı uğurla sonuclanan tərcümə
yoxdur desəm, yəqin ki, Amerika açmış olmaram. Elə
isə bircə yol qalır - iki daşın arasından
keçmək yox, onları aradan qaldırmaq.
Dünya tərcümə
nəzəriyyəsi sahəsində bu ideya ilk dəfə
Valter Benyaminin ağlına gəldi. O, 1923-cü ildə
Bodlerin "Paris lövhələri" kitabının alman
dilinə tərcüməsinə yazdığı "Tərcüməçinin
zonası" adlı ön sözdə sədaqət/gözəllik
dilemmasına yanaşmanı kökündən dəyişdi
və bu, ümumən tərcümə işinə
münasibətin təzələnməsinə son verdi. Talesiz
adamların bəxti ölümündən sonra gətirir və
beləcə, tərcümə sənətiylə ilgili
inqilabi ideya Bodlerin şeirlərinin çevirməsiylə
bağlı yazıda aşkarlandı.
V.Benyaminin
fikrincə, bədii tərcümənin dəyəri nə
onun orijinala sədaqəti, nə də bədii gözəllyi
yox, yeni bədii dil faktına nə dərəcədə
çevrilməsiylə ilgilidir. Yəni burda dəyərləndirmənin
köklü ölçüsü mətnin orijinalı yox,
çevrildiyi dildir. Bu əsas müddəadan
çıxış edən V.Benyamin yazırdı ki, tərcüməçinin
əsas vəzifəsi orijinala yox, öz doğma dilinə
münasibətdə üzə çıxır.
Azərbaycan bədii
tərcümə sənətinə bu yanaşma xeyli gec - ən
yaxşı halda 60-cı illərdən sonra gəlməyə
başlayıb və R.Rövşən təkcə Bodler yox,
bir çox başqa şairlərdən də (məsələn,
fransız şairi A.Rembodan) çevirmələri ilə
sözügedən meylin ilk təmsilçilərindən biri
sayıla bilər. R.Rövşənin Bodlerdən çevirmələri
bir neçə həqiqəti diktə edir:
- poetik tərcüməçi
olmamaışdan öncə, şair olmalısan;
-
uğurlu tərcümə çevrilən mətnin hərfi,
cismi yox, ruhuna sədaqət tələb edir:
- tərcümə
sadəcə bir dildən başqa dilə çevirmə yox,
yaradıcı ilham tələb edən mürəkkəb
psixoloji, hətta mistik aktdır.
Sərt dil, bəzən
heyrət doğuracaq qədər sarsıdıcı,
qarşısıalınmaz etiraflarla şərtlənən
açıqlıq, həyatın xoşagəlməz tərəflərinin
əksi, daşlaşmış sosial, etik, dini doqmalara
qarşı üsyan, bir sözlə, tənha romantik qəhrəmanın
cəmiyyətə (və hətta Allaha!) qarşı əlcək
atması "Şər çiçəkləri"nin ən
qabarıq nəzərə çarpan cəhətidir. R.Rövşən
fransız şairinin şər çəmənliyindən cəmi
dörd çiçək dərib - "İblis
duası", "Saat", "Gecə tövbəsi",
"Ey sevinc mələyi dərd çəkmisənmi...".
Şeirlərdən birincisi və dördüncüsü sərbəst
çevrilib. Amma, məncə, tərcüməçi
özünün qeyri-sərbəst çevirmələrində
də, əslində, öz sərbəstliyini müəyyən
qədər saxlayır. Yəni yaradıcı sərbəstlik
R.Rövşənin bir tərçüməçi kimi əsas
yanaşma üsuludur. Fikirlərimi bu şeirlərdən biri
- "Saat" üzərindəki konkret müşahidələrlə
davam etdirmək istəyirəm.
R.Rövşən
yerdə qalan şeirlər kimi, "Saat"ı da
fransızca yox, ruscadan çevirib. Amma, necə deyərlər
varını verən utanmaz və son illər bu sahədə
xeyli irəliləyişlər olmasına rəğmən,
orijinaldan çevirmə bütövlükdə tərcümə
sənətimizin problemidir.
Bununla
bağlı daha bir remarka çıxacağıq. Bizim
dünya dilləri və mədəniyyətləri ilə təmasımız
bir neçə mərhələdən keçib:
- monqol,
Çin dilləri və mədəniyyətləri ilə
bağlı qədim dövr;
- ərəb
və fars dilləri, islam mədəniyyəti ilə
bağlı orta dövr;
- rus dili və
mədəniyyəti ilə bağlı yeni dövr;
- nəhayət,
Avropa dilləri (əslində, həm də bütün
dünya dilləri) və mədəniyyəti ilə
bağlı ən yeni dövr.
Müstəqillik
dönəminə keçəndən sonra məlum olur ki,
kommunistlərin əbədi elan etdikləri ("Soöz
neruşimıy...") rus dili dövrü əslində Avropa
və dünya dönəminə, Şərq mədəniyyəti
müstəvisindən Qərb kültürü kontekstinə
bir keçid mərhələsiymiş. Amma bir məsələ,
məncə, qüvvədə qalmaqdadır - sözügedən
keçid hələ başa çatmayıb. Ona görə
bəzən hər hansı Avropa dilindən edilən
çevirmənin uğursuzluğu məsələyə ən
ümumi şəkildə yanaşanda məntiqi və
qanunauyğundur. Buna konkret misallar da var, məsələn,
C.Yusiflinin P.Züskinddən ("Parfümer"), yaxud
A.Sabitovanın P.Koelyodan ("Kimyagər") çevirmələri.
Bu çevirmələrin uğursuzluğu sadəcə tərcüməçilərin
fərdiyyəti ilə bağlı olmayıb, həm də Qərb
dilləri kontekstinə sözügedən keçidin
başlanğıc səviyyəsindən irəli gəlir. Və
rus dili vasitəsilə yaxşı, yoxsa orijinaldan zəif tərcümə
dilemmasını, təəssüf ki, hələlik birinci tərəfin
xeyrinə çözmək zorundayıq. Amma ikinci tərəfin
də öz üstünlüyü var - o artmaqda, güclənməkdə
olan bir meyli təmsil edir. Yəqin ki, orijinaldan sözün
ciddi mənasında çevirmələri yaxın 10-15 ildə
oxuya biləcəyik. Və bunu indi hardasa məktəbli
skamyası arxasında əyləşən gələcəyin
tərcüməçiləri edəcəklər. Bizə isə
bu tarixi-nəzəri remarkaya xitam verib, gələcəyin
işini gələcəyə buraxıb öz
saatımıza qayıtmaq qalır.
"Saat"
şeiri rus dilinə müxtəlif vaxtlarda A.Alvinq, P.Antokolski,
A.Panov, Ellis, P.Yakuboviç tərəfindən çevrilsə
də, E.Linetskayanın tərcüməsi daha uğurlu
sayıldığından və Bodlerin 1966, 1970-ci illərdə
rusca dərc olunan kitablarına (məncə, R.Rövşənin
Bodler poeziyası ilə tanışlığı bu nəşrlərlə
bağlıdır) bir qayda olaraq onun tərcüməsi daxil
edildiyindən bu tərcümənin üzərində duraq.
Şeirin
ruscaya çevirməsində ilk bənddə yer alan bir
sıra bədii ifadə və təsvir vasitələri (saata
xitab, Allaha məxsus "besstrastnıy, bespohadnıy" kimi
epitetrlər, zəli ilə bağlı təşbeh) Azərbaycancaya
tərcümədə ixtisara salınıb, son misra ümumən
sərbəst çevrilib.
Çası!
Jivet v vas Boq, besstrastnıy,
bespohadnıy,
On palğüem nam qrozit, bormoçet,
- Ne zabudğ!
Koqda pridet k konüu tvoy nedalekiy putğ,
V tebə tupaə bolğ vopğetsə pğəvkoy jajdoy.
Bu saatın içində Allah yaşayır, Allah,
O səni barmağıyla hədələyir, qorxudur.
Deyir, unutma, ömrün gec-tez sona çatacaq,
Gördüyün hər nə varsa, ötəri bir yuxudur.
İkinci bənddə yenə orijinala eyni yanaşma müşahidə olunur: insana xitab ixtisara salınır; həm pəri, həm də həşərat anlamı verən "silfid" sözü milli poetik leksikon üçün tərcüməçiyə yəqin ki, həddən artıq yabançı görünür və onu quş obrazı ilə əvəzləyir, ikinci misraya ümumən sərbəst yanaşır və s.
İ radostğ bıtiə - zapomni, çelovek!-
Silğfidoö vsporxnet i v tenğ
kulis umçitsə,
Pojrut mqnoveniə, krupiüu za krupiüey,
Oqrızok sçastiə, çto dan na vesğ tvoy vek.
Sevinc, kədər, - hamısı quş kimi uçub gedər,
Qanadları bir azca yelpikləyər üzünü.
Qarışqa tək ömrünə daraşar dəqiqələr,
Didər, çeynəyər, udar gecəni, gündüzünü.
Biz bu qayda ilə şeirin bütün bəndlərini nəzərdən keçirməyin uzunçuluğa səbəb olacağından ehtiyatlanıb müqayisələrimizə burda son qoyur və yerdə qalan bəndləri tutuşdurmağı oxucunun öhdəsinə buraxırıq:
Za kratkiy ças şepnutğ Sekunda uspevaet
Tri tısəçi şestğsot dolbləhix:
ne zabudğ!
Ə qnusnım xobotkom tvoö sosalo qrudğ,
Ə bılo, ə - Vçera, Seqodnə povtorəet.
Bircə saat ötüncə, bu saniyə əqrəbi
Üç min altı yüz dəfə "unutma!" deyər sənə.
Gündən-günə sökülür dünyanın sən tərəfi,
Sən göz açıb yumunca sabah dönür dünənə.
Remember!
Ne zabudğ! Na əzıkax löbıx
Ə
qlotkoö stalğnoy vsem narodam.
Minutı, jalkiy moq, podobnı tem porodam,
Qde
skrıto zoloto. Vozmi eqo iz nix!
Ötən
günlər, saatlar, dəqiqələr içində
Gör nə
təhər gizlənib vaxtın qızıl damarı.
O
qızılı tap, çıxart, günləri boş
keçirmə,
Ömür
də bir qumardı, uduzma bu qumarı.
Qlupeü!
Lişğ potomu iqraet vremə smelo,
Çto
proiqratğ ono ne mojet: Ne zabudğ!
Denğ
vspıxnul i uqas, kruqom noçnaə mutğ,
İ
bezdna alçno jdet: klepsidra opustela.
Vaxtdan
güclü qumarbaz tapılmaz ki,
tapılmaz,
Neyləsən,
əvvəl-axır vaxt udacaq səni də.
Neçə
il yaşasan da, deyəcəksən, azdı, az,
Yaşamağa
bir azca möhlət verin yenə də.
İ
kriknut vse toqda: i Sluçay, önıy boq,
İ
oskorblennaə nevesta - Dobrodetelğ,
İ
Uqrızenie - posledniy tvoy svidetelğ:
- Tı
opozdal, o trus! Umri.
Prişel
tvoy srok.
Gözlərini
örtəcək buz kimi bir soyuq əl,
Hər
şeirinlə xətrinə dəydiyin incik Allah
Göydən
tərs-tərs boylanıb çağıracaq, durma, gəl,
Ötdü
ömür, bitdi vaxt, ta bəsdi, öl, ay axmaq!..
R.Rövşənin tərcüməsiylə
bağlı fikrimizi ümumiləşdirməzdən öncə,
növbəti nəzəri remarkaya ehtiyac duyuruq. "Ədəbiyyatların
müqayisəli öyrənilməsi nədir?" məqaləsinin
müəllifi, komparativist Con Stayner ədəbiyyatşünaslğa
"konsept" terminini gətirib. Bu termin altında o, hər
hansı xalis anlamı yox, hər hansı bir anlamın bu və
ya digər dilin rənginə bürünməsini nəzərdə
tutur. C.Staynerin konsept termini, eləcə də, V.Benyaminin yeni
tərcümə nəzəriyyəsinə əsaslanıb tərcümənin
hətta metafizik kökünə gedib çıxmaq olar. Bizcə,
lap dərinə gedəndə orijinal mətnin özü belə
əslində qeyri-orijinaldır. Çünki hər bir mətn,
Y.Kristevanın yazdığı kimi, özündən əvvəlki
mətnlərlə açıq və gizli, implisit və
eksplisit intertekstual əlaqə şəbəkəsi
içindədir. Bundan başqa bütün mətnlər, hətta
dünyanın heç kimə məlum olmayan ilk bədii mətninin
özü belə ilahi metamətnin insan dilinə tərcüməsidir.
Bizim şairlərin və şairkimilərin çox sevdiyi,
Platondan gələn təbirlə desək, yəni şair
sözü ilahi sözün kölgəsidir və deməli,
bütün şairlər tərcüməçidir. Dünyanın
ilk şairindən tutmuş son şairinə qədər
hamısı birlikdə ilkin metamətnin bu və ya digər
hissələrini tərcümə-bərpa etməklə məşğuldur.
Onların hamısı "orijinal" və ya "tərcüməçi"
olmalarından asılı olmayaraq, ilkin ilahi mətnə
doğru can atır.
Heç bir
insan ağlı və ilhamı ilahi metamətni axıracan tərcümə
etməyə qadir deyil. Ona görə nəinki hansısa
"orijinal" mətndə, hətta onun çoxsaylı tərcümələrində
belə metamətn özünün maksimum ifadəsini
tapmır - həmişə nəsə qalır. Şairin
istedadının dərəcəsi bu "nəsə" ilə
tərs mütənasibdir, yəni ən istedadlı şair
Allahın ən yaxşı tərcüməçisidir. Məntiqi
olaraq belə çıxır ki, bir şairin digərini
çevirməsi, mətni sadəcə bir dildən başqa
dilə çevirmək yox, həm də onu tamamlamaq, bu və
ya digər boşluqları doldurmaq deməkdır. Tərcüməçiyə
sərbəstlik verən də məhz orijinal mətndə
bilavasitə ifadəsini tapmayan, amma potensial şəkildə
mövcud olan bu "nəsə"lərdir.
Beləliklə,
metafizik rakursdan yanaşsaq, R.Rövşən, sadəcə, tərcümə
etmir, Bodlerin yazdığını Azərbaycan dilində
yenidən yazır. Və bu zaman müəyyən ixtisarlara
yol verdiyi kimi, əlavələr də edir. Amma hər iki halda
o, "bukvayedlik" etmir, staynersayağı desək, orijinala
konseptual yanaşır, fransız şairinin bu və digər
şeirinin məğzini - konseptini tutur və bunu öz
doğma dilində canlandırmağı əsas məqsədə
çevirir. Vaxtın amansızlığı, ömrün
faniliyi, ölümün qaçılmazlığı -
"Saat" şeirinin ən ümumi konsepti budur. Tərcüməçi
əsas diqqətini ayrı-ayrı detallar və elementlərdən
daha çox şeirin əsas ruhuna verir, necə deyərlər
onun nəbzini tutur, əsas məsələnin həlli naminə
xırda qurbanlar verir.
R.Rövşənin
Bodlerə elədiyi əlavələr də şeirin
özünün daxili potensiyasından doğur. Məsələn,
ikinci bəndin rusca tərcüməsində
"qarışqa" obrazı açıq-aşkar
görünür: Zamanın anları xoşbəxtliyi zərrə-zərrə
didir. Amma bu metaforada dayanmadan dən daşıyan və
qış uzunu onu zərrə-zərrə yeyən
qarışqanın əlaməti var. Tərcüməçi
poetexnoloji yöndən metaforanı təşbehlə əvəz
edir, nəticədə mətnin özünün daxilində
gizli qalan bənzətməni işığa
çıxarır, onu əyaniləşdirir,
görümlü edir. Eyni metafora-təşbeh əvəzlənməsi
və əyaniləşdirmə ilə beşinci bənddə
də üzləşirik: rusca mətndə qumarbaz obrazı yoxdur,
amma onun əlaməti (oynamaq) var - Zaman ona görə cəsarətlə
oynayır ki, o uduza bilməz. Amma "subyektiv" tərcüməçi
bu əlaməti subyektləşdirir, oynamağın
ardında duran oynayanı - qumarbazı mətnə əlavə
edir və bu zaman yenə də mətnin özünün
potensial imkanlarından çıxış edir. Bodlerin mətninə
yaradıcı yanaşma nəticəsində isə
R.Rövşən nəticəyə nail olur - mətn
"zapçast" edilmək təhlükəsindən xilas
edilir, bütövlükdə alınır. Yəni misralar
misralarla, bəndlər bəndlərlə təkcə məntiqi
yox, ruhi yöndən də bağlanıb canlı bədii
orqanizm əmələ gətirir, oxucunun nəfəs ala biləcəyi
poetik atmosfer yaranır.
(ardı gələn şənbə sayımızda)
525-ci qəzet.- 2009.- 4 iyul.- S.26-27.