Tanrı sevgisi,
peyğəmbər işığı
(Z.Yaqubun "Peyğəmbər"
əsəri haqqında
bir neçə söz)
Klassik ədəbiyyatımızın
(H.Cavidə qədər) vəsf etdiyi bir müqəddəs
obraz var - Peyğəmbər obrazı. Peyğəmbər
mövzusu şairlər üçün ağlın yox,
könüllərin sifarişi, tale ismarıcı olub.
Peyğəmbər"
60 yaşlı xalq şairinin dərin etiqadının
simvoludur, inandığı və güvəndiyi dəyərlərin
bədii ifadəsidir. "Dildə zikrim, başda fikrim, ruhda
şükrüm qanadlanır".
Əslində Z.Yaqubun
"Peyğəmbər" yazması ürəyində
çoxdan tutduğu niyyətlə bağlıdır, əvvəlki
dastanların ("Saz", "Yunus Əmrə") məntiqi
yekunudur.
Şəkər
şeirim şana-şana süzüldü,
Mərcan
kimi dənələndi, düzüldü,
"Saz"dan
sonra "Yunus İmrə"
yazıldı,
Söz
mülkünə ləl-gövhərlə
gəlmişəm.
Türk insanına (və
türk şairinə) müqəddəslik duyğusu heç
vaxt yad olmayıb. Tək Tanrı sevdası, Tanrıya
qovuşma duyğusu türk insanının həyatının
bəzəyi olub.
Müqəddəslik ali
məqsəddir. Müqəddəslik Tanrıyla ünsiyyətdən
doğan bir məqsəddir. Hz. Məhəmməd (ə.s.)
müqəddəsliyi Uca Yaradanla - əbədi Nurla ünsiyyət
məqamına çatmasıdır. Z.Yaqub üçün
harda işıq varsa, ora müqəddəsdir.
Dəyərli oxucu
yaxşı bilir ki, Z.Yaqub yaradıcılığının
əsas qayəsi işıq-nur axtarışıdır. Təbiət
şeirlərinin də, mübarək ziyarət şeirlərinin
içi - mayası məhz işıqdan yoğrulur. Hətta
Peyğəmbərimizin ölümünə həsr etdiyi
hissə işıqla, nurla tamamlanır.
Bəxt
günəşi, Tanrı nuru, Allah işığı
Peyğəmbərin
uyduğu
məzardan
doğur.
Z.Yaqub
Peyğəmbər camalını dərk etməyə
çalışır ("Bax Peyğəmbər camalına
bütün cahanı dərk elə") və belə təqdim
edir.
Peyğəmbərlik
möhürü
kürəyinin
bəni də,
Geniş
alnı, ağ üzü, şirmayı
bədəni
də,
Yeriyəndə
qabağa əyilən
qaməti
də,
Baxışında
oxunan böyük
məhəbbəti
də,
Çiçək
kimi, gül kimi
yanağının alı da,
Geniş
köksü, ağ əli,
gur qara
saqqalı da,
Qara
göz bəbəkləri,
uzun
kirpikləri də,
Kirpiklərdən
süzülən göz yaşı da,
təri də...
Bildiyimiz kimi, Cavid əfəndi
"Peyğəmbər dramının remarkasında Hz. Məhəmmədin
portretini verib:
"O, qırx
yaşında gözəl, vüqarlı bir sima... Alnı,
köksü, omuzlarının arası geniş, rəngi
gül rənginə mail əsmərimsi və nurani...
saçları nə pək qıvırcıq, nə də pək
düz, saqqalı bir tutam, sıx və tam... Biləklər,
qollar qalın və qüvvətli... Böyük
başlı, hilal qaşlı, çəkmə burunlu, dəyirmi
çöhrəli, orta boylu, iri gəmikli, kirpikləri uzun,
iki qaşının arası açıq, fəqət
bir-birinə yaxın. Gözləri qara və böyücək..."
Şair ilk səhifədən
son səhifəyəcən İslamın müqəddəs adlarını
vəsf edir. Müqəddəs adların vəsfi ilə dəyərləri
və mənaları dünyamıza daxil edir.
Gözəl adların vəsfi
Mütləqin, Mahiyyətin və Gözəlliyin vəsfidir,
öyülməsidir. İslam mədəniyyəti (ədəbiyyatı)
Adın vəsfi mədəniyyətidir və ənənəsidir.
Z.Yaqub bu mədəniyyətin və ənənənin
daşıyıcısıdır.
Adın vəsfi
İslam yoludur: "De ki, istər Allah, istər Rəhman deyin
O-na, hansını deyirsiz deyin. Təkcə O-na aiddir ən
gözəl adlar (17: 110).
Z.Yaqub gözəl
adların, eləcə də Peyğəmbər adının
enerjisini sazında-sözündə yaşadan, Tanrı
sevdalı bir şairdir. Həmişə inanıb ki:
Dünyanın
qəm yükünü üstümdən
atar mənim
Ana
laylası kimi ruhuma
yatar mənim
Hayanda dara
düşsəm,
dadıma
çatar mənim
La ilahə
illəllah,
Mühəmməd
Rəsulullah!
Əsərin hər
bölməsi, hər fəsli Allahın və Peyğəmbərimizin
mübarək adı ilə möhürlənir.
Z.Yaqub üçün
türk insanının varlıq dünyasında bir həqiqət
də var: "Məkkə, Mədinədə Mühəmməd,
Türküstanda Xoca Əhməd" deyib hər ikisini
türk insanının, mənəvi-ruhani dünyasının
qutsal adları kimi sevməyi və vəsf etməyi unutmur:
Tanrı səni
Peyğəmbərçün
bəxş
elədi Türküstana
Mən də
sevdim Rəsulumu
sənintək
sevə bilmədim
Z.Yaqubun "Peyğəmbər"i
ovsun - dua xarakterli salamlamalar, müraciətlər ilə zəngindir.
Salamlama aktı lirik subyektin mətndə mövcudluğunu
gücləndirməyə, varlığın xüsusi modusunu
yaratmağa qadirdir.
Öpdüyüm
Kəbəyə, getdiyim haca
Bizdən
salam olsun,
ya Rəsulallah!
Peyğəmbəri
salamlama aktında bədii təyinlər, metaforalar
bütövlükdə intonasiya və obraz
sırasının "sıxlığını",
ümumi gərginliyini artırır.
Məkkə
möcüzəsi, Kəbə memarı,
Sehrdən
yoğrulan, sirr alan insan.
Miskinlər
həmdəmi, yetimlər yarı,
İşığı
dünyayla bir olan insan.
Z.Yaqubun
düşüncə tərzində təzadlar bir-birini izləyir
və çarpazlaşır və bu hal onun sənətində
özünəməxsus bədii üslub kimi yadda qalır. Məsələn:
Günahla
gedənlər məşəqqət çəkir,
Savabla gedənlər
şərafətdədir.
Z.Yaqubun bədii
düşüncəsinin strategiyası elədir ki, folklor
sözü ilə Quran sözü arasında yeni sintaktik
münasibətlər qurur ənənəvi söyləmə
- intonasiya tərzi ilə inanc - dəyər dünyası
şəkildə qaynayıb qovuşur. Bir ovsun - dua effekti
yaradır.
İslamın
naxışı, hənası Məkkə,
Tanrı
inancının binası Məkkə,
Məhəmməd
ömrünün
mənası
Məkkə...
Z.Yaqubun iman
dünyası Quran işığı ilə
aydınlanır, ("İman ilə işıqlan, Allahla
yaraşıqlan...") qəlbinin nuru ilə
işıqlanır. Qutsal islam hadisələri, Peyğəmbər
ömrü folklor yaddaşından "şana-şana
süzülüb" havacata çevrilir və yenidən
yaddaşa qayıdır:
Məkkə
ona dar gəlib,
Mədinəyə
yar gəlib,
Yorğundu,
yollar gəlib,
Dayan , ay dəvə,
dayan!
Bu, türk irfan
poeziyasının stixiyasıdır, ozan təsəvvür
ruhudur.
Z.Yaqub Qurandan, hədislərdən
sitatlar verib epiqraflarla hər fəslə naxış vurur. Xüsusi
zövq və həssaslıqla seçilmiş bu epiqraflar əsərin
qutsal məna məkanını genişləndirir. Poetik
detallar (Peyğəmbər ürəyi, mağarada
işıq, Məkkə qapısı və s.) Peyğəmbər
həyatını simvolikləşdirir.
Z.Yaquba xas olan
axıcı, rəvan təhkiyə, ehtiraslı intonasiya hər
beytdə, hər misrada hiss olunur. Kim nə deyir desin, Z.Yaqub
üçün səs, tembr, jest, intonasiya, pauza, nəhayət,
sözün tələffüzü çox vacibdir. Onun
improvizə ruhu, "səslənən", deyilən
sözün təsir effekti "Peyğəmbər"
özünəməxsus magik bütövlük yaradır.
Bu əsərin özəlliyi
nədədir? Birincisi, əvvəldən axıracan ümumi
səs - intonasiya tonallığı gözlənilir, ikincisi,
Z.Yaqubun bayatı - qoşma, gəraylı stixiyası, xalq təfəkkürü
ilahi, sirli-sehrli gerçəkliyi "şumlaya" bilir;
üçüncüsü, Borçalı ozan - irfan
dünyası əsərin ümumi havasını saxlayır;
Dördüncüsü
və ən önəmlisi - millətsevərlik və peyğəmbərsevərlik
bir-birini tamamlayır:
Qiyamətin
gününədək
pas
tutmasın yarağı,
Türk
islamın dayağıdır,
islam
türkün bayrağı!
Z.Yaqubun "Peyğəmbər"i
həqiqət və əbədiyyət, mərifət və
kamal haqqındadır. Ən başlıcası sevgi
haqqında dastandır. Şair özü söyləmiş:
"Allaha sevgi durur hər sevginin başında". Tanrı
sevgisi Əhməd Yəsəvi, Seyid Nəsimi, Dərviş Yunus,
Cavid əfəndi kimi şairlərin ömrünün fəlsəfi
ifadəsi olduğu kimi, Z.Yaqub dilinin də əzbəridir. Şükürlər
olsun ki, Z.Yaqub ömrünün 60 yaşında niyyət elədiyi
bu ağır və şərəfli işin öhdəsindən
gəldi. Tanrı bütün Peyğəmbər
sevdalılarına yar olsun!
Rüstəm KAMAL
525-ci qəzet.- 2009.- 4 iyul.- S.24.