"Qiymətləndirmədə elə bir meyar yoxdur ki, gizli qalsın"

MƏLEYKƏ ABBASZADƏ: "İMTAHAN MATERİALLARINA AİD TƏHLÜKƏSİZLİKLƏ BAĞLI İŞLƏRİ YENİDƏN QURUR, YENİ ÜSULLAR TƏTBİQ EDİRİK"

UNESCO və Dünya Bankının ekspertləri tərəfindən çoxillik təcrübə və elmi təhlillər əsasında müəyyənləşdirilən "Yaxşı imtahan sisteminin xarakteristikası"na aid standartlar əsasında Azərbaycanda qəbul imtahanları, eləcə də biliyin qiymətləndirilməsi sisteminin müqayisəli təhlilinə həsr olunmuş növbəti müsahibəni təqdim edirik. Tələbə Qəbulu üzrə Dövlət Komissiyasının (TQDK) sədri Məleykə xanım Abbaszadə ilə budəfəki söhbətimiz "Yaxşı imtahan sisteminin xarakteristikası"na daxil olan dördüncü bölmə haqqındadır. Bu bölmə "Şəffaflıq" adlanır və təhsildə qiymətləndirmə üzrə beynəlxalq ekspertlər həmin bölmə üzrə qəbul olunmuş standartların təsvirini bu cür ümumiləşdiriblər: "İmtahan prosesi ictimaiyyətin nəzarəti üçün mümkün qədər açıq olmalıdır. İmtahanlar sirr pərdəsinə bürünməməlidir". Bu zaman nəzərə alınan göstəricilər isə bunlardır: Məxfi olmayan materiallar, o cümlədən, qaydalar, fənn proqramları və nümunə xarakterli və keçmiş imtahan kitabçaları hamı üçün əlçatandır; İmtahan orqanı müəllimləri imtahan prosesinə, məsələn, proqramın hazırlanmasına və qiymətləndirməyə cəlb edir; İmtahan nəticələrinə dair statistik göstəriciləri və hesabatları əldə etmək mümkündür; Qiymətləndirmə sistemi və dərəcələrin verilməsi üçün meyarlar mövcuddur və əlçatandır; Tam və yarım ştata işçilərin götürülməsi üçün meyarlar çap edilir; İmtahan heyəti inzibati işlərin, nəticələrin və qiymətləndirmə sxemlərinin yazılı qeydiyyatını aparır.

- Məleykə xanım, beynəlxalq standartlardan da göründüyü kimi, imtahan sistemində şəffaflığın təmin olunması üçün bu proses ictimaiyyətin nəzarəti üçün mümkün qədər açıq olmalı, sirr pərdəsinə bürünməməlidir. Bununla bağlı hansı işləri həyata keçirirsiniz?

- İmtahan sisteminin şəffaflığı olduqca əhəmiyyətli məsələdir və biz bu sahədə ictimai inamı təmin etmək üçün uzun illər sistemli işlər aparmışıq. Müəyyən hallarda biz hətta şəffaflığın qurbanı oluruq, elmi cəhətdən tələb olunan prinsipləri də şəffaflığa qurban veririk. Məsələn, qəbul imtahanlarından sonra sual kitabçaları abituriyentlərə verilir və beləliklə, bu suallar açıq suallara çevrilir. Nəticədə növbəti imtahanlarda həmin suallardan istifadə edə bilmirik. Halbuki, dünyanın əksər ölkələrində imtahandan sonra kitabçalar abituriyentlərə verilmir. Növbəti imtahanlarda suallardan təkrar istifadə edilir. Nəzərə alınır ki, bu sualları yaratmaq üçün kifayət qədər vaxt, əmək, maliyyə vəsaiti sərf olunub. Bizdə isə tamamilə fərqlidir. Həm sınaq, həm də qəbul imtahanlarından sonra sual kitabçalarını abituriyentlərə paylamaqla faktiki olaraq öz bankımızdan kifayət qədər test sualları itirmiş oluruq. Bu addımı atmaqda əsas məqsədimiz şəffaflığın təmin olunmasıdır. Eyni zamanda ayrı-ayrı bölgələrimizdə, şəhər və rayonlarımızda dərs deyən müəllimlər, peşəkar muəllim köməyindən istifadə etməyən abituriyentlər bu materiallardan istifadə edə bilirlər.

- Məxfi olmayan materialların, o cümlədən, qəbul qaydalarının, fənn proqramları və nümunə xarakterli kitabçaların hamı üçün əlçatan olması nə dərəcədə təmin edilir?

- Biz hər ilin əvvəlində - yanvar ayından başlayaraq qəbul qaydalarını, proqramları, nümunə xarakterli model testləri çap edirik. Həmin materialların ictimaiyyətə çatdırılması üçün də kifayət qədər iş aparırıq. Qeyd edim ki, TQDK-nın yeni yaranan regional bölmələrində də qaydalar, qəbul imtahanlarının proqramları, nümunə xarakterli model testlər əsasında seminarlar, müzakirələr təşkil etməyi nəzərdə tutmuşuq. Əsas məsələ bütün bu materialları çap etmək yox, bu materiallardan düzgün istifadə olunmasına nail olmaq, əzbərçiliyə yol verilməsinin qarşısını almaqdır. Biz bu istiqamətdə kifayət qədər iş aparırıq. İmtahan bitəndən sonra bu materiallar həmişə açıq olur.

- İmtahan keçirən orqan müəllimləri imtahan prosesinə, məsələn, proqramın hazırlanmasına və qiymətləndirməyə cəlb etməlidir. TQDK tərəfindən bu tələblər hansı şəkildə nəzərə alınır?

- 1994-cü ildən etibarən TQDK-nın nəzdində fənlər üzrə elmi-metodiki seminarlar fəaliyyət göstərir. Seminarların cədvəlini biz hər il əvvəlcədən rayon təhsil şöbələrinə, ali məktəblərin rektorlarına göndəririk ki, mütəxəssislər sözügedən seminarların keçirilmə tarixləri barədə məlumatlı olsunlar. Ayrı-ayrı orta və ali tədris müəssisələrinin müəllimləri, Milli Elmlər Akademiyasının alimləri, müstəqil ekspertlər 15 ildir ki, açıq şəkildə aparılan bu müzakirələrdə iştirak edirlər və mütəxəssislərin seminarlarda iştirakına heç bir məhdudiyyət qoyulmur. Həmin seminraların üzvü olan ekspertlər tərəfindən Komissiyanın test sualları bankında olan hər bir sualı xarakterizə edən parametrlər, onun çətinlik dərəcəsi, relevantlığı müəyyənləşdirilir. Bunların əsasında sualların pasportu hazırlanır. Ekspertlər tərəfindən suallar üzrə yazılmış həmin xüsusiyyətlər imtahanlar başa çatdıqdan sonra statistik rəqəmlərlə yoxlanılır, bununla əlaqədar statistik araşdırmalar aparılır. Məsələn, araşdırırıq ki, 2000 nəfər abituriyentə təqdim olunan suala onlardan neçə faiz düzgün, neçə faiz isə səhv cavab verib. Hansı səhv cavab daha çox istifadə olunub. Bu qaydada bütün imtahan sualları müzakirə olunur. Təbii ki, bu zaman riyaziyyatçılar riyaziyyatçılarla, tarixçilər tarixçilərlə, ədəbiyyatçılar ədəbiyyatçılarla və yalnız elmi əsaslarla müzakirələr aparırlar. Bu ildən etibarən elmi-metodiki seminarları biz Naxçıvanda və TQDK-nın bütün regional bölmələrində keçirmək fikrindəyik. Onu da bildirim ki, seminarlarda müzakirlə olnunan məsələlər, əldə olunan nəticələr barədə biz TQDK-nın internet saytında müntəzəm olaraq məlumatlar yerləşdiririk. Seminarların nəticəsində imtahanda istifadə edilən testlərlə əlaqədar metodik rəyləri "Abituriyent" jurnalının 12-ci sayında çap edirik.

- İmtahan nəticələrinə dair statistik göstəriciləri və hesabatları əldə etmək mümkündürmü?

- TQDK tərəfindən keçirilən imtahanlarla bağlı apardığımız elmi-statistik araşdırmaların nəticələri hər zaman çap edilir, bununla bağlı ictimaiyyətə ətraflı məlumatlar verilir. Biz bu cür araşdırmaları təkcə qəbul imtahanlarından sonra yox, sınaq imtahanlarından sonra da aparaq. Bu araşdırmaların nəticələri barədə ictimaiyyətə geniş məlumat verildi. Bundan başqa, orta məktəblərin buraxılış siniflərində pretest imtahanları da keçirdik. Bu imtahanlar zamanı biz yalnız yeni növ testləri yoxlayırdıq. Sözügedən imtahanların nə buraxılış imtahanlarının, nə də qəbul imtahanlarının nəticələrinə aidiyyatı yox idi. Nəzərdə tutmuşuq ki, sentyabr ayından sonra müvafiq orqanlarla birgə pretest imtahanlarının nəticələrini müzakirə edək. Bu cür araşdırmalar təhsildə olan vəziyyətin qiymətləndirilməsinə geniş imkan yaradır. İmtahanda minlərlə insan iştirak edəndə onların nəticələrini, regionlardan olan abituriyentlərin bilik səviyyəsini, 16-17 yaşlı azərbaycanlının doğma ana dilini, xarici dili nə səviyyədə bildiyini müəyyən etmək mümkün olur. Bunlar elmi-nöqteyi nəzərdən əsaslanmış nəticələrdir və real vəziyyəti əks etdirir. Hər il orta məktəblərdən məzun olan abituriyentlərdən cəmi 65 faizi qəbul imtahanlarında iştirak edir, 35 faizi isə heç ali və orta ixtisas məktəblərinə sənəd də vermir. Ən acınacaqlı vəziyyət odur ki, imtahanda iştirak edən 65 faizdən 40 faizi 0-100 bal arasında nəticə göstərir. Elə il olur 36 faiz belə olur, elə olur ki, 41 faiz. Mən ölkə üzrə ümumi rəqəmi deyirəm. Artıq 15 ildir ki, biz bunu müşahidə edirik. Bu da onu göstərir ki, təxminən 40 faiz orta məktəbi bitirən çox aşağı nəticə göstərir. Mən çox istərdim ki, ölkədə məktəblilər üçün keçirilən bütün imtahanların nəticələrinə dair statistik araşdırmalar aparılısın və onun nəticələri barədə ictimaiyyətə məlumatlar verilsin. Başa düşürəm ki, bunu etmək o qədər də asan deyil. Proqram təminatı, xüsusi riyazi biliklərə malik ekspertlər lazımdır. Bizdə bütün bu imkanlar mövcuddur və müxtəlif təşkilatlar tərəfindən keçirilən imtahan nəticələrinin bazası əsasında müzakirələr aparmağa hazırıq. Mətbuatdan bildiyimə görə, orta məktəblərin buraxılış imtahanlarında 18 variantda test kitabçalarından istifadə edilib. O variantlar bir-biri ilə nə dərəcədə kollerasiyadadır, onların çətinlik səviyyəsi nə dərəcədə eynidir, biz bu barədə heç nə bilmirik. Həmin variantlar üzrə hər bir suala necə cavab verilib? Bütün bunlar elmi müzakirələrin mövzusudur. Orta məktəblərin buraxılış imtahanlarının gedişini TQDK sadəcə kənardan izləyir. Bu imtahanlardakı şəffaflığı hələlik görmürük. Fikrimcə, buraxılış imtahanları ilə əlaqədar gedən proseslər düzgün olsa da, mərkəzləşdirilmiş imtahanları 11-ci sinifdə yox, 5-ci sinifdən aparmaq lazımdır. Mütəmadi olaraq ilbəil bu imtahanları əsas fənlər üzrə keçirmək daha məqsədəmüvafiqdir. 11-ci sinifdə bu imtahanı keçirəndən sonra biz deyirik ki, 11 il bu uşaqlar məktəbə gəlib-gediblər, sonda isə nəticə yoxdur. Amma 5-ci sinifdən bu imtahanlar keçirilsə və nəticələr istənilən kimi olmasa, onda onun səbəblərini müəyyən etmək və müvafiq tədbirlər həyata keçirmək asan olar. Axı imtahan kiminsə ümidlərini qırmaq məqsədilə keçirilmir.

- Qiymətləndirmə sistemi və dərəcələrin verilməsi üçün meyarlar mövcuddur və əlçatandır?

- Meyarlar hər zaman mövcuddur. Onlar qəbul qaydalarında göstərilir və hamı üçün eynidir. Elə bir meyar yoxdur ki, gizli qalsın və onu heç kəs bilməsin. Qəbul zamanı hansısa sosial qrupa güzəşt edilmir və biz, prinsipcə, bunun tərəfdarıyıq. Ancaq elə sosial qruplar var ki, onlara kömək üçün müəyyən tədbirlər edilə bilər. Məsələn, bu ildən, çalışacağıq ki, gözdən əlil abituriyentlər üçün brayl əlifbası ilə onlara sual kitabçaları çap edək. Biz əlverişsiz vəziyyətdə olan (əlil) abituriyentlərın imtahana gəlməsi və imtahan zalında yerləşdirilməsinə lazımi köməklik göstəririk. Hər il həmin abituriyentlər üçün, şəxsən onlara xidmət edən xüsusi nəzarətçilər ayrılır. Gözdən əlil abituriyentlərə də xüsusi nəzarətçi ayrılır ki, onlar üçün sualları oxusun. Abituriyentlərə güzəşt bu formada ola bilər. Əlavə yerləşdirmə zamanı hansı yerlər boş qalıbsa, bu yerlər barədə hamıya açıq şəkildə məlumat verilir. Belə bir prinsip var ki, məlumat müəyyən vaxta qədər qapalı ola bilər. Müvafiq qərar qəbul olunduqdan sonra isə bu məlumat hər kəs üçün açıq olmalıdır. İlk illərdə mən eşidirdim ki, kimsə əvvəlcədən jurnal alıb, metronun qarşısında dayanaraq, imtahan nəticələrini valideynlərə pulla deyir. Biz yalnız yeni texnologiyalardan istifadə etməklə belə "biznesin" qarşısını aldıq. Hər il qəbul imtahanları başlamazdan bir ay öncə biz mətbuat vasitəsilə ictimaiyyətə bu barədə ətraflı məlumatlar veririk. İnternet saytımızda da məlumatlar yerləşdiririk. Biz çalışırıq ki, imtahanlarla əlaqədar bütün məlumatlar açıq olsun.

- Tam və yarımştat işçilərin götürülməsi üçün meyarlar çap edilirmi?

- TQDK-ya işə qəbul dövlət qulluqçularının işə qəbul qaydaları əsasında aparılır. İşə götürülmək üçün bütün meyarlar öncədən çap edilir. Mən fürsətdən istifadə edərək bir daha qeyd etmək istəyirəm ki, TQDK-nın yeni yaradılan regional bölmələri üçün bizə ştat cədvəli bu ilin aprelində verildiyi üçün onlar hələ tam komplektləşdirilməyib. Yalnız TQDK-nın Naxçıvandakı regional bölməsi istisnadır. Ancaq digər bölmələrdə vakant yerlər var. Mən gələcək fəaliyyətlərini biliyin qiymətləndirilməsi işinə həsr etmək istəyən gənclərə müraciət edirəm. Əgər onlar bizimlə çalışmaq istəyirlərsə, növbəti dövlət qulluğuna işə qəbul imtahanlarında iştirak edə bilərlər. Regional bölmələrdəki vakant yerlərlə bağlı məlumat həm TQDK-nın, həm də Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət Qulluğu Məsələləri üzrə Komissiyanın internet saytında yerləşdiriləcək. Maraqlananlar qeyd etdiyim saytlara daxil olub məlumatla tanış ola bilərlər.

- İmtahan heyəti inzibati işlərin, nəticələrin və qiymətləndirmə sxemlərinin yazılı qeydiyyatını aparmalıdır. TQDK tərəfindən bu sahədə hansı addımlar atılır?

- Qeyd edim ki, bu çox ciddi bir məsələdir. Hər bir imtahana hazırlıq zamanı ilk növbədə onun layihəsi tərtib olunur və texniki tapşırıqlar hazırlanır. Komissiyanın ayrı-ayrı şöbələrində texniki tapşırıq əsasında imtahan binalarında yoxlama-buraxılış rejimini keçirən şəxslər, imtahan rəhbəri, imtahan nəzarətçisi, abituriyentlər, eləcə də bunker şəraitində işləyən ekspertlər üçün ayrıca təlimatlar hazırlanır. Eyni zamanda imtahanların keçirilməsinə dair xüsusi plan qrafiklər tərtib olunur. Həmin sənəddə hər bir şöbənin görəcəyi işlərin ardıcıllığı günbəgün qeyd edilir. Bir şöbə işi başa çatdırdıqdan sonra sənədləşdirilir, imzalanır və digər şöbəyə təqdim olunur. Digər şöbədə bu iş təkrarən görülür və yalnız nəticələr üst-üstə düşəndən sonra təsdiqlənir, hüquqi cəhətdən qüvvəyə minir. Bu cür layihələndirmə texnoloji cəhətdən yoxlama aparmaq üçün nəzərdə tutulub və bu zaman heç bir səhv baş vermir. Bu mexanizm qiymətləndirmə işlərində də tətbiq edilir. Bilirsiniz ki, magistratura pilləsinə qəbul zamanı bəzi proqramlar üzrə ixtisas imtahanında bakalavrların biliyi yazılı imtahanla yoxlanır. Bu zaman imtahan vərəqi kodlaşdırılır və sənədin kimə aid olduğu bilinmir. Qiymətləndirmə aparan ekspert işi oxuyur və sonra ora öz şifrini yazır. Daha sonra həmin yazı işini digər ekspert yoxlayıb öz şifrini qeyd edir. Ekspertlər verdikləri qiyməti ayrıca protokolda qeyd edirlər. Ona görə də digər ekspert işi yoxlayanda bilmir ki ondan əvvəlki ekspert tərəfindən işə neçə qiymət verilib. İki ekspertin qiyməti üst-üstə düşməyəndə və çox paradoksal qiymətlər olanda biz üçüncü ekspert dəvət edirik. Mən belə işlərin yoxlamalarını hərdən özüm də aparıram. Üçüncü ekspert nəticələri yoxladıqdan sonra mən özüm təzədən müəyyən yoxlamalar aparıram. Sənədlər tam alqoritmə uyğun olaraq doldurulmalıdır. Hər hansı bir səhv aşkar edilən zaman bu işdə iştirak edən işçilər, ekspertlər cəzalandırılır. Ölkəmiz kiçikdir, müəllimlər və tələbələr bəzən bir-birlərini tanıyırlar. Buna görə biz imkan vermirik ki, hər hansı bir yanlışlığa görə, qiymətləndirmədə subyektivliyə yol verilsin. Qəbul qaydalarına görə, heç kimin ixtiyarı yoxdur ki, yazı işinə özü haqqında məlumat yazsın. Amma biz belə fakt aşkarlamışıq və həmin nəticə dərhal ləğv olunub. Biz dövlət qulluğundayıq və dövlət idarəçilik orqanıyıq. Sistem elə qurulub ki, biz eyni zamanda, elmi dillə desək, açıq sotl texniki sistem kimi işləyirik. Burada aparılan bütün işlər təkcə kargüzarlıq qanunlarına görə yox, sistemin öz informasiya mübadiləsi ilə əlaqədar mövcud olan qanunlara tabe olmalıdır. Bütün məlumatlar ən azı 2-3 dəfə avtomatik olaraq yoxlanılır. Yoxlama zamanı rəqəmlər üst-üstə düşməyəndə yenidən araşdırmalara başlanılır. Səhvləri və onun kökünü tapırıq. Buna görə də hər bir şəxs öz işinə çox ciddi yanaşır. İmtahanla əlaqədar biz müəllimləri nəzarətçi kimi dəvət edirik, onlara dəvətnamələr veririk. Elə müəllimlər var ki, onlar vaxtında gəlib dəvətnamələrini götürmürlər, bu dəvətnamələr bizə qayıdır. Biz o dəqiqə bilirik ki, dəvətnaməni götürməyən müəllim imtahana gəlməyəcək. Bu halda biz əlavə nəzarətçi müəllimləri dəvət etməli oluruq. İmtahana gəlməyən müəllimlər həmin il TQDK-nın "qara" bazasına daxil edilir. Bununla bərabər müəllimlərin gəlməməyinin səbəbləri də araşdırılır. Çünki üzrlü səbəbdən gəlməyənlər də ola bilər. Bir sözlə, günahı olmayan müəllimlərin cəzalandırılmasına da yol vermirik. İmtahan zamanı mən TQDK-nın əsas binasında oluram. Ancaq hər dəqiqə biz bilirik ki, hansı imtahan binasında nə baş verir. Artıq imtahan başa çatandan və nəticələrin yoxlanılması prosesinə başlanılandan sonra videoprotokollar əsasında araşdırmalara başlanılır. Yazılı qeydiyyatlar, video qeydiyyatlar hər zaman aparılır. Biz təbii ki, hər il çox ciddi şəkildə imtahanın təhlükəsizlik sistemlərini yoxlayırıq. İmtahan materiallarına aid olan, təhlükəsizliklə bağlı işləri yenidən qururuq, yeni üsullar tətbiq edirik. Hər il müdafiə sistemi mürəkkəbləşməlidir ki, sistemə kənardan müdaxilə olmasın.

Sevinc QARAYEVA

525-ci qəzet.- 2009.- 4 iyul.- S.8-9.