Səhifə-səhifə ədəbiyyat...

ƏDƏBİYYAT BİR TARİXDİR

Bir ölkənin obrazlı şəkildə bədii ifadələrlə əks etdirilmiş və ədəbiyyat tarixinə həkk olunmuş bir tarixidir. Tarixi müəyyən mənada saxtalaşdırmaq olur. Amma ədəbiyyat saxtalaşdırılması mümkün olmayan imzalı və möhürlü bədii abidədir. Şükürlər olsun ki, Azərbaycan xalqının, ümumtürk millətinin tarixi də, ədəbiyyatı da yarandığı gündən bu günə kimi hər hansı saxtalaşdırmaya və ya dəyişikliyə məruz qalmadan, öz orijinallığını qorumaqla gəlib çatmışdır.

ƏDƏBİYYAT BİR DƏRSLİKDİR

Sözün əsl mənasında ədəbiyyat öz poetik ifadələri, hikmətli ibarələri ilə oxucunu yormadan, usandırmadan ona bir növ həyat dərsi keçir. Ədəbiyyat axı həm də bir dərslikdir. Dərslik isə gərək nəfis şəkildə hazırlanıb dolğun tərtib edilsin ki, ilk növbədə özünü oxutsun və təsirini göstərə bilsin. Amma bizim dərs kitablarımızın tərtibatında bəzi çatışmazlıqlar var. 10-11-ci sinif ədəbiyyat dərsliklərindəki həmin çatışmazlıqlar məni bu, bir az tənqid, bir az da arzu-istək xarakteri daşıyan yazını yazmağa vadar etdi. Nəzərə alsaq ki, Tələbə Qəbulu üzrə Dövlət Komissiyası, qəbul imtahanı testlərinin ədəbiyyat hissəsini məhz 10-11-ci sinif ədəbiyyat dərslikləri əsasında tərtib edir və eyni zamanda, məzun və abituriyentlər qəbul imtahanlarına hazırlaşarkən məhz bu dərsliklərdən istifadə etdikləri üçün bu mövzunun üstündən ötəri keçmək mümkün deyil.

Başlayaq 10-cu sinif ədəbiyyat dərsliyindən. Gözəl tərtibatla verilmiş, anlaşıqlı şərh edilmiş, bir-birini tamamlayan, birlikdə tandem yaradan "Giriş", "Şifahi xalq ədəbiyyatı", "Qədim dövr", "Dədə Qorqud eposu" və "Nizami Gəncəvi" hissələri oxucuda ilk nəzərdən oxumaq həvəsi yaradırsa, XIII-XVI əsrləri əhatə edən "Orta dövr Azərbaycan ədəbiyyatı" başlıqlı dərs barədə bunu demək olmaz. Burada bu dövrün ədibləri haqqında yetərincə məlumat verilmir, izahsız-filansız, sadəcə adları sıralanır. Bəlkə də bu dörd yüz illik zaman kəsiyinin Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin, sözün əsl mənasında, çox qarışıq bir dövr olduğunu və ədəbiyyatşünaslarımızın bu dövrü layiqincə dəyərləndirmələri üçün yetəri qədər mənbənin olmamasını əsas gətirməklə ədəbiyyat dərsliyi tərtibçilərinə bəraət qazandırıb bunu normal hal hesab etmək mümkündür. Lakin bu dərslikdən dərs alan keçmiş bir şagird kimi belə düşünürəm ki, Azərbaycan şagirdi bu "normallığa" hələlik hazır deyil. Haqlarında geniş məlumat verilməyən, adları bir cümlədə ardıcıl şəkildə çəkilən 10 fars şairinin bir neçəsini əsas götürüb, yaradıcılıqları barədə şərh vermək, şagirdi candərdi əzbərləməyə yox, böyük maraqla dərs oxumağa sövq edərdi. "Giriş" hissə ilə başlayıb, "Orta dövr Azərbaycan ədəbiyyatı" başlıqlı fəsildə zəifləyən oxumaq həvəsimiz "Məhəmməd Füzuli" dərsini oxuduqca tamamilə sönür. Belə ki, bu mütəfəkkirin azərbaycanca, fars və ərəb dillərində, eyni zamanda, nəzm və nəsrlə yazdığı əsərlərinin adlarının ayırd edilə bilinməyəcək dərəcədə bir-birinə qarışdırılması şagirdi nəhayətdə bu ədəbiyyat dərsliyini bir kənara qoyub başqa mənbələrə müraciət etməyə vadar edir. Şəmil Sadıqovun və Rafiq Məmmədovun abituriyentlər üçün konspekt xarakteri daşıyan ədəbiyyat kitablarında, bütün ədiblərin yaradıcılıqlarının dil, növ və janr əsasında bölünərək, hər biri ayrı-ayrılıqda cədvəllər şəklində təqdimi şagirdi maneəsiz və fasiləsiz, böyük maraqla, sözün əsl mənasında ədəbiyyat oxumağa həvəsləndirir.

ƏDƏBİYYAT BİR ƏDƏBDİR

Real hadisə və şəxslərə, eyni zamanda nəzərdə tutulan müəyyən hədəfə yönəlmiş bir hörmət, bir ehtiramdır. "Məhəmməd Füzuli" dərsini oxuyarkən tamamilə sönmüş oxumaq həvəsimizi alovlandırmaq üçün bu dəfə 11-ci sinif ədəbiyyat dərsliyinə müraciət edirik. Burada isə Azərbaycan ədiblərinin həyat və yaradıcılıqlarına olan etinasız yanaşma ilə qarşılaşırıq. "Yeni dövr Azərbaycan ədəbiyyatı - III mərhələ" başlığı ilə verilmiş fəsildə XX əsrin əvvəllərinin ədəbiyyatı nəzərdə tutulur. Bu fəslin bir cümləsinin təəssüratını sizinlə paylaşmaq istəyirəm: "Nəriman Nərimanov (1870-1925), Süleyman Sani Axundov (1875-1939), Sultanməcid Qənizadə (1866-1937), Rəşid bəy Əfəndiyev (1863-1942) və başqaları maarifçi realizmin görkəmli nümayəndələridirlər." Azərbaycan ədəbiyyatının bu dörd nəhəngi barədə məlumat yalnız bu cümlədən ibarətdir. Əlbəttə, bu mütəfəkkirlərin həyatı və yaradıcılığı bu cümlə kimi qısa və mənasız olmayıb. Zənnimcə, elə Abbas Səhhət, Abdulla Şaiq də üç cümləlik həyat yaşamayıblar, yaradıcılıqları da üç cümlədən ibarət olmayıb. Bugünkü müstəqilliyi arzulayan və bu ideyalarına görə dəhşət saçan repressiyanın hədəfinə tuş gələn Əhməd Cavad və Mikayıl Müşfiq 11-ci sinif ədəbiyyat dərsliyində olduqca qısa təqdimatla yer alır. Bu azadlıq mücahidlərinə bunca etinasızlıq bir oxucu kimi məni məyus etdi. Heç olmasa, onların hər hansı bir əsərini 11-ci sinif "Ədəbiyyat müntəxəbatı" dərsliyində yerləşdirə bilərdilər. Əhməd Cavadın "Çırpınırdı Qara dəniz" şeirinin yalnız adının çəkilməsi, Mikayıl Müşfiqin "Sağlığında çıxan kitabları" kimi qəribə bir başlıq altında kitablarının təkcə adları və nəşr tarixlərinin göstərilməsi isə bu böyük şairlərə sonsuz hörmətin göstəricisi deyil. Mir Cəlal yaradıcılığının zirvəsi, oxuduqca oxucuya sözün əsl mənasında həyat dərsi keçən " Bir gəncin manifesti"nin "Ədəbiyyat müntəxəbatı" dərsliyinə salınmaması da ən azı təəssüf doğurur.

ƏDƏBİYYAT BİR TƏƏHHÜDDÜR

Yəni onu yaratmağı və ya yaşatmağı, könüllü və ya məcburi şəkildə boynumuza götürdüyümüz işdir. Adı çəkilən ədəbiyyat dərsliklərinə nəzər saldıqca belə qənaətə gəlmək olar ki, bu kitabın tərtibçiləri üzərlərinə düşən bu borcun, bu təəhhüdün öhdəsindən layiqincə gələ biləcəkləri halda, bunu etməyiblər. Gənclərin Nüsrət Kəsəmənli məhəbbətinə, Almas İldırım hayqırtısına, İbrahim Göyçaylı lirikasına, Əlibala Hacızadə romantikasına, Musa Yaqub poeziyasına, Baba Vəziroğlu düşüncələrinə, Fikrət Qoca səmimiyyətinə, Ramiz Rövşən fəlsəfəsinə və nəhayət, Əli Kərim duyğusallığına ehtiyac duyduğu bir vaxtda bunların heç adları belə, 10-11-ci sinif ədəbiyyat dərsliklərində çəkilmir. Bu faktın özü də sözü gedən ədəbiyyat dərslikləri tərtibçilərinin bu müqəddəs təəhhüd yolunda müqəssir olduqlarını bildirən bir dəlildir.

ƏDƏBİYYAT BİR MƏSLƏHƏTDİR

Ədəbiyyat, yazısı vasitəsilə hadisələrin cərəyanı əsnasında oxucunu oxuduqlarından ibrət alaraq həyatda düzgün mövqe tutmağa vadar edən bir məsləhətdir. Mən də bu bir az tənqidvari, bir az da arzu-istək xarakterli yazıma burda nöqtə qoyuram və çox uzağa getmirəm. Çünki belə məsləhətdir. Arzu edirəm ki, 10-11-ci sinif ədəbiyyat dərsliklərinin elmi redaktoru, filologiya elmləri doktoru, professor, sonsuz hörmət bəslədiyim Nizami Cəfərov, gənc olmağıma baxmayaraq, qeyd etdiyim nüansları qiymətləndirib bu ədəbiyyat dərsliyinin yeni nəşrlərində nəzərə alsın.

Axı ədəbiyyat həm də bir arzudur.

Məmməd AĞAYEV

BDU, jurnalistika

fakültəsinin II kurs tələbəsi

525-ci qəzet.- 2009.- 10 iyul.- S.7.