"Yeni proqram və testlərlə işləmək müəllimlərdən
daha yüksək səviyyə tələb
edir"
MƏLEYKƏ ABBASZADƏ: "TQDK-nın
KEÇİRDİYİ QƏBUL İMTAHANLARI ƏN
İSTEDADLI VƏ ALİ MƏKTƏBLƏRDƏ OXUMAĞI
BACARACAQ GƏNCLƏRİ SEÇMƏK MƏQSƏDİ
DAŞIYIR"
UNESCO və Dünya
Bankının ekspertləri tərəfindən çoxillik təcrübə
və elmi təhlillər əsasında müəyyənləşdirilmiş
"Yaxşı imtahan sisteminin xarakteristikası"na aid olan
standartlar əsasında Azərbaycanda qəbul imtahanları,
eləcə də biliyin qiymətləndirilməsi sisteminin
müqayisəli təhlilinə həsr olunmuş sonuncu
müsahibəni təqdim edirik. Tələbə Qəbulu
üzrə Dövlət Komissiyasının (TQDK) sədri Məleykə
xanım Abbaszadə ilə bu dəfəki söhbətimiz
"Yaxşı imtahan sisteminin xarakteristikası"na daxil
olan sonuncu - beşinci bölməylə bağlıdır. Bu
bölməyə əsasən, yaxşı imtahan sisteminin
xarakterik cəhəti "Məktəbin fəaliyyətinə
faydalı təsiri" ilə ölçülür və təhsildə
qiymətləndirmə üzrə beynəlxalq ekspertlər həmin
bölmə üzrə qəbul olunmuş standartların təsvirini
bu cür ümumiləşdiriblər: Ümummilli imtahan sistemi
yaxşı öyrətmə və öyrənmə fəaliyyətinə
stimul yaratmalıdır, müəllimlərə sistemli surətdə
informasiya yardımı göstərməlidir.
Bu zaman nəzərə
alınan göstəricilər isə bunlardır: İmtahan
yüksək səviyyəli təfəkkür
bacarıqlarının inkişafına ruhlandırmalı və
faktların yadda saxlanmasını önə çəkməməlidir;
İmtahan praktik fəaliyyət bacarıqlarının, məsələn,
dinləmə və danışma (dillər), praktiki
bacarıqlar (təbiət elmləri), yaradıcılıq
(musiqi, dram, incəsənət) qabiliyyətlərinin
inkişaf etdirilməsinə kömək edir; İmtahanın
gərginliyi qeyri-idrak bacarıqlarının (məsələn,
fiziki, estetik qabiliyyətlərin) inkişafını heç
də istisna etmir; Müəllimlər və digər
maraqlı tərəflər (məsələn, dərslik
şuraları) üçün fənlər (mövzular)
üzrə yüksək keyfiyyətli icmallar müntəzəm
olaraq çatdırılır.
- Məleykə
xanım, beynəlxalq standartlara görə, imtahan yüksək
səviyyəli təfəkkür bacarıqlarının
inkişafına ruhlandırmalı və faktların yadda
saxlanmasını önə çəkməməlidir. Rəhbərlik
etdiyiniz Komissiya tərəfindən keçirilən
imtahanlarda bu tələblər nə dərəcədə nəzərə
alınır?
- Orta məktəblərimizdə
bu məsələ ilə bağlı acınacaqlı bir
tendensiya var. Biz öncədən abituriyentlərə elan edəndə
ki, imtahanda hansı tipli suallar olacaq, təəssüf ki, onda
bəzi müəllimlər həmin tipdə olan sualları abituriyentlərə
əzbərlətməyə başlayırlar. Xatırlayırsınızsa,
TQDK 2001-ci ildə test bankını açıq şəkildə
çap etdi. Bunu etməkdə məqsədimiz müəllimlərə
kömək idi. Çünki həmin dövrdə orta məktəb
müəllimlərinin əksəriyyəti testin nə
olduğunu bilmirdi. Test bankını çap
etdiyimiz dövrdən
8 ilə yaxın vaxt keçib və artıq o testlər öz aktuallığını
itirib. Həmin testlərin heç biri qəbul imtahanlarına salınmır.
Ancaq buna baxmayaraq müəllimlər
öz işlərini müəyyən qədər
asanlaşdırmaq üçün
qəbul imtahanlarına
hazırlaşan uşaqları
məcbur edirlər ki, 2000-ci ildə çap edilən bankın suallarını əzbərləsinlər. Onlara
deyirlər ki, imtahanda bu suallar
düşəcək. Bax,
çap olunan həmin materiallardan bir çox orta məktəb müəllimlərimiz düzgün
istifadə etməyiblər.
Biz buna təəssüflənirik, ona
görə ki, müəllimlərə kömək
məqsədilə çap
edilən test bankları aktuallığını
itirməsinə baxmayaraq,
hələ də dərs vəsaiti kimi təqdim edilir. Onu da bildirim ki, biz bankla
yanaşı orta məktəb proqramlarına
aid olan ayrı-ayrı vəsaitləri də çap edirik. Əgər biz 1992-ci ildən bu yana
imtahana düşən
testləri çap etsək və onları müzakirəyə
çıxarıb müqayisəli
təhlil aparsaq, onların məzmun, forma və məqsədinin nə dərəcədə dəyişdiyini
görərik. Biz belə bir müzakirə
və müqayisəli
təhlil aparmağa hazırıq. 1992-ci ildən
bəri imtahana düşən testləri
çap etmək niyyətindəyik. Qoy müəllimlər görsünlər
ki, bu illər
ərzində testlərin
forması və məzmunu necə dəyişib. Ancaq çox vaxt müəllimlər yeni növ testlərin proqrama daxil edilməsini istəmirlər.
Onlar hesab edirlər ki, yeni testlərlə yox, onlar üçün
məlum olan testlərlə, köhnə
materiallarla işləmək
daha asandır. Yeni proqram və
testlərlə işləmək
müəllimlərdən daha
yüksək səviyyə
və müəyyən
mənada yeniliklər
tələb edir. Artıq xeyli vaxtdır ki, biz çox ciddi araşdırmalar aparırıq, açıq
testlərin tədqiqi
ilə məşğul
oluruq. Bununla əlaqədar materiallar hazırlayırıq. Açıq testlər belədir ki, yalnız sual təqdim olunur və cavabı yazılı surətdə vermək tələb edilir. Ümidvaram ki, biz qarşıdakı illərdə müəyyən
kütləvi şəkil
daşımayan imtahanlarda
belə açıq testlərdən istifadə
edə biləcəyik.
Biz bu prosesə
artıq iki ildir ki, hazırlaşırıq.
Ola bilsin ki, sentyabr ayında
bu növ testlərin tətbiqi ilə əlaqədar geniş müzakirələr
keçirək. Bununla
da biz əzbərçiliyin
bir növü olan testlə imtahana hazırlaşmağın
qarşısını almaq
niyyətindəyik. Bilirsiniz
ki, biz ali
məktəblərin magistratura
pilləsinə qəbul
imtahanlarında müəyyən
ixtisaslar üzrə inşa (esse) yazdırırıq. Bunu gələcəkdə ali
məktəblərin bakalavr
pilləsinə qəbul
imtahanlarında da tətbiq etmək fikrindəyik. Ancaq əvvəlcə müəyyən
növ imtahanlarda tətbiq edəcəyik. Əgər bu sistem özünü doğrultsa, onda gələcəkdə bu,
bütün növ imtahanlarda tətbiq ediləcək. Amma yazılı sualların avtomatlaşdırılmış şəkildə yoxlamasını
həyata keçirmək
bir qədər mürəkkəb bir prosesdir. Ona görə də biz bu işi
bir az gec
həyata keçirəcəyik.
Hazırda isə sözügedən işlər
üzrə mütəxəssislər
tərəfindən araşdırma
və tədqiqatlar aparılır.
- Necə
düşünürsünüz, imtahan praktik fəaliyyət
bacarıqlarının, məsələn, dinləmə və
danışma (dillər), praktiki bacarıqlar (təbiət
elmləri), yaradıcılıq, (musiqi, dram, incəsənət)
qabiliyyətlərinin inkişaf etdirilməsinə kömək
edir?
- Bəzi ali məktəblərə
qəbul zamanı tələb olunan ixtisaslar üzrə
xüsusi qabiliyyət imtahanları keçirilir. Bu qabiliyyət
imtahanlarının məzmunu, onlara aid olan normativ sənədlər
ildən-ilə təkmilləşdirilir və hər il
çap olunur. Qabiliyyət imtahanlarında iştirak etmək
istəyən abituriyentin əvvəlcədən qiymətləndirmə
meyarlarını, tapşırıq nümunələrini, normativləri
bilməsi çox vacibdir. Biz bu istiqamətdə çox ciddi
işlər aparırıq. Yaradıcılıq tələb
edən ixtisaslar üzrə xüsusi seminarlar keçiririk. Ekspertlərlə
birgə çox ciddi işlər aparırıq. Burda bizim əsas
məqsədimiz subyektivliyi aradan götürmək deyil, məqsəd
istedadı olan uşaqların öz bacarıqlarını
nümayiş etdirmələrinə mane olmamaqdır. Yeni
"Təhsil qanunu"nda nəzərdə tutulub ki, beynəlxalq
müsabiqələrin qalibləri qabiliyyət imtahanı vermədən
ali məktəbə qəbul olunsun. İndiki qəbul
qaydaları dünya, Avropa çempionlarının qabiliyyət
imtahanı vermədən Bədən Tərbiyəsi və
İdman Akademiyasına qəbul olmalarına imkan yaradır. Ancaq
müxtəlif idman növləri üzrə dünya və
Avropa çempionları Tibb Universitetinə daxil olmaq istəsələr,
onda gərək ümumi fənlərdən imtahan versinlər.
Biz imtahan qaydalarını müəyyən edəndə
çalışırıq elə şərait yaradaq ki,
istedadlı uşaqlar öz istedadlarını göstərə
bilsinlər.
- İmtahanın gərginliyi
qeyri-idrak bacarıqlarının (məsələn, fiziki,
estetik qabiliyyətlərin) inkişafını heç də
istisna etmir.
- Biz
çalışırıq, imtahan elə bir formada
keçsin, prosedurlar elə aparılsın ki, heç bir gərginlik
uşaqların öz bilik və bacarığını
lazımi səviyyədə nümayiş etdirməsinə
mane olmasın. Bu istiqamətdə çox ciddi işlər
aparırıq.
- Müəllimlər və
digər maraqlı tərəflər (məsələn, dərslik
hazırlayan şuralar) üçün fənlər
(mövzular) üzrə yüksək keyfiyyətli
icmalların müntəzəm olaraq
çatdırılması necə təmin olunur?
- Bu istiqamətdə biz kifayət qədər iş aparırıq. Çalışırıq ki, müəllimlərə və ictimaiyyətə imtahanla əlaqədar daha çox dərsliklər, vəsaitlər çatdıraq ki, onlar metodiki cəhətdən imtahan tələblərinə hazır olsunlar. Ancaq çox təəssüf ki, bəzən müəllimlər bu materiallardan düzgün istifadə etmirlər. Ona görə də biz sözügedən materialları çap etməklə yanaşı, orta məktəblərdə dərs deyən müəllimlərlə xüsusi, müxtəlif səpkili tədbirlər keçiririk. Hər il keçirdiyimiz regional müşavirələr buna əyani sübutdur. Həmin müşavirələrdə ayrı-ayrı bölgələrimizdən olan məktəb müəllimləri iştirak edirlər. Nazirlər Kabineti TQDK-nın regional bölmələrinin yaradılması ilə əlaqədar qərar qəbul edib və artıq bölmələrimiz vasitəsilə digər regionlardakı müəllimləri də bu müşavirələrə cəlb etmək niyyətindəyik. Müəllimlərə TQDK tərəfindən çap olunan materiallarla düzgün işləmək, tədris prosesində bu materiallardan istifadə qaydaları barədə məlumatlar çatdırılacaq. Bilirsiniz ki, Bakı və Sumqayıt şəhərlərinin ümumtəhsil məktəblərində çalışan müəllimlər TQDK tərəfindən təşkil olunan bütün elmi-metodiki seminarlarda yaxından iştirak edirlər. Biz bu il bölgələrdə yerləşən məktəblərin müəllimlərinin də elmi-metodiki seminarlarda iştirakını təmin edəcəyik. Hazırda ölkədə fəaliyyət göstərən bütün orta məktəblərdə kompyuterlər var. Məndə olan məlumata görə, müəllimlər müntəzəm olaraq təşkil edilən kompyuter kurslarına cəlb edilir. Onların çox hissəsinin kompyuter haqqında anlayışı var. Deməli, onlar bizimlə on-layn bağlantı ilə əlaqə qura bilərlər. Əgər onlar bizə müraciət etsələr, internet vasitəsilə özləri barədə ətraflı məlumat göndərsələr, şərtlərimizə cavab verdikləri təqdirdə biz onlarla sıx əməkdaşlıq edə bilərik. Eyni zamanda müəllimlər onları narahat edən problemlər barədə də bizə yaza bilərlər. Biz də onlara problemlərinin aradan qaldırılması istiqamətində müəyyən yardımlar göstərə bilərik. TQDK-da 3 mindən çox müəllim-ekspert haqqında məlumat bazası var. Onlar bizimlə mütəmadi olaraq çalışan, elmi-metodiki seminarlarımızda yaxından iştirak edən müəllimlərdir. Ancaq hazırda yüzminlərlə müəllim var və biz onları bu işə cəlb etmək istəyirik. TQDK ilə mütləq əlaqə qurmaq istəyən müəllimlər həm bölgələrdə fəaliyyət göstərən regional şöbələrimiz, həm də internet vasitəsilə bizimlə təmas yarada bilərlər. Bununla da bizim real seminarlarımızın bir analoqu olan virtual fənn seminarlarının yaranması mümkündür və biz buna texniki cəhətdən hazırıq. Amma əsas odur ki, müəllimlər buna razı və hazır olsunlar. Digər bir tərəfdən də müəllimlərin internetdən rahat və sərbəst şəkildə istifadə etmələri üçün orta məktəb rəhbərliyi tərəfindən şərait yaradılmalıdır. Bizimlə bu müəllimlər arasında əlaqələrin normal səviyyədə qurulması üçün şərait yaradılmalıdır. Biz də bu şəraitdən istifadə edib müəllimlərə yüksək səviyyədə metodiki kömək göstərə bilərik. Mən hesab edirəm ki, bizim orta məktəb müəllimlərimiz artıq buna hazırdır. Çünki müəllimlər yüksək ixtisaslı mütəxəssislərin iştirakı ilə keçirilən kompyuter kurslarında müntəzəm olaraq iştirak edirlər. Bu proseslər zəncirvari proseslərdir. Bu yaxınlarda Dünya Bankı və Təhsil Nazirliyinin birgə təşkilatçılığı ilə orta məktəblərin buraxılış imtahanlarına həsr olunan tədbir keçirilib. Mən də bu tədbirdə iştirak edirdim. Tədbirdəki xarici ekspertlər orta məktəblərin buraxılış siniflərində keçirilən imtahanları TQDK-nın qəbul imtahanları ilə müqayisə edirdilər. Sözügedən tədbir zamanı mütəxəssislər tərəfindən belə bir fikir səsləndi ki, 9-cü siniflərin imtahanında da testlərdən istifadə edilsin. Ancaq ekspertlərə izah edildi ki, orta məktəblərin buraxılış imtahanları şagirdlərin minimal biliyini müəyyənləşdirmək məqsədilə keçirilir. TQDK-nın keçirdiyi qəbul imtahanları isə ən istedadlı və gələcəkdə ali məktəblərdə oxumağı bacaracaq gəncləri seçmək məqsədi daşıyır. Bizim başlıca məqsədimiz seçməkdir. Ona görə də imtahanın məzmunu da fərqlidir. Yaxşıları seçmək üçün biz testdə çətin, məntiqi təfəkkürü yoxlayan suallar da daxil edirik. Amma şagirdlərin minimal biliyini yoxlamaq üçün çətin sualların verilməsinə ehtiyac yoxdur. Orta məktəblərin buraxılış imtahanında verilən cavablardan attestasiya formasında biliyin qiymətləndirilməsi aparılır. Mənim fikrimcə, orta məktəblərdəki buraxılış imtahanları testlər vasitəsilə yox, yazılı iş vasitəsilə aparılmalıdır ki, uşaqlar yazı qabiliyyətlərini itirməsinlər. Kütləvi imtahanlarda testlərdən istifadə daha səmərəlidir. Amma buraxılış imtahanlarının yazı işləri vasitəsilə aparılması daha məqsədəuyğundur. Mən bu yaxınlarda İsveçdə buraxılış imtahanının bir modeli ilə tanış oldum. İsveçdə orta məktəbdə bir pillədən digərinə keçmək üçün şagirdlər imtahan verirlər. İmtahanda öncə məktəb tərəfindən hər bir şagirdə məlumat kitabçası verilir. Bu məlumat kitabçasında müəyyən mətnlər, qrafiklər, cədvəllər, mətbuatda dərc olunan məqalələr toplanıb. Təbii ki, bütün bu qrafik, cədvəl, mətn və məqalələr hansısa bir mövzunu əhatə edir. Məsələn, qloballaşmaya, iqlimin dəyişməsi və sair. Bu mövzular həm qlobal, həm də lokal mövzular ola bilər. Şagirdlər bir dərs ərzində sözügedən kitabçadakı materiallarla tanış olurlar. Sonra bu kitabçalar onlardan yığılır və şagirdlərə bir həftə vaxt verilir ki, onlar özləri də bu materiallarla bağlı məlumatlar toplasınlar. Çünki onlara bu materiallar bir misal kimi təqdim edilir. Şagirdlərə imkan verilir ki, onlar sərbəst şəkildə mövzu ilə bağlı araşdırma aparsınlar. Müddət başa çatdıqdan sonra şagirdlərə yazılı iş və mövzu ilə bağlı suallar təqdim edilir. Əgər şagird doğurdan da mövzunu mənimsəyibsə, suallara tam cavab verə biləcək. Burada onlar suallara cavab verməklə yanaşı verilən məlumatı hansı səviyyədə dərk etdiklərini göstərirlər. Bir həftədən sonra isə yeni mövzu elan edilir və mövzu ilə bağlı şagirdlər sərbəst inşa yazırlar. Təsəvvür edin ki, bu şagirdlər üçün nə dərəcədə səmərəli imtahan ola bilər. Mən bunu bir misal kimi çəkirəm. Mən demirəm ki, Azərbaycanda da mütləq bu üsuldan istifadə edilməlidir. Hansısa ölkədən bir modeli götürüb onu Azərbaycanda olduğu kimi tətbiq etmək fikri ilə mən razı deyiləm. Hər bir cəmiyyətin öz mühiti, ənənələri var. Hər hansı bir modeli tətbiq etməzdən əvvəl bütün bunlar nəzərə alınmalıdır. İsveçin bu modelini Almaniya artıq öz təhsil sistemində tətbiq edir. Ancaq Azərbaycanda bu modeli olduğu kimi tətbiq etmək olmaz. Ancaq Azərbaycanın orta məktəblərinin buraxılış imtahanlarında tədricən yazılı işlərdən, açıq testlərdən istifadə olunmalıdır. Bu işi lazımi səviyyədə həyata keçirmək üçün biz müvafiq qurumlara öz tərəfimizdən həm texniki, həm də metodiki köməyi göstərməyə hazırıq.
Sevinc QARAYEVA