"Bir çarə var ancaq, yeniləşmək!"

GƏNCƏ ŞƏHƏRİNDƏ KEÇİRİLƏN "YENİ TEATR" RESPUBLİKA FESTİVALININ TƏƏSSÜRATLARI

II yazı

(Əvvəli ötən şənbə  sayımızda)

Festivalın üçüncü qisim iştirakçıları - Sumqayıt, Gənc Tamaşaçılar, Bələdiyyə, Yuğ və Pantomim teatrları ilk öncə qabarıq yenilikçilk cəhdləriylə seçilirdilər. Bunu istər repertuar seçimi, istər rejissor işi, istər səhnə və musiqi tərtibatı, istərsə də aktyor oyununda görmək olurdu.

Tamaşaçılar qarşısına Fernando Arrabalın "Fando və Lis" pyesi ilə çıxan Sumqayıt Dövlət Musiqili Dram Teatrı (quruluşçu rejissor Mahir Cananov, quruluşçu rəssam Rəşad Əliyev, musiqi tərtibatçısı Anar Süleymanov) təkcə teatr yox, həyatın bütün sahələrində özünün yenilikçi ruhuyla seçilən, "cavandan cavan" bir şəhərin təmsilçiləri olduğunu isbatladılar. Hər ikisinin rolu çətin fiziki hərəkətlər, gərgin psixoloji durumla səciyyələnən mərkəzi qəhrəmanların ifaçıları (Fando - Namis Şirməmmədov, Lis - Yeganə Məmmədəliyeva) özəlliklə böyük razılıq doğururdu. Bir cümləylə desək, Namis-Yeganə dueti paytaxt teatrları aktyorları ilə sözün bütün anlamlarında yarışmaya qatıla biləcək parlaq oyun nümayiş etdirirdi.

İki insanın intim dünyası çevrəsində fon yaradan, toplumu işarələyən anturajların ifaçıları (Namur - Məzahir Süleymanov, Mitaro - İlqar İbrahimov, Toso - Vüsal Mustafayev) da öz rollarının təqdimində başarısız deyildilər. Bununla belə, gənc rejissor M.Cananovun tamaşası tam baş tutmayan eksperimentə bənzəyirdi. Tez-tez təkrarlanan gurultulu rəqslər tamaşaçını az qala darıxdıracaq qədər uzun çəkir, aramsız gərginlik nəfəs kəsir, aradabir dincəlməyə, lazımınca zövq almağa macal vermirdi. Daha önəmlisiysə, ən ümumi qənaət dumanlı qalır, tam aydın olmurdu. Görünür, rejissor özü də bunu anladığından tamaşanı Fandonun dramaturji mətnə sonradan qatıldığı duyulan monoloq-yozumuyla bitirmək zorunda qalır, bunun özü də ideya dumanını tam dağıda bilmirdi.

Amma bütün bunlar M.Cananovun bir rejissor kimi yenilikçilk cəhdinin perspektiv önəmini azaltmır. Sənətdə özünəməxsus cığır səhvlər, nöqsanlardan keçib gedir, istənilən axtarışdaysa qaçılmaz yanlış və həm də labüd uğur potensialı var. Sumqayıt Teatrı haqqında bu kiçik qeydlərimizə də gənc rejissorun gələcək uğurlarına inamla nöqtə qoyaq.

Festivala R.Rzanın "Ana qaz" adlı şeiri əsasında hazırlanmış eyniadlı tamaşayla (quruluşçu rejissir Nicat Kazımov, quruluşçu rəssam - Mustafa Mustafayev, musiqi tərtibatı - Fəxrəddin Dünyamalıyev) gələn Azərbaycan Dövlət Gənc Tamaşaçılar Teatrıysa zalla səhnənin hərarətli ünsiyyətinin alınması yönündən yəqin ki, ilk yerlərdən birini götürərdi. Amma əsasən gənclərdən ibarət truppanın uğuru sadəcə zalı ehtizaza gətirməklə bitmirdi.

R.Rza poeziyasının maraqlı örnəklərindən olan bir şeirə müraciətlə rejissor N.Kazımov, əvvəla, poetik zövqə sahibliyini göstərdi. İkincisi, istər lakonik, istərsə də dinamik bir tamaşayla rejissorluq bacarığını sərgilədi. Düzdür, rəqslərin ifasında qeyri-mükəmməllik duyulurdu və bu da məntiqiydi - onlar professional rəqqaslar yox, aktyorlarıydı. Finalın bir qədər qeyri-adi, gözlənilməz olmasına da, bizcə, lüzum varıydı. Amma bütün bunlara rəğmən, fərqli teatr elementlərini bir yerə toplamaq və bunlardan bitkin, yaddaqalan, təsirli tamaşa qurmağı rejissorun uğuru kimi qeyd etməmək olmaz.

Səhnənin bir küncündə durmuş N.Kazımovun özü tərəfindən misra-misra oxunan şeirin pantomim görüntülərindən ibarət tamaşa hər şeydən öncə, ürəyə, duyğuya hesablanmışdı. Qazın cənnət xoşbəxtliyi içində ömür sürən şıltaq, dəcəl yavrularından (Elnur Kərimov, Sevinc Mehrəliyeva, Mehriban Hüseynova, Rasim Cəfərov, Günel Məmmədova, Təhminə Məmmədova, Aybəniz Əhmədova) birini ev sahibi (Vüsal Mehrəliyev) və onun qarısı (Sonaxanım Əliyeva) tutub kəsir, digərini it (Elşən Şıxəliyev) boğur, üçüncüsü küləkli havada quyuya düşüb boğulur... Amma ekoloji konu tamaşanın sadəcə birinci və ən üzdə olan qatıydı. Tamaşa özünün daha ciddi - ikinci (simvolik) qatında genəlliklə sevgiyə, mərhəmətə, anlaşmaya çağırır və insanın az qala robotlaşdığı texnogen eramızda özünün pozitiv çağırış semantikasıyla aktual görünürdü.

Tamaşada əsas ağırlıq baş rolun ifaçısı Kəmalə Hüseynovanın üzərinə düşürdü. Qanadları xatırladan uzunqol, ağ rəngli, gen paltarda quş kimi süzən, yavrulardan birinin başını tumarlayan, birini bağrına basıb laylay çalan, gecələr qanadlarını balalarının üstünə gərən, təhlükə anlarında özünü oda-közə vurub onları qorumağa çalışan K.Hüseynova bir saata yaxın çəkən tamaşada başdan sonacan səhnəni tərk etmirdi. Situasiyaların dəyişməsiylə bağlı aktrisanın ifasında komik, lirik, dramatik ladlar bir-birini əvəzləyir və bütün balalarını itirmiş, tənha qalmış ananın son durumuyla tragizm həddinəcən yüksəlirdi. Aktrisanın işini çətinləşdirən sərt situasiya əvəzlənmələrini bircə kəlmə belə söz işlətmədən, yalnız hərəkət, jest və mimikalarla yerinə yetirmək tələbiydi və birmənalı demək olar ki, o bu tələbi maksimum yerinə yetirirdi.

K.Hüseynovanın sözügedən tamaşadakı rolunun önəmini qətiyyən azaltmadan demək istərdik ki, ifadəli çöhrəyə, səmimi və hərarətli ifaya malik bu aktrisanın daha böyük tamaşalarda daha möhtəşəm rollar almasının vaxtıdır. Yəqin bunu nəzərə alan (və bir qayda olaraq quruluş verdiyi tamaşalarda aktyor potensialının üzə çıxarılmasına xüsusi önəm verən) rejissor B.Osmanov bir neçə ay öncə premyerası uğurla keçirilən "Otuz altıdan altısı" tamaşasında Kəmalayə baş rolu vermiş və istedadlı aktrisa bu güvəncə layiq olduğunu göstərmişdi. Amma məncə, o haqqı yetən şöhrət və populyarlığa hələ qədərincə çatmayıb. Tamaşa bitəndən sonra da indicə yaşadığı faciənin ovqatından çıxmadığı aydın görünən aktrisa "balalarının" əlindən tutub hərarətli alqışlar altında zala dönə-dönə baş əyir, mənsə düşünürdüm: "İllər keçir... görəsən, beş, uzağı on ildən sonra gec olmayacaqmı?"

Bakı Bələdiyyə Teatrının yazıçı M.Süleymanlının "Yel Əhmədin bəyliyi" povesti əsasında səhnələşdirdiyi "Bəylik dərsi" tamaşasıysa (quruluşçu rejissor Rövşən Almuradlı, bəstəkar Eldar Mansurov) forma yeniliyi və ideya aktuallığıyla fərqləndi. Çoxəsrlik xalq teatrı gələnəklərindən qaynaqlanan, təravətli meydan-qaravəlli estetikasına söykənən, gərgin dinamizm üstə qurulmuş tamaşa R.Almuradlının professional rejissor məharətinin nümayişinə çevrildi. Lakin bu gərginlik saxta hay-küy yox, sənətinin incəliklərini bilən rejissorun dürlü tapıntılarıyla ilgiləndiyindən yorucu olmadı. Başlanğıcda Əhmədin gəlişinin qədərindən artıq uzanması, rejissorun yaxşı düşündüyü finalı aktyorların elə bil bir az tələsik başa vurması belə başdan sonacan "hərlə çəkdi, tuman tökdü" ovqatına köklənmiş tamaşanın təsir gücünü azalda bilmədi.

Tamaşanın uğurunu şərtləndirən amillər sırasında dramaturji mətnin alt yapısında ən yaxın tariximizə (xüsusən də, dərəbəylik üsuli-idarəsi və siyasi naşılığa) yönələn işarələri ayrıca vurğulamaq gərəkdir. Teatr, sadəcə, oyun deyil, o yalnız canlı həyatla nəfəs alanda öz varlığını isbatlayır və söz deyir. Bu klassik həqiqəti sətiraltı qatda təsdiqləyən "Bəylik dərsi" tarixi dərslərimizi bir daha yada saldı. Olayların ən azı iki planda anlaşıldığı tamaşada aktyorların hər 10-15 dəqiqədən bir avansenaya qoyulmuş sinci döyəcləməsi kimi meydan elementi də ən azı iki görəv daşıyırdı: birincisi, tamaşaçını diksindirib diqqəti vaxtaşırı səhnəyə cəlb etmək; ikincisi, xalqı diksindirib diqqəti ölkə səhnəsinə yönəltmək!

Bütün tamaşa boyu elliklə səhnədə olan aktyorlar (Bolu- Vaqif Əliyev, Bamsı - Elxan Rzayev, Pəri - Mahirə Yaqubova, Möylə - Aydın Əliyev, Xırda - Firəngiz Əliyeva, Fatı - Səmayə Sadıqova, Ağca- Zemfira Səidi, Qərvənd oğlu - Rafiq İbrahimov, İbn Qulam - Gündüz Qasımov, köməkçilər - Ramin Şıxəliyev və Namiq Cavadov) meydan tamaşasına uyğun ansambl yaratmaq işinin öhdəsindən lazımınca gəldilər. Əhmədin sevgilisi, meşşan təbiətli Sarıca rolunun ifaçısı Jalə Hüseynova bu yöndən istisna kimi görünür, ümumi ansamblla qədərincə uyuşmurdu. Asif Rəhimov (Əhməd) rolunu pis oynamasa da, məncə, obrazı səciyyələndirmək üçün yaddaqalan cizgi tapa bilməmişdi. Həm kəndin Əhmədə qədərki koxası, antiəhmədçilər tirəsinin lideri, həm də Əhmədin Sarıca məsələsindəki rəqibi - hakimiyyət və qadın məsələsində baş qəhrəmanla toqquşan Qazi rolunun ifaçısı Tofiq Bayramov isə kaloritli oyunuyla yadda qaldı.

Pullanıb qayıtmış dərviş Əhmədi başqalarından fərqli parasına görə yox, ağılsızlığından sevən Abı rolunun ifaçısı Tural Ağayevin uğuruysa daha qabarıqdı. Bu tamaşada çox adam çox şeyi unuda bilər, amma mən cındır şalvarından dizləri çıxan, Əhmədin əl buyruqçusu kimi ora-bura qaçan, kənd əhlinin "dəligetdi" elədiyi Abının ansızın qiyyələri, ətürpədici gülüşü və hey ağaran dişlərini uzun sürə xatırlayacam. Daha doğrusu, bu ağılsız gülüşlərdə dünənin, bu günün və sabahın dəyişməz bir həqiqətinə sətiraltı ironiyanı - bu dünyada bir tək ağılsızlarda ürək qalıb. Ezopun monoloqundan sonra Abının gülüşü növbəti yaddaş eksponatıma çevrildi.

Amma tamaşaçıların alqışları mənim gözlədiyim qədər hərarətli olmadı, hətta zalı yarımçıq tərk edənlər oldu. Belə soyuqqanlılıq fərqli estetikanın tamaşaçı tərəfindən düzgün anlaşılmaması, yoxsa adicə təsadüfmüydü? Bilmirəm. Bir şey yəqinimdir - bu, teatr yox, tamaşaçıların problemiydi. Milli oyun gələnəklərimiz üstündə qurulmuş tamaşaya az qala biganəlik göstərdi ki, deyəsən, çox avropalaşmış, özümüzü unutmuşuq. Beləcə, "Bəylik dərsi" bizi təkcə kəndimizə yox, həm də kendimizə qaytaran milli teatr estetikası dərsi oldu.

Özünün eksperimental təyinatıyla seçilən "Yuğ" Dövlət Teatrıysa festivalda Məhəmməd Füzulinin hikmətlərindən yararlanma təcrübəsi əsasında hazırladığı "Yar" tamaşasıyla (quruluşçu rejissor Günay Səttarova, quruluşçu rəssam Rəşir Şerif, musiqi tərtibatçısı Cavanşir Quliyev) ilə iştirak edirdi. Təxminən yarım saat çəkən, iki aktyorun (Fərhad İsrafilov, Gülzar Qurbanova) oyunu üstündə qurulan tamaşanın rejissoru divan ədəbiyyatının bel sütunu olan ilahi eşqə postmodernist yozumla yanaşmışdı. Rejissora görə, "aşiq oldur ki, canın fəda qılır cananına" deyən Füzulidən fərqli olaraq, qanadlarını itirmiş XX əsr insanı eşqin metafizikasına varacaq gücdə deyil. Həm də sadəcə insan öz yarından - Allahdan yox, Allah da insandan üz çevirib. Buna görə kişiylə qadının yara qovuşmaq qəsdiylə asılmaq cəhdində bulunduğu dar ağacının aşağı əyilərək onları qəbullanmamasını göylərin yerlərdən, Allahın insandan incikliyinin simvolik işarəsi kimi başa düşdüm. Çağdaş insanın hər işi kimi sevgisi də bir oyun, qaravəllidir. Canı canana vermək şansından məhrum qəhrəmanların meydanı başına buraxırkən dar ağacından öz yerlərinə insan böyüklükdə müqəvva asmasını isə belə anladım.

Dialoqlardan maksimum imtina şəraitində istər F.İsrafilov, istərsə də G.Qurbanovanın oyunu dərin psixologizmlə şərtlənirdi. Bu anlamda "Yar" ağır tamaşaydı. Və bu ağırlığın içində hər iki aktyorun əzab, həsrət dolu sifəti aydın seçilirdi. Xüsusən də Gülzarın hər cür ənənəvi aktrisa ştampından uzaq təmiz çöhrəsi! (Məncə, o, kino ekranında daha böyük təsir bağışlaya bilər). Bu çöhrə Ezopun mətanəti və Abının gülüşlərindən sonra festival dönəmində üçüncü kəşfim oldu.

Tamaşaya yanaşmaysa həmişə olduğu kimi birmənalı deyildi. "Bu nədir belə?", "Doğrudanmı buna tamaşa demək olar?" deyə sual edənlər də, alqışlayanlar tapıldı. Məncə, ən genəl götürəndə, tamaşanın estetikası da, ideyası da məqbuluydu. Amma hər şey tanış görünür, gözlənilməz yeniliklə ilgilənmir (eksperimental teatr kimi Yuğun özəlliyi də məhz bundadır), yozuma asan gəlirdi. Ən başlıcası, tamaşanın ümumi yekunu biryönlü səslənir, postmodernist estetikaya xas sual yox, nida, yaxud nöqtə işarəsiylə bitir, tamaşaçı qarşısında fərqli düşüncə üfüqləri açmırdı. Çünki bu üfüqlərin açılması fərdi-sufuyanə yaşam təcrübəsi, çəkilməz üzüntülər bahasına qazanılan individual həqiqətlər istəyir. Tamaşanın yazarı və rejissoruysa haqqı dərkin hələ kitab (Füzuli) və toplum (çağdaşlığın klassikaya postmodernist ironik münasibəti) dönəmini sürən gəncləriydi.

Və festivalda "Pantomima buketi"ylə (quruluşçu rejissor Bəxtiyar Xanızadə) çıxış edən Azərbaycan Dövlət Pantomima Teatrı! Buketə daxil "Leyli və Məcnun" (bu və bundan sonrakı parçaların adlarını bilmədiyimdən məzmuna uyğun olaraq özüm qoyuram) parçasında Pərviz Məmmədəliyev və Nargilə Qəribovanın dueti zərif lirizm və qüvvətli daxili dramatizmlə seçildi. Əli Əlizadənin mono ifasında "Sevgililərin görüşü"ndə bu lirizm və romantik sevgi ideallarına çağdaş dönəmin ironiyası vardı. "Trio", "Skripkaçılar" və "Nağaraçalanlar"dan (Qurban Məsimov, Ceyhun Dadaşov, Bəhruz Əhmədli, Elnur İsmayılov, Əflatun Abdullayev, Rafiz Mehdizadə, Nurlan Rüstəmov) ilk ikisi daha çox yumoristik, axırıncısıysa satirik notlar üstə köklənmişdi. Beləcə, hərəkətlərin palitrası da, buna uyğun tamaşaçıların alqışları da getdikcə tündləşirdi. Gənclik enerjisiylə aşıb-daşan valehedici rəqslər, tamaşaçını düşünməyə vadar edən sətiratı işarələr, şiddətli gülüş doğuran kəkələmələr... Bütün bunlar aktyorun özünüistismarı və özünüifadəsinin maksimum ifadəsiydi.

Və lal dili danışan gənclər dilli-ağızlı aktyorlardan çox alqış qazandılar, özəlliklə də nağaraçalanlar. Bu parça təkcə "Buket" yox, bütün festivalın zirvə məqamlarından biriydi. Lalların uğurunu şərtləndirən amillər sırasında son iyirmi ildə Azərbaycan siyasi səhnəsindəki olaylara dəqiq və ardıcıl işarələr özəl yer tuturdu. Amma "Bəylik" dərsi tamaşasının iştirakçılarından fərqli olaraq lallar bu və ya digər siyasi mövqe sərgiləməyib qızıl ortada durur, o yanın da, bu yanın da "dərsini" verir, sonucdaysa haqqın nağarasını çalırdılar. Özü də eləcə boşuna - havadaca... Mən də bekar oturmamışdım, şansı qaçırmayıb özümün daha bir dahiyanə kəşfimi eləməklə məşğuluydum: görünür, doğrunu deməyin ən gözəl yolu onu deməməkdir. Və bir addım da atıb genəl sonuca vardım - haqqın dili laldır.

Amma bir iradı bildirməkdən özümü saxlamayacam. Çəki aldığı aydın görünən Qurban Məsimov vizual yöndən ümumi ansamblla o qədər də uyuşmur, qu quşu yavruları arasına düşmüş ördək balasını xatırladırdı. Şübhəsiz ki, bununla Qurbanın danılmaz istedadı və gərgin zəhmətinin üstünə kölgə salmaq qəsdim yoxdur. Onun artıq çəkiylə bağlı problemi qısa sürədə aradan qaldıracağına şübhə də eləmirəm (Qurban bu konuda Milli Teatrın aktrisası, Xalq artisti Firəngiz Mütəllimovadan örnək götürə bilər). Çünki söhbət hər hansı aktyorun vizual göstəriciləri və çevikliyi ilə önəmli dərəcədə ilgili Pantomima Teatrından gedir.

Dramaturq Ə.Əmirlinin "Varlı qadın" ekssentrik komediyasıyla (quruluşçu rejissor Bəhram Osmanov, musiqi tərtibatçısı Elnur Qədirov) çıxış edən Gəncə Dövlət Dram Teatrının işiysə elə də asan deyildi. Həm Gənclər Teatrı, həm də Milli Teatrda uğurla səhnələşdirilən, səhnədə bəxti yeyin pyeslərdən olan bu komediyayla yeni söz demək lazımıydı. Və məsələni çətinləşdirən daha bir amil Milli Teatrda da tamaşanın quruluşçu rejissorunun B.Osmanov olmasıydı.

Bir ailədə baş verən olayları bəhanə edib 90-cı illər ictimai-siyasi həyatına güzgü tutan gərgin və dinamik tamaşada baş rolun - Həvva Zərlinskayanın ifaçısı Pərvanə Qurbanova obrazı fərqli rakursdan təqdim edirdi. Əvvəla rolun əvvəlki ifaçılarının (Gənclər Teatrı - Nəsibə Eldarova, Milli Teatr - Firəngiz Mütəllimova) təqdimatından fərqli olaraq, Qurbanovanın birinci hissədəki kasıb Həvvası ikinci hissədə varlanandan sonra doğrudan-doğruya yevalaşırdı. İkincisi isə birdən-birə varlanmış axsaq qadının neçə illik ömür-gün yoldaşını özü də istəmədən evdən qovmasıyla bağlı daxili tərəddüd və ağrıları Gəncə teatrı primasının ifasında daha qabarıq görünürdü. Bu tərəddüd və ağrıların Həvvanı əri Sarıya qarşı sərt hərəkərlərdən qoruduğunu aktrisa zala məharətlə çatdıra bilirdi. Beləliklə, birinci hissədə Həvvanı cismən axsadan Qurbanova, ikinci hissədə mənən o qədər də şikəst göstərmir, hər iki halda obrazın daxili inkişaf məntiqinə uyğun hərəkət edir, nəticədə obraz bütövlükdə alınır və bu, tamaşanı axsamağa qoymurdu.

Sarı rolunun səhnə təqdimi üçün az qüvvə sərf eləməyən Novruz Cəfərov obrazın əvvəlki ifaçılarından (xüsusən də Gənclər Teatrının aktyoru Ayşad Məmmədovdan) fərqli olaraq daha komik planda oynayırdı. A.Məmmədovun az qala tragikomik boyalarla oynadığı yazıq Sarısından fərqli olaraq, N.Cəfərovun daha milli, daha sadəlövh, eyni zamanda daha inadkar Sarısı hətta evdən qovulduğu kədərli məqamlarda belə gülüş doğururdu.

Ən böyük uğuruysa Vəkil roluyla İlham Hüseynov qazandı. Güclü temperamenti və çevik səhnə hərəkətləriylə o, Sarı rolunun özünə qədərki bütün ifaçılarını kölgədə qoyduğunu desək, yəqin ki, mübaliğəyə yol vermərik. Onun hər gəlişiylə istər səhnə, istərsə də zalda açıq-aşkar canlanma yaranırdı. Mənə elə gəlir ki, İlhamın oyununa baxan hər kəsin qafasından bir fikir keçə bilərdi - təəssüf ki, bu qədər geniş səhnə imkanlarına mailk aktyor perspublika mədəni ictimaiyyəti tərəfindən lazımınca tanınmayıb (İlhamın isə artıq qırxdan çox yaşı var). Beləcə, İlham festivalda beşinci kəşfim oldu. Amma kəşflər "Xəmsə"mi tamamlayan bu kəşfimin əvvəlkilərdən bir vacib fərqi vardı - İlhamı təkcə mən yox, bütün zalda əyləşənlər kəşf eləmişdi. Vəkil rolunun ifaçısına vəkillik eləmək səlahiyyətim yoxdur. Amma, məncə, parlaq istedada malik bu aktyoru Bakı teatrlarının səhnəsində görməliyik və yəqin ki, görəcəyik.

Tamaşadakı digər ifaçılar (Qara - Elşad Əhmədov, Pəhləvan - Saləddin Zeynalov, Əlvan - Asif Cəfərov, kütləvi səhnələrin ifaçıları - Sevda Orucova, Kəmalə Məmmədova, Şəlalə Rüstəmova, Xoşbəxt Hüseynova, Müşfiq Hüseynov, Mətləb Təhmazi, Rəhilə Məmmədova, Gülay Verdiyeva) öz işlərinin öhdəsindən pis gəlmirdilər. Və ən ümumi şəkildə götürəndə, tamaşa B.Osmanovun Gəncə teatrına baş rejissor təyin edilməsiylə bağlı təyinatın doğruluğunu bir daha təsdiq etdi, Gəncə səhnəsində yeni dirçəliş dönəminin başlanmasından xəbər verdi.

Nəhayət, Ə.Əmirlinin "Mesenat" (quruluşçu rejissor - B.Osmanov, quruluşçu rəssam - İsmayıl Məmmədov, bəstəkar - Səyavuş Kərimi) tamaşasıyla çıxış edən Milli Teatr - teatrlarımızın anası! Neçə ildən bəri Milli Teatrın səhnəsində dəfələrlə nümayiş etdirilən və hər dəfə az qala anşlaqla keçən bu tamaşa haqqında çox deyilib, çox yazılıb. Bunu demək kifayətdir ki, tamaşa böyük xeyriyyəçi Hacı Zeynalabdin Tağıyevə qarşı tarixi ədalətsizliyi aradan qaldırıb, onu səhnədən olsa da, yenidən xalqa qaytarıb. Bu gün bizim üçün olduqca önəmli olan yüksək vətənpərvərlik notları üstündə köklənmiş tamaşaya baxan ən etinasız azərbaycanlının belə ürəyində milli iftixar hissi doğmaya bilməz. Çünki bu xalqın Zeynalabdin kimi oğlu, Tağıyev kimi atası olub.

"Mesenat" haqqında yazanlar sırasında mən də varam və indi özümü təkrar etmək istəmirəm. Odur ki, bu möhtəşəm tamaşa haqqında söhbət ancaq bir istiqamətdə gedə bilər - Bakı və Gəncə səhnəsindəki fərqlər.

Hadisələrin gedişi, kongliktin düyünlənməsi və həllində həlledici önəmi olan Falçı rolunun ifaçısı Sənubər İskəndərli Bakı səhnəsindəki səviyyəsini nəinki saxladı, hətta demək olar ki, daha parlaq oyun nümayiş etdirməklə böyük razılıq doğurdu. Eyni fikri Nərimanov rolunun ifaçısı İlham Əskərov haqqında daha qətiyyətlə demək olar. Bir vaxtlar Tağıyevin himayəsiylə Rusiyada təhsil alan, vətənə qayıdıb Doktor Nəriman kimi şöhrətlənən, XI ordunun Bakıya hücumu zamanıysa Tağıyevin əleyhdarlarının başında duran Nərimanovun saxta nəzakət pərdəsinə bürünmüş amansızlığı və bolşevik fanatizmi İlham Əskərovun ifasında obraza qarşı güclü antipatiya doğururdu.

Əlabbas Qədirovun unudulmaz koloritiylə seçilən ifasından sonra Tağıyev rolunda səhnəyə çıxan Nurəddin Mehdixanlı isə zor durumdaydı. Amma Nurəddin də Nurəddindir və onun timsalında gəncəlilər ən azı üç nəfəri alqışladılar. Birincisi şübhəsiz ki, Nurəddinin özünü, ikincisi Gəncənin və ümumən Azərbaycanın qeyrət rəmzi Cavad xanı, üçüncüsü isə el atası Tağıyevi! Nurəddinin fani dünyanın var-dövləti və şöhrətinə müdriklik zirvəsindən baxan Tağıyevi nurlu çöhrəsindən tutmuş sambalına, ağır oturub batman gəlməsinə, nəhayətsiz vətən və xalq sevgisinə qədər tamaşaçıların dərin rəğbətini qazandı. El atasının aktyor tərəfindən istedadla ifa olunan son monoloqunun alqışlarla qarşılanması bu rəğbətin əyani ifadəsi oldu.

Tağıyevin zövcəsi Sona Ərəblinskaya rolunun ifaçısı Şükufə Yusupovaya isə Gəncə səhnəsinin sadəcə dar gəldiyi hiss olunur, bu darlıq Sonanın yerə-göyə ittihamlar oxuduğu dəlilik səhnələrində xüsusən qabarıq nəzərə çarpırdı. Azərbaycan səhnəsində gözəl dəlilər çox olub: Amaliya Pənahovanın Ofeliyası (Şekspir, "Hamlet"), Şəfiqə Məmmədovanın Pırpız Sonası (C.Məmmədquluzadə, "Dəli yığıncağı") və s. Amma gözəllik cazibəsi və kübar həşəmətinin belə birləşdiyi dəli yəqin ki, olmayıb. Şükufənin özünün də Sonaya qədər uğurlu rolları az deyil. Təkcə elə B.Osmanovun tamaşalarındakı İokasta (Sofokl, "Şah Edip, yaxud alın yazısı"), Zəhra (Ə.Əmirli, "Köhnə ev") rollarını yada salmaq olar. Amma məncə indiyə qədərki ən uğurlu rollarında belə Ş.Yusupova aktyor uğurunun Sona həddinə gəlib çatmamışdı. Və mən hətta ehtiyat edirəm ki, birdən Sona bu istedadlı və zəhmətkeş aktrisanın uğurlarının zirvəsi ola bilər!

Digər aktyorlar da (Leyla - Vəfa Rzayeva, Sara - Mehriban Xanlarova, Sürəyya - Şəlalə Şahvələdqızı, Məhəmmədtağı - Kazım Həsənquluyev, Raisa - Firəngiz Mütəllimova, Liza- Ləman İmanova, Luiza - İradə Ağasıbəyli, Zeynal bəy - Anar Heybətov və s.) Bakı səhnəsindəki səviyyəni ən azı saxlaya bildilər. Sadəcə Muxtarov (Kazım Abdullayev) rolunda unudulmaz aktyor Kamal Xudaverdiyevin, Nağıyev (Mirzə Ağayev) rolunda isə Yaşar Nurinin yeri görünürdü. Muxtarovun Tağıyevlə K.Xudaverdiyev tərəfindən böyük təsir gücüylə ifa olunan vidalaşma səhnəsində bu fərq özəlliklə qabarıq hiss olunurdu. Yeri gəlmişkən, festivalda qonaq qismində iştirak edən Yaşar Nuri Türkiyədə keçirilən cərrahiyyə əməliyyatından sonra özünü əla hiss edir və ümid edirik ki, komiklərimiz arasında təkrarolunmaz ifasıyla seçilən bu istedadlı aktyoru səhnədə yeni uğurlu rollarda görə biləcəyik. "Mesenat"ın Gəncə nümayişi də göstərdi ki, Azərbaycan teatrının Yaşar Nuri kimi böyük sənət yolu keçmiş ustad sənətkarlara ehtiyacı var.

Finalda kiçik bir qeydə də ehtiyac duyuram. Tamaşada kütləvi səhnələrə çıxan Rəşad Bayramov, Sərdar Rüstəmov kimi gəncləri nə vaxt əsas rollarda görəcəyik? Axı bunlardan bəzilərinin teatra gəlişindən az qala on il keçir. Düzdür, onların bir çox tamaşalarda müəyyən rolları var. Amma, məncə, bunlar gənclərin bir aktyor kimi potensialını ortaya qoya biləcək səviyyədə deyil. Vaxt isə idmançılar kimi aktyorları da gözləmir.

Bütövlükdə götürəndə isə "Mesenat" bir həftədən artıq çəkən festivala vurulan möhtəşəm və mənalı bir yekun oldu. Möhtəşəmliyi öz-özlüyündə aydındır. Məna isə ondaydı ki, Azərbaycan teatrının yeniləşməsi və inkişafı tələbatından doğan festival milli teatr sənətinin inkişafına böyük qayğı göstərən el atasından bəhs edən tamaşayla da bağlanmalıydı.

Əsəd CAHANGİR

525-ci qəzet.- 2009.- 25 iyul.- S.26 -27.