Yaşarın hekayələri və
yuxuları
Yaşar yazmaq əxlaqına malik yazıçılarımızdandı. Bədii tərcümələrə
başı möhkəm
qarışmış bu
istedadlı nasirin cəmi bir kitabını
oxudum: "Yeddi".
Yaşarın nəsrindən
ədəbiyyatşünaslıq terminləri ilə yox, musiqi
alətinin kökdən düşməsini yoxlayan
texnikanın dili ilə danışmaq olar. Bizi
"Yeddi"nin üslubu, süjeti yox, sözlərin,
cümlələrin arasındakı mənalar, süjet məsamələrindəki
səs, nəfəs maraqlandırır.
Düşünürəm
ki, Moris Blanşonun "Kafka və yaradıcılıqda tələbat"
adlı essesindən bu sözlər hekayələrin mahiyyətini
anlamaq üçün epiqraf seçilə bilərdi: "O
öz ölümünün hesabına yaşamağa borcludur
və ümidsizlik işində və ümidsizlikdən
qurtulmaq naminə - gecikmədən hökmün verilməsi
naminə özünün düçar olmağına yeganə
xilas yolu kimi baxmalıdır". Bu epiqraf Yaşarın
personajlarının ontoloji təcrübəsini anlamaq
üçündür.
Bu hekayələrdə
("Tabut", "Dəfn") tanatoloji başlanğıc
hakimi - mütləqdir. Ölüm burada adi hadisədir,
insanların davranışını müəyyənləşdirən
aktdır. Tanatoloji başlanğıc bütün obrazları
və motivləri bir məcraya yığır, təhkiyənin
ümumi tonallığını, səs-rəng
palitrasını təmin edir.
Bu dünyanın rəng
simvolikası - qara rəngdir: qara köpək, qara gecə,
qara kağız, qaranlıq... Bu məkanda qaraltılar, qara
kölgələr dolaşır: "Salman kişi bir də o
qara qaraltıya baxdı. Qara köpək tərpənmirdi";
"Qulam kişi bu dəfə başını qaldıranda
tavandakı o qaraltını görmədi, bir sonsuz
qaranlıq gördü".
Oğul ata evinə (məkanına)
gecə gəlir, gecəykən, yaxud səhər
açılanda da evi tərk edirlər. Ruhlar kimi. Səhər
açılmamış şəhərə
qayıdırlar, əriyib yoxa çıxırlar. Oğul
sanki fiziki varlıq yox, substansial varlıqdır. Ata ilə
oğul arasında yalnız ruhi ünsiyyət, gözəgörünməz
energetik təmas mümkündür.
"Surxay bu gecə
çıxıb gedəcəkdi"; "Gecənin bu
vaxtı darvazanı döyən özgə kim olardı
axı? Oğlu Nüsrətiydi".
Hekayələrin səs
semiotikası da maraqlıdır. Səslər divarın o
üzündən, qapının, darvazanın dalından -
"o dünyadan" gəlir: "Darvaza
döyülürdü. Yaqub kişi hiss elədi ki,
darvazanı döyən hər kimdisə bu dəqiqə sakitcə
dayanıb"; "Üç ay bundan qabaq bir axşam
çağı zəng səsinə qapını
açıb atamla tapışdım"; "Bir gecə
İsmayıl yuxuya gedəndə qəflətən divarın
o tərəfindən qulağına səs gəlmişdi".
Yaşarın real kənd
dünyası əslində yuxu dünyasıdır, ruhlar
dünyasıdır. ("Kəndin bütün
işıqları keçmişdi. Hamı şirin
yuxudaydı. Təkcə itlər yatmamışdı, elə
hey hürüşürdü") Personajların hər
birinin konkret adı, işi-gücü, qayğısı olsa
da, təsvir olunan xronotop gecə, şər vaxtına və
personajların arasındakı münasibətlər irrasional
başlanğıca malikdir. Yaşarın bütün
personajlarının yaşamı yuxu ilə
bağlıdır. Yuxuya getmək, yuxu görmək onların
ontoloji mahiyyətidir. ("Bəlkə də Yaqubu qara
basırdı, bəlkə hələ də yuxudaydı";
"O gecə Səlbi qarı düz səhərəcən
yuxuda sayıqlamışdı"; Onlar liminal
varlıqlardır, nə ordandırlar, nə burdan -
"yazıq arvad nə yatan kimi yatır, nə duran kimi durur.
Doxdura aparmışdım, baxıb dedi, ürəyidi".
"Salman kişi iki həftəydi yata bilmirdi";
"Yuxu-oyaq" qarşıdurması
"ölü-diri" qarşıdurmasını ehtiva edir. Mifoloji
düşüncə üçün yuxu ölümün
metaforasıdır ("Kitabı-Dədə Qorqud"da yuxu
kiçik ölümdür").
Oğulları
ataların dünyası ilə bağlayan yuxulardır. Uşaqlığın
qeyb olmuş dünyasıdır. Yaşarın epik söyləmələrində
kişilər gənc qadınların uşaqlar
analarının nəfəsini, ətrini, iyisini
xatırlayırlar. İyi-qoxu, ətir "o
dünya"nın əlamətidir: "Bir vaxtlar Nüsrət
də anasının saçlarını beləcə iyləyə-iyləyə
yatardı"; "Anamın ilini təzəcə
vermişdim. Yazığın nəfəsi hələ də
evin havasındaydı".
Kişilərin məkanında
qadınlar sanki mövcud deyil. Onlar ya xəstə olurlar - bu da
onların fiziki varlığını heçə endirir, ya
ölürlər. Bir sözlə, qadınlar kişi məkanından
periferiyaya, yaxud heçliyə, ölümə göndərilir
("Arvadı öləndən bəri Əmrah yaman
sınıxmışdı. Hər dəfə o arvad yuxusuna
girəndə diksinib oyanardı, bütün gecəni halı
özündə olmazdı...").
Yaşarın bir nasir
kimi dəyərli cəhəti ondadır ki, etnoqrafik
situasiyaya, kənd həyatının bir detalına, replikaya
simvol statusu, mifoloji məna verə bilir. ("Oğul" hekayəsində
quzular - "Deyəsən, bu quzuları yetim qoymusan?"
"Canavar" da canavarın təqibi və s.)
Yaşar
üçün yalnız ataların məkanı
(dünyası) mövcuddur. Yaşar üçün
ölüm - olum, yuxu -oyaqlıq arasında vurnuxan, rahatlıq
tapmayan, yuxusu qaçmış, qocalmış ataların tale
süjeti maraqlıdır.
Ataların məkanında
ölüm və yuxu bir-birini tamamlayır. Yenə
M.Blanşoya ("Ədəbiyyat məkanı" essesi)
müraciət edək: "...ölüm hakim olanda
ömür başlayır". Çünki ədəbiyyat
məkanının bütün əlamətləri inkar qanunu
ilə qeyd olunub. Ancaq bu inkarın arxasında daha mühüm
fakt gizlənir: bu dildə hər şey və hər bir inkar
təsdiqə dönür və təsdiqlənir". Əgər
belədirsə, onda ölüm ədəbiyyat imkanında
inkar olunur".
Yaşar ölümdən
və yuxudan yazmaqla bəlkə atanın diriliyinə ümid
bəsləyir? Bəlkə yazıçı hekayələri
və yuxuları ona görə danışır ki,
özünü də atanın diriliyinə inandırsın?
Rüstəm KAMAL