Üç qorxu

Bu dünyada üç şeydən qorxuram. Onlardan biri uşaq vaxtı dilimi yandıran və günü bu gün də dilimin sol tərəfində açıq-aydın hiss etdiyim key qalmış, heç bir hissiyyatı olmayan məchul ağrısızlığın səbəbkarı olan üstü soyuq içi dəhşətli dərəcədə isti-qaynar olan süddaşdır. Yəqin ki, "Süddaş verib ağzını yandırmaq" deyimini də mənim kimi süddaşdan ağzı yanmış və ondan həmişəlik qorxub küsmüş birisi yaradıb.

İkincisi, 60-cı illərin sonlarında Bakının ucqar küçələrində, daha dəqiq desək, məşhur küçələrin məşhur olmayan ucqarlarında hündür yerdə divara, sütuna bərkidilən əqrəbsiz küçə saatlarından qorxuram. Bu qorxum süddaş qorxusu kimi fiziki deyil, bir az başqa cürdür, daha doğrusu, bir az təhtəlşüur - fatal qorxudur.

Yaxşı yadımdadır. 1965-ci ilin yağışlı noyabr səhərində (ki, o cür səhərlərdə və o cür zamanlarda hər böyük şəhər kimi Bakının da heç vaxt başqa vaxtlarda və başqa yerlərdə görməyəcəyiniz əhalisi - adamları olur) Torqovı küçəsinin nə üçünsə getdiyim (deyəsən idman dərslərini o binada keçirdik və mən də kənd uşağı olduğum üçün azıb çay fabriki tərəfə gəlib çıxmışdım) ucqar nayihəsində dəyirmi küçə saatını gördüm. Sevinclə ("Dərsə gecikmişəm, yoxsa yox?") baxdığım və əqrəbsizliyinə təəccübləndiyim və çaşdığım saat məndə yaşayacağım, ömür sürəcəyim vaxtsızlıq, zamansızlıq və həmişəlik - azmış zaman duyğusu yaratmış və məni elə qorxutmuşdu ki, dəhşətli yuxumu - gücsüzlük, taqətsizlik, çıxılmazlıq içində keçirdiyim hövlnak anları, məqamları xatırlatmışdı mənə.

Bu qorxunun həqiqətən qorxu olduğunu yaşadığım 70-80-90 və 2000-ci illərdə deyil, bu illərin yuxusunda hiss etmişəm və yuxudan durub uzun-uzadı fikirləşəndən sonra bunun mübhəm bir qorxu olduğunu dərk etmişəm. Elə dəhşətli xəstəliklər var ki, onlar ağrısızdır. Yəni bədən ağrı dilində qışqırıb bu xəstəlik məni öldürəcək deyə bağıra bilmir. Bu ağrısızlığın xoşbəxtliyi içində bir də gözünü açıb görürsən ki, yaşadığın həyatın lap qırağındasan, bir addımdan sonra hər şey bitəcək və bitir.

17-18 yaşımda kənddən fateh kimi gəlib əlimdə ciyər perajkisi qəvələyə-qəvələyə ətrafdakı hündür binalarda yaşayan o zamankı təsəvvürlə kosmik insanlara qalib gəlmək üçün tor toxuyanda (bu torun adı fəth torudur, tülkü torudur, barama qurdu torudur - bilmirəm, məni qınamayın) bu əqrəbsiz küçə saatı məni gələcək qeyri-müəyyənlik içində qorxutduğu (o zaman həmin hissin adı təbii ki, qorxu deyildi) kimi, həm də sevindirmişdi. Bu əqrəbsizlik, zamansızlıq bu şəhəri fəth etmək üçün mənə fürsətlərin, imkanların yerini pıçıldamışdı.

Bu sözləri yazanda Cəbrayılda riyaziyyat müəllimim rəhmətlik Xalis kişini xatırladım. Biz dərsi bilməyəndə hirslənib deyərdi: "Ay bədbəxt uşağı, "stroyka" idarəsinə 5-6 fəhlə lazımdır, onu da tapıb götürüblər. Harda işləyəcəksiniz? Oxuyun başınıza çarə qılın..."

Bu qorxu hissini mən əmimgilin hininə soxulub oğurladığım iki isti yumurtanın doğma hərarətində də hiss etmişdim. Oğurladığım bu iki isti yumurta mənim həyatımın Bakını və dünyanın fəthi adlandırdığım macəralarının (bəlkə də oyununun, taleyin...) birinci addımıdır, kitab dilində desək, birinci fəslidir.

Əlbəttə ki, gəldim və mənim kimi minlərlə kənddən gəlmiş fatehlərlə (əslində köçmənlərlə) birlikdə Bakını və dünyanın başqa-başqa yerlərini (Moskvanı, İstanbulu, Londonu, Nyu-Yorku, Dubayı, Məkkəni, Kərbəlanı...) də "tutduq". Evlərini, qadınlarını, yeməklərini, müqəddəs yerlərini, erotik ərazilərini, zövq-səfa alanlarını bir-bir qamarladıq (nədənsə, bu qamarlamaq sözü mənə Mikayıl Mirzəni xatırlatdı. Bəlkə rəhmətlik Mikayıl uzaq yol gedərkən mənə artistlərin, sənətkarların sovet vaxtı qastrol mənasında işlədilən və rayonlara gedib vəzifəli adamlardan aldıqları pul-para, hədiyyə-bəxşiş və ya ianə-rüşvət mənasında işlədilən qamar jarqon terminini və onun özünün yaxud da kiminsə yazdığı "Qamar" tragikomik məzhəkə poemasını xatırlatdı ("Bu filan Dadaş, narodnı oğraş" misrasına ay gülmüşdük ha...).

Demək ki, bu əqrəbsizliyin, zamansızlığın bir adı da sahibsizlik, özbaşınalıq imiş. Yox, bu o demək deyil ki, sovetlərin o zaman hər yan-çölü biyaban, özbaşınalıq idi, nə milis vardı, nə də prokuror. Əlbəttə ki, vardı, özü də necə! Saatdakı bu olmayan əqrəb də əslində var idi. Hər kəs fikrində tutduğu əqrəbi istədiyi rəqəmin üstünə qoya bilərdi və istədiyi zamanı da ala bilərdi. Sutka, ay, il hesabını bu xəyali əqrəb yerini yetirirdi. Və nə polis, nə də prokuror, KQB bu azadlığın, özbaşınalığın fərqində deyildi (Allah Nazim Hikmətə rəhmət eləsin). Maddi olmayan bu imkan maddi olacaq gerçəkliyin məhək daşıydı. Bu əqrəbsiz küçə saatının dediyi həqiqətlərdən, aşıladığı qorxulardan birinin də adı fürsət idi (fürsət sözü də həmişə mənim yadıma qonşumuz Bağır kişinin "Həyatda heç vaxt fürsti fövtə vermə, oğlum, yoxsa uduzarsan, özü də həmişəlik. Lap elə öz atan kimi, əmilərin kimi...") sözləri düşür və nədənsə Vəliməmmədli dərəsinin qəribə adamı Mahmud əmimi xatırlayıram.

Ağır adam idi. Çox az danışan, bu gözəl xətli savadlı kişi ən azı 10-15 birinci katiblə işləmişdi və hər gedən ondan razı qalmışdı: təmkinindən, düzlüyündən, savadından. Amma elə ki, axşam düşərdi, Mahmud əmim üstündə ona yapışan və əzab verən ciddiliyi, savadı, gərginliyi atmaq üçün möhkəm dəmlənərdi. Rəna bibimin bişirdiyi (demək olar ki, hər gün) dadlı bozbaş və tut arağı onu elə bir dünyaya aparardı ki, o dünyada atası Kefli Bəşirdən - müdrik insandan, sevdiyi katibəsi - səliqəli qadın Balaxanımdan başqa kimsə ona doğma deyildi. Deyərdi, gülərdi, hərdən ağlayardı. Mənim kiçik qardaşım Farizi çağırıb "Əhməd hardadır" filmini danışdırardı (məhz danışdırardı - hər kəsi öz dili ilə) və zəng edib mütləq katibəsi Balaxanımı evə gətirərdi. Əslində, Balaxanım da ailənin bir üzvü olmuşdu. Arvad-uşaq da ona alışmışdı.

Mənimlə çox danışmazdı. Üzümə baxmadan "Sən nə qayırırsan, ay yazıq bala. Səhər-səhər qarın altında çovğunda idman eləyirsən, daş qaldırırsan. Elə bil müharibəyə hazırlaşırsan. Sətəlcəm olub ölərsən, özünə yazığın gəlsin".

Mahmud əmim orasını düz deyirdi ki, mən doğrudan da müharibəyə hazırlaşırdım. Nə az, nə çox, 40-50 il sürəcək bir müharibəyə, Allah sənə rəhmət eləsin...

Bir tərəfdən fürsətin, o biri tərəfdən özbaşınalığın, başqa bir tərəfdən basqının, təzyiqin rəmzi olan bu küçə saatları yaşayacağım amansız irtica illərinin, rejim dövrünün, insan azadlığının boğulduğu dövrün, daha sonra anarxiyanın (bəlkə də demokratiyanın: heysiz, sümüksüz demokratiya...), neodiktaturanın yəni azadlığın, bazar iqtisadiyyatının gətirəcəyi ictimai faciənin simvolu imiş. Mən də bu simvollara yuxu simvolları deməyin tərəfdarıyam. Çünki yuxular da gerçəkliyin başqa bir adı, başqa bir şəklidir (düzü, bunu uzun-uzun izah, şərh eləməyə həvəsim yoxdur).

Üçüncüsü... Üçüncü qorxumu deməkdən vaz keçirəm. Səbəbi yuxu sözüdü. Dünən ağır bir kitab oxudum və ağır bir mövzuda çıxış eləmək üçün 5-10 kitaba baxdım. Təxminən tarixi şəxsiyyət və zaman mövzulu bu çıxış ətrafında düşüncələr məni elə yordu ki, gec yatdım və səhərə yaxın yuxu gördüm.

Əslində mən bu yuxu ilə bağlı bir-iki şey yazmaq istəyirdim. Yuxudan tam ayılmamış yuxuda gördüyüm dostum Faiq Şabanov və rəhmətlik alim Əhəd Mirzəbəyli haqqında bir şey yazmaq istədim. Əlbəttə ki, yuxumu yazmaq istəmirəm. Çünki bu çox real yuxu absurd və mücərrəd idi (heç yuxu da həmişəlik anlatmaq üçün deyil). Böyük sənətkar Faiq Şabanov haqqında ürək sözümü yazmaq mənim çoxdankı arzumdur və inşallah, yazacam. Ancaq yuxuda gördüyüm əli-qolu qırılmış, tənziflə sarılmış, gözü qızarmız və əsəbi olsa da, gülümsəyən Faiqin qabağında bir xeyli şəkərbura, paxlava, qutab, ləbləbi var idi. Və Faiqdən, məndən başqa bir qara çarşaflı yaşlı qadın da var idi. O qadının Faiqə çox yazığı gəlirdi və baxışlarından açıq-aydın bilinirdi ki, Faiqin əl-qolunun sınmağını, tənziflə sarılmağını istəməyən, buna çox üzülən qadın Faiqin qarşısındakı yeməli şeylərdən dadmaq istəyir və kimi isə gözləyən Faiq səliqə ilə ipək qumaşa sarılmış yeyəcəkləri o qadına ikram edir və qadın utana-utana, amma iştahla, bir az da xəlvət-xəlvət yeyir. Və elə iştahla yeyir ki, mən də xəlvətcə nə isə ətli və istiotlu bir şey götürüb ağzıma qoyuram. Yuxuda hərəkətimə görə utanıram, amma nəfsimi də saxlaya bilmirəm. Nəfsimi saxlaya bilmədiyim üçün ətli pirojkilər yeyən qara çarşaflı qadına da hirslənirəm. Amma nədənsə Faiqə dəhşətli dərəcədə yazığım gəlir və bütün ictimai-siyasi bilgilərimlə Faiqi təhlil etmək istəyirəm. Amma nə isə mənə dəhşətli dərəcədə mane olur. Əvvəl elə bilirəm ki, o dadlı, iştah gətirən pirojkilər mənə mane olur. Sonra görürəm ki, yox, mənə mane olan Əhəd Mirzəbəylidir.

O tez-tez "bilmirəm anlada bildimmi?" deyərək Don Kixotun adını çəkir və dadlı-istiotlu pirojkilərə məhəl qoymayaraq Don Kixotun rolunu məhz Faiq Şabanovun oynamalı olduğunu sübut edir. Mən nə üçünsə etiraz edirəm. Amma əslində etiraz etmirəm və sevinirəm ki, Faiq Şabanov mənim yazdığım "Don Kixot" pyesində Don Kixot rolunu oynayacaq. Faiqin acı və ironik təbəssümlü Don Kixotunu gözümün qabağına gətirib ləzzət alıram, bu ləzzətin içində gözəl-göyçək arvadını Faiq Şabanova qısqanan bir dostumu xatırlayıb Faiqə nə isə gülməli bir şey demək istəyirəm. Ancaq Əhəd Mirzəbəyli gözlərini qıyıb elə dərin şeylərdən danışır ki, mən Lotman, Eynşteyni keçmiş dostlarım kimi yanımda hiss edirəm. Ancaq mənə elə gəlir ki, Əhəd müəllim bizi tovlayır. Əslində hörmətli Əhəd müəllim Faiqi sevən və heç vaxt görmədiyi, o qadına, dostumun gözəl xanımına dəhşətli dərəcədə qısqanır. Ancaq o qısqanclığı da, sevgini də sənət, elm söhbətləri ilə elə gizləyir ki, onun nəyi gizlətdiyini hiss etsəm də, dilimə gətirə bilmirəm, çünki dərk etmirəm. Amma fikrimdə bir şeyə qəti şəkildə inanıram ki, mənim yazdığım və musiqisini Qara Qarayevin yazdığı (yəqin yaddaşımın bir küncündə 40-50 il əvvəl gördüyün və musiqisini Qara Qarayev yazdığı "Don Kixot" filmi və bir jurnalistin Əhəd müəllimlə intervüsündə "Elçibəy zəmanəmizin Don Kixotudur" cümləsi qalıb və bu, qarışıq yuxunun abstrakt süjetini və fəlsəfəsini təşkil edib (bu da mənim alim-araşdırıcı fikrim). Dram əsərində Sanço Panço rolunu oynaya biləcək və Faiq Şabanova tərəf-müqabili ola biləcək yeganə adam Əhəd müəllimdir. Və yuxuda əminəm ki, onu boy-buxunu, zahiri forması deyil, mənim qəhrəmanıma - Don Kixota ölməz və səmimi məhəbbəti bu rola layiq edib. Elə yuxuda bu tapıntıya çox sevinirəm.

Bu əndişələr içində Faiq Şabanovun qəti və bir az da sərxoş səsi məni diksindirir.

"Mən bu rolu sizin acığınıza rusca oynayacam".

Mən yavaşca deyirəm ki, ay Faiq müəllim, axı bu əsəri Azərbaycanca yazmışam, Azad müəllim əlini yelləyib "Nə dəxli var... Bu əsər yuxuda oynanacaq. Yuxuda da dil olar?" deyir və gözləri yaşaranacan gülür. Amma mən hiss edirəm ki, o yasaq məhəbbətini gizlətmək, pərdələmək üçün gülür və gözləri yaşarır. Əslində o çarəsizlik içində ağlayır.

Nədənsə Əhəd müəllimə elə ürəyim yanır ki, az qalıram onu qucaqlayıb bağrıma basım və ağlayım. Ağlayım ki, bu dünyaya niyə gəlmişəm, niyə bu adamları tanımışam. Niyə Servantesdən sonra Don Kixotu yazmışam, niyə Don Kixotu Faiq Şabanov, Sanço Pançonu Əhəd müəllim oynamalıdır. Niyə yuxuda mənim Azərbaycan dilində yazdığım "Don Kixot"un dili itməlidir...

Amma ağlamıram. Əhəd Mirzəbəylinin də qucaqlamıram, öpmürəm. Yuxuda hiss edirəm ki, o, ölüdür diri rolunu oynayır. Faiqi də, məni də aldadıb özüylə aparmaq istəyir. Və mən bunu heç istəmirəm. Mən istəyirəm ki, qoca çarşaflı qadının yediyi dadlı təamlardan yeyim. Çünki ürəyim mənim Gövhər nənəmə oxşayan, bəlkə də Gövhər nənənin özü olan o qoca arvadın xəlvət yediyi yeməkləri istəyir. İnanıram ki, onları yediyim üçün Faiq mənə hirslənməyəcək. Çünki onun dərdi pirojki-filan deyil. O da kimisə gözləyir. Özündən gizlənmək üçün rusca danışır. Qara çarşaflı Gövhər nənəmə oxşayan və bəlkə də onun özü olan qadın da onun umurunda deyil. O da bir qız gözləyir. O qız gəlmədiyi üçün, gələ bilmədiyi üçün əl-qolu qırılır, gözləri qızarır, saçları uzanır, ağarır, qocalır və o dalaşır, hirslənir və hamıya yazığı gəlir - Əhəd müəllimə də, mənə də, özünə - o qara çarşaflı qadına da, Don Kixota da, Sanço Pançoya da.

Yuxunun içində anlayıram ki, o gəlməyən qızın dərdi ilə əl-ələ tutub Azdramanın arxasından Sovetskiyə tərəf qalxan (qara çarşaflı yaşlı qadınlar yaşayan o küçənin adını bilmirəm və nədənçə Çadrovı sözü mənə o qədər doğma, məlhəm gəlir ki, mən də, Faiq də, Əhəd müəllim də elə Çadrovı da doğulmuş qardaşlarıq) boylu-buxunlu, göyçək oğlan bu dünyanın deyil, dərdini özüylə daşıdığı qızın dünyasının adamıdır.

Bizə hərdən səhnədən qonaq gəlir. Kədər dolu gözləri ilə bizə, bizim başımızın üstündən Azdramadan Sovetskiyə qalxan yola - ensiz küçəyə baxır və o qızdan başqa heç kəsi görmür, heç o qara çadralı yaşlı qadınları da.

"Mən dahi deyiləm, professionalam" deyən dahi alim Əhəd Mirzəbəyli də öz təfəkkürü, düşüncəsi, elmi və yasaq məhəbbəti ilə bu dünyaya qonaq gəlmiş yadplanetlidir. Gəldi, yazdı, sevdi və gəlməmiş kimi də getdi.

Mən isə yaşayıram. Qəribə yuxular görürəm və üç şeydən qorxuram. Üçüncüsünü demək istəmirəm.  

Kamil VƏLİ

525-ci qəzet.- 2009.- 6 iyun.- S.20.