Canavarlığın anatomiyası

ELÇİNİN "CANAVARLAR" HEKAYƏSİNİN TƏSİRİNDƏN YARANAN DÜŞÜNCƏLƏR

Xalq yazıçısı Elçinin əsərlərinin mündəricəsinə diqqət yetirsək, mövzu-ideya-problem cəhətdən davamlı rəngarəngliyin şahidi olarıq. Qeyd etdiklərimiz bu sənətkarın yaradıcılığının danılmaz xüsusiyyəti olsa da, düzü, onun son vaxtlarda çap etdirdiyi "Canavarlar" hekayəsi öz üslub və sintaksisi, hadisələrə tamamilə bənzərsiz münasibətilə bizimçün gözlənilməz oldu. Bu hekayə sözün əsl mənasında Elçin əsərləri arasında tamamilə fərqli - modern dəst-xətlə qələmə alınması ilə seçilir.

Elçin bu əsərində canavarın təbiətini bədii-fəlsəfi və sosioloji yozumda nəzərdən keçirir. Canavarın bu və ya digər tərəf və xüsusiyyətlərini təfərrüatı ilə işləyən yazıçı burada dərin müşahidəçi təsiri bağışlayır. Heç şübhəsiz ki, bu da onun təfəkkürünün zənginliyi, hadisələrə praqmatik baxışı, öyrəndiyi predmetin mahiyyətinə nüfuz edə bilmə istəyilə əlaqədardır. Elçin "Canavarlar"da etnogenetik problemləri, mifologiyanı, folkloru həm bədii şəkildə, həm də filosof, sosioloq kimi təqdim edir.

Canavardan danışdıqda ilk növbədə göz qabağında güc, qüvvət, dözümlülük, qoçaqlıq simvolu canlanır. Yəqin elə buna görə də dünya xalqlarının mifoloji təfəkküründə canavar əski dövrlərdən daha geniş yer tutub. Təsadüfi deyil ki, tarixi mənbələrdə canavar (türklərdə, iranlılarda, xəzəryanı skiflərdə, hind-Avropa xalqlarında) etnonimi ilə bağlı xeyli maraqlı məlumatlar mövcuddur. Bəzi müəlliflər "dahae" latın və "daai" yunan sözlərinin "canavar"a uyğun gəldiyini iddia edirlər. Kiçik Asiyada uzun zaman kəsiyində mövcud olmuş Hett padşahlığında, onun paytaxtı Hattusilidəki gil lövhələrdə e.ə.XVII əsrə aid yazılarda, Hattusilinin əmrlərində əsgərlərə "bir dəstədə canavar kimi birləşmək", "canavarlar kimi olmaq" göstərişlərinin verildiyi bildirilir. Qədim iranlılar əfsanəvi Kirin canavarlar tərəfindən yedizdirildiyini söyləmişlər.

Canavar obrazı xeyli xalqın mifoloji təfəkküründə Müharibə allahlarının və qəbilə başçısının adı ilə assosiasiya olunur. Belə miflərin totem mənbələri əksər xalqlarda tipoloji cəhətdən də uyğun gəlir. Məsələn, Mərkəzi Asiyada mövcud olan miflərdən birində canavarın bir xanımla evlənməsindən ya bütöv bir etnosun, ya da bir sülalənin yarandığı vurğulanır. Çingiz xanla bağlı olan geneoloji mifi buraya aid etmək olar. Bu əsatirə görə, onun valideyni göydən yerə enib ceyranla cütləşən canavar olmuşdur. Bir çox xalqlarda qəbilə başçısının tərbiyəsi ilə də dişi canavarın məşğul olduğu barədə miflər var. Kir, Romul və Rem-Mars Allah-canavarın övladları kimi göstərilməklə, onların canavar tərəfindən yedizdirdikləri bildirilir. Canavarlarla bağlı miflər İngiltərədə, İspaniyada, İrlandiyada, german xalqlarında da istənilən qədər var. Slavyan mifologiyasında da insanla canavar arasında xeyli yaxınlıqlar göstərilir. Məsələn, slavyanlarda insan gah canavara, gah da itə çevrilir. German xalqlarında iki canavar müharibə Allahını müşayiət edir. Hind-Avropa xalqlarında canavarın itlə cütləşməsi də mifik çalarda verilir. Yunan mifologiyasında, orta əsr tarixşünaslığında qəbilələrdən söhbət getdikdə canavarla itin yaxınlığı vurğulanır. Beləliklə, aydın olur ki, canavar bəzi xalqlar üçün totem sayılan heyvandır. Burada xalqın öz etnonimini canavarlardan götürməsi dini məna kəsb etdiyindən bunu arxaik dini konsepsiya kimi də dəyərləndirmək olar. Hərbi yürüş və ittifaqlarda germanlar, iranlılar, keltlər, romalılar və yunanların canavar adından istifadə etdikləri də etnoqrafik-folklor ədəbiyyatında çoxdan məlumdur.

Canavar totemi türk mifologiyasında daha əhəmiyyətli rola malikdir. Türklər daim özlərini Boz canavarın övladları hesab etmişlər. Rəvayətlərin birində qeyd olunur ki, düşmənlər doqquz yaşlı bir hun uşağının əl-ayağını kəsib bataqlığa atırlar. O, yalnız möcüzə nəticəsində salamat qalır. Oğlan böyüyür. Sonra dişi canavarla evlənir, canavar ondan doqquz uşaq doğur, uşaqlar böyüyüb türk tayfasına çevrilirlər. Yeri gəlmişkən, türklərin Aşina, yəni canavar sülaləsinə məxsusluğunu da mənbələr yerli-yataqlı saxlamış və qədim türklər bunun rəmzi olaraq bayraqlarında daim canavar başı əks etdirmişlər. Digər qədim bir türk rəvayətində türklərin əcdadlarına Şimal-Qərbi Çindəki Qaoçan kəndi yaxınlığında düşmənlərin hücum etdiyi bildirilir. Bu döyüşdə əl-ayaqları dibindən kəsilmiş on yaşlı bir oğlandan başqa hamı məhv olur. Bu oğlanı da dişi canavar yedizdirir. Canavarın qayğısı nəticəsində, çətinliklə də olsa, oğlan böyüyür. O, canavarla evlənir, ondan on oğlu olur. Onlardan biri, daha bacarıqlısı elə Aşinadır. Aşinanın övladı Asin-Şad da onun özü kimi qoçaq olur. O, öz qəbiləsini Turfan düzənliyindən Altaya çıxarır.

Bu türk rəvayətinin dürüstlüyünə sübut kimi Baqutda (581-587-ci illər) daş plitə üzərində canavar və qarnının altında kiçik insan fiquru təsvir edilmişdir. Qədim xakas dastanı "Albınji"də qəhrəmanın "Ax-Puur" adlı boz canavarı yəhərləyib-yüyənlədiyi qeyd olunur. Poloves xanları Qzak və Konçak boz canavarla müqayisə olunurlar və s.

Söylədiklərimiz canavarın digər vəhşi heyvanlardan insanlarla daha çox təmasda olduğunu göstərir. Bu faktın özü də canavarın şifahi, folklor, etnoqrafik ədəbiyyatda olduğu kimi, yazılı ədəbiyyatda da nəzərdən keçirilməsi üçün münbit şərait yaradıb. Odur ki, Cek London, Çingiz Aytmatov, Farli Mouet, Alfredo Konde, Xoli Layl, Anna Li, Eliade Mirça, L.Vayzer, O.Xyofler, Ş.Vikander, Q.Videnqren, X.Janmer, J.Dümezil və başqalarının canavarlar haqqında əsərlər yazması, onların obrazlı xüsusiyyətlərinə geniş nəzər salması da təsadüfi deyil.

Adlarını çəkdiyimiz müəlliflərdən fərqli olaraq, Elçin, deyərdim ki, canavarları daha dərindən - həm maraqlı heyvan, həm də sosium həyatında oynadığı rola, tutduğu mövqe baxımından bizə daha dərindən tanıda bilir. "Qancıq böyrü üstə uzanıb, həmin an elə bil ki, bütün bu Şərq yolçuluğunun işgəncəsindən zinhara gəlib, heç nə ifadə etməyən gözlərini Boza zilləmişdir. Boz... uzaqdakı quru kolluğa baxırdı. Orada - o quru kolluğun arxasında... nəsə vardı və Boz bilirdi ki, o kölgə... onları izləyən ac və kimsəsiz çaqqaldır. Boz canavar... burasını da bilirdi ki, o ac və yalqız çaqqal onlardan, yəni Bozun ailəsindən hansınınsa ölməyini gözləyirdi, gözləyirdi ki, sağ qalanlar gedəndən sonra o cəsədlə qarnını doydura bilsin. Amma canavarlar dünyasının öz qanunları var idi. Bu qanunları hətta o dəhşətli quraqlıq, o ac yolçuluq da poza bilməzdi..."

“Canavarlar" hekayəsində müəllifin Şərqlə Şimalı (Şimal burada bəlkə də şərti olaraq, bu, elə Qərb deməkdir - N.T.) bir kontekstdə birləşdirməsi, yaxud ayırması da mühüm simvolik əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki, Elçin dünya sivilizasiyasının inkişaf istiqamətlərini və mərhələlərini dərindən bilən yazıçı-filosof və etnoloq-sosioloq kimi, Şərqlə Qərbin öz yolu, öz koloriti, öz xüsusiyyəti olduğunu vurğulamaq istəyir. Kiplinqin "Şərq Şərqdir, Qərb isə Qərbdir, onlar heç zaman birləşməyəcək" fikrini də özünəməxsus şəkildə açır.

Canavarlar dünyasının qanunlarını dərindən açmağa və simvolikalardan yerli-yerində istifadə etməyə müvəffəq olan yazıçı onların xüsusiyyət, xislət və davranışlarını heç bir halda diqqətdən kənarda qoymur. Yazıçı əsərdə canavarın ikili mövqeyini bütün elementləri ilə açmağa daha çox yaxınlaşır. Bədii təsvir güclənir.

Elçin analitik təfəkkürü nəhayətsiz yazıçı-filosof və etnoloq-sosioloq kimi əsəri son dərəcə düşündürücü sonluqla başa vurur: "...yemiş, doymuş, güc toplamış iki canavar küçüyü bir-birinin dalına düşüb gedirdi. Sövq-təbiiləri, onları Şərqdən gələn rütubət qoxusuna doğru aparırdı".

Elçin hekayədə canavarların taleyinin xüsusi faciəviliyini göstərir. Canavar doğrudan da vəhşidir. Biz əsərdə onların bu xisləti ilə dərindən tanış ola bildik. Məşhur "canavarı ayaqları yedizdirir" məsəli, yazıçının məramına uyğun olaraq, bu əsərdə heç də özünü doğrultmur. Oxucu əsərdə canavarların düşmənçiliyini, amansızlığını relyefli görür. Elçin burada canavarlığın daxili anatomiyasını bədii şəkildə, uğurlu tərzdə əks etdirməklə, həm də burada cəmiyyət, bəşəriyyət həyat ilə səsləşən motivləri simvollarla ustalıqla incələyir. Belə təqdimat isə "Canavarlar"ı tamamilə fərqli rakursdan qiymətləndirmək üçün şərait yaradır. Uzaq yola - Şərqə üz tutmuş canavarlar, əgər, bir tərəfdən, ulaşmaqla öz yoldaşlarının, balalarının kədərinə, qəminə, aclığına (Bozun və qancığın ulartısında biz dəfələrlə bunun şahidi oluruq) şərik olur və balalarının aclıq keçirməsi, Bozu, Ana canavarı çox narahat edir. Digər tərəfdən, canavarların bir-birinə sədaqəti, dostluğu qırılmaz olduğu kimi, düşmənçiliyi də qəddar olur. Və bütün bunlara yazıçı tərəfindən lazımınca diqqət yetirilir.

Analoji xislət, oxşar xüsusiyyət elə insanları, bəşər övladını da xarakterizə edir. Əsərdən belə bir qənaətə gəlmək olur ki, hər bir insan içində gedən mübarizəni də elə iki canavar arasında gedən mübarizəyə bənzətmək olar. Canavarlardan biri ambisiyası, xudpəsəndliyi, eqoizmi, paxıllığı, bədliyi, riyakarlığı ilə seçilirsə, digəri xeyiri, sevgisi, hörməti, insanlara sədaqəti, həyata inam hissi ilə fərqlənir. Deməli, kim içində hansı canavarı bəsləyib yedizdirsə, o canavar da qalib çıxır.

Elçin "Canavarlar" hekayəsində məhz belə bir bəşəri problem qoymaqla, onu bioloji, fəlsəfi, sosioloji, psixoloji aspektlərdə müvəffəqiyyətlə həll edir. Bu və digər cəhətlərinə görə "Canavarlar" hekayəsi Elçinin böyük yaradıcılıq uğuru kimi dəyərləndirilməlidir.

Nizami TAĞISOY

525-ci qəzet.- 2009.- 10 iyun.- S.7.