Aldadılmış bir nəslin kədərli hekayəsi: "Son cənnət"

Orxan Arasın "Son cənnət" romanı ən son oxuduğum, ədəbi dəyəri olan, xoşuma gələn bədii nümunələrdən biridir. Romanı bitirdikdən sonra əsər haqqında düşüncələrimi yazmaq qənaətinə gəlsəm də, vaxt qıtlığı bu fikrimi reallaşdırmağı bir qədər uzatdı. Hər dəfə "sabah yazaram" deyə düşündüm. Sizdə də belə olurmu bilmirəm, amma mən sevdiyim kitablar bitməsin deyə onu sona qədər oxumağı həmişə ləngidirəm. Romandakı bəzi maraqlı epizodları oxumaqdan özümü saxlayıram. Müəllifin roman vasitəsilə mənə verdiyi zövqü gündəlik həyatıma da daşıyıram. Mən bir oxucu kimi kiçik həcmli yazılarla böyuk yazıları fərqli oxuma texnikası ilə başa vururam. Hekayəni tez oxuyub qurtarmaq, sonuna çatmaq istəyirəm. Təxminən dadından doyulmayan şirniyyat kimi tez yeyib bitirməyə çalışıram. Amma mənim roman oxuma tərzim bir qədər fərqlidir. Necə deyərlər, əsəri oxumaq mənim üçün bir çay dəstgahıdır, çayı dəmləyir, sonra onun yaxşı dəm almasını gözləyirəm.

Roman, mənim üçün, ədəbiyyatın həyatla əlaqəsinin vermək baxımından ən uyğun bir janrdır. Romanı oxuyarkən sanki orda həyatımın əksini tapır, özümü yazının yaratdığı isti mühitin axarına buraxıram. Mənim üçün roman oxumaq macəralarla dolu bir yola çıxmaqdır. Onu yaşamayan bilməz.

Orxan Aras İqdırın Quzugüdən kəndində dünyaya gəlib. Türkiyədə Ərzurum Pedaqoji məktəbini bitirib, sonra Almaniyaya köçüb. Burda Bohum Universitetində türkologiyadan dərs alıb. İndiyə qədər səkkiz kitabı nəşr olunub.

Şeir, hekayə, roman və publisistik yazıları var. Müxtəlif qəzet və dərgilərdə yazıları dərc olunub. Teatrşünaslıqla bağlı araşdırmaları da var. Bir sözlə, ədəbiyyatın hər sahəsində külüng çalan peşəkar yazardır. Romanın uzun və ya qısa olmasını bir kriteriya kimi əsla qəbul etməməsi bu sahədə də uğur qazanacağına dəlalət edir.

"Son cənnət" romanında 1980-ci ildən əvvəlki Türkiyənin sosial-siyasi həyat həqiqətləri çox gözəl bir üslubda, hadisələr şişirdilmədən və ideoloji baxımdan təhrif olunmadan qələmə alınıb. Bir kənddən çıxmış, eyni məhlədə böyümüş, hər ikisi yoxsul olan iki uşaqlıq dostu Can və Yusif universitetə qəbul olunduqdan sonra fərqli ideoloji yolu seçir və beləliklə də bir-birlərinin düşməninə çevrilirlər. Tələbə hərəkatında yaranan qarşıdurmada Can Yusifi öldürür və taksi ilə kəndlərinə qaçır. Ordan da əvvəlcə atasının dostunun yanına, daha sonra İrana gedir.

İranda tələbə hərəkatında böyük rol oynamış, Amerikanın əleyhdarı olması ilə diqqəti çəkən, Xomeyniyə nifrət edən, Tehranın ən gözəl universitetlərindən birini bitirmiş, xarici dildə mükəmməl danışan Aliyə adlı bir qızla istəmədiyi halda evlənməyə məcbur olur. Sonra birlikdə SON CƏNNƏT kimi qəbul etdikləri Almaniyaya yola düşürlər. Saxta pasportla Almaniyaya gəldiyi üçün Can mühacir statusu ala bilmir. Aliyənin status almaq məsələsində problem yaransa da, bir müddət sonra hər şey qaydasına düşür. Can isə ömrünün sonuna qədər Almaniyada qaçaq həyatı yaşayır. Pis və əlverişsiz həyat şərtləri Canın cənnət kimi gördüyü ölkədə həkimə belə getmək imkanı olmadan həyatını başa vurmasına səbəb olur.

"Son cənnət" dünyanı cənnətə çevirməyə and içən, imperializmə müharibə elan edən, bunun üçün qardaş qanı tökməkdən belə çəkinməyən aldadılmış bir nəslin kədərli hekayəsidir. Onlar aldadılsalar da, saf və təmiz duyğulu insanlardır. Ölüm saçan silahlarla öz ölkəsini dəyişdirmək, xarici ideologiyalara yelkən açmaq istəyən gənc bir nəsil romanda ustalıqla canlandırılıb.

Romanda hadisələr birinci şəxsin təkində nəql edilir. Birinci hissə Canın, ikinci hissə isə Aliyənin dililə oxucuya çatdırılır. Həm Can, həm də Aliyə öz xatirələrini danışarkən eyni taleyə mənsub insanlar olduqları ortaya çıxır. Bəzən hətta oxucu onları dəyişik salır. Yazıçı bununla da hər ikisinin duyğularındakı ortaqlığı verməyə çalışır, hadisələri Can danışmağa başlayır, sonra Aliyə davam etdirir. Bu oxucunun əsəri oxumasını maraqlı edən bir texniki priyomdur...

Romanın axıcılığı və canlılığı son nöqtəyə qədər davam edir. Romandakı obrazlar çox səmimi, həyata bağlı, öz daxili dünyaları ilə saxta duyğu və fikirlərdən uzaqdırlar. Əsərin dili usta bir yazıçının qələmindən çıxıb.

Ölkədəki çatışmazlıqlar, insanların həyata baxışları, onların sevgilərində təbii olmaları, qənaətcilliyi kimi Anadolu həqiqətləri romanda bir aparıcı xətt kimi keçir. Bütün bunları peşəkar şəkildə verməyi bacaran romançı taleyini dəyişmək üçün fərqinə varmadığı yabançı idealogiyalardan dördəlli yapışan gəncliyi oxucunun gözləri önündə ustalıqla canlandırır. Romandakı hadisələr yalnız keçmişin sosial hadisələrini canlandırmaq baxımından deyil, həm də müasir gəncliyin düzgün yolu seçməsi nöqteyi-nəzərindən çox ibrətamizdir. "Son cənnət" oxunması çox gərəkli olan bir romandır.

Mütaliə etmək, bir macəra içinə atılmaqdır. Oxucu (o istər təcrübəli olsun, istərsə də təcrübəsiz) bir neçə roman oxuduqdan sonra onda mütaliə vərdişi yaranır. Oxucunun oxumağa həvəsi artır ki, bu da onu sonu görünməyən bir macəra axtarışına sürükləyir. Bu mənada "Son cənnət" romanını oxuyanda da özünüzü macəralar diyarındakı kimi hiss edəcəksiniz.

Mustafa Can,

Almaniya Yunus Əmrə İnstitutunun baş direktoru

525-ci qəzet.- 2009.- 10 iyun.- S.7.