İğdırda Soyqırım abidəsi necə yarandı...

MÖHTƏŞƏM SƏNƏT NÜMUNƏSİNİN MÜƏLLİFİ CƏFƏR QİYASİ İLƏ SÖHBƏT

Azərbaycan ədəbiyyatı və mədəniyyətinin yaxın dostu, yazar-tərcüməçi Yasemin Bayerin görkəmli memar Cəfər Qiyasi ilə bu müsahibəsi Türkiyənin "Ataköy" qəzetində bir müddət əvvəl dərc olunub. Maraq doğuracağını düşünərək, müsahibəni oxucularımıza təqdim edirik.

İğdırda Türkiyənin ən uca abidəsini ninşasını həyata keçirən memar professor Cəfər Qiyasi həm memarlıq, həm də tarixi baxımdan görkəmli bir layihəyə imza atıb. O, doğma vətəni Azərbaycanda memarlıq fakültəsində uzun müddət dərs deyib, həm də tarixi əhəmiyyətli binaların bərpasını uğurla həyata keçirib. Hazırda professor Cəfər Qiyasi Azərbaycanda Tarixi Abidələrin Qorunması Komitəsinin Elmi-Tədqiqat Layihə İnstitutunda müdir vəzifəsində çalışır. Memarlıqla bağlı bir çox dəyərli elmi kitab və məqalələr yazıb. Onunla İğdırda şəhid türklərin adına inşa edilən abidənin layihəsi ilə bağlı söhbətləşdik.

- "Soyqırım abidəsi" kimi bir layihənin necə yaranması haqqında məlumat verə bilərsinizmi?

- 24-27 aprel 1995-ci ildə "Tarixi həqiqətlər və ermənilər" Millətlərarası Simpoziumuna ermənilər tərəfindən qətlə yetirilən türklərin xatirəsinə bir abidə layihəsi ilə qoşulmağım təklif edildi. Simpoziuma təqdim etdiyim "Şəhidlər abidəsi" bəyənildi.

Simpoziumun bəyanatında deyilirdi: "Xüsusilə şərqi Anadoluda keçmişdə itirdiyimiz bir milyondan çox şəhidimizin xatirəsinin gələcək nəsillər tərəfindən əziz tutulması və 24 apreli soyqırım günü kimi qəbul edənlərə və dünyanın bir çox yerində gündəmə gələn sözdə soyqırım abidələrinə cavab verən bir Şəhidlər abidəsinin İğdırda açılması və Oba kəndində də Şəhidlər Xiyabanının hazırlanması qərarlaşdırılıb. İğdırda inşa ediləcək bu abidə, keçmişdəki acı günlərin və bizlərə düşmən münasibət bəsləyən işğalçı dövlətlərin yaddaşımızda əbədi həkk olunmasına kömək olacaq, gələcəyimizə, dostluq, yaxşı qonşuluq və həmrəyliyin bünövrəsinə işıq salacaqdır".

- Abidənin yerləşəcəyi sahə hansı meyarlara görə seçildi və bu sahənin seçilməsində məqsəd nə idi?

- İğdır və onun kəndləri 1915-1920-ci illərdə erməni təcavüzünə daha çox məruz qalan bölgələrdəndir. O dövrdə İğdır əhalisinin böyük qismi (səksən mindən çox) qətlə yetirilmiş, sağ qalanlar isə öz yurdlarını tərk etmək məcburiyyətində qalmışlar. Bu məqsədlə də soyqırım abidəsinin İğdırda ucaldılması tamamilə təbii bir tələbatdən irəli gəlir. Soyqırım abidəsinin yerləşəcəyi sahə İğdır şəhərinin şərq girişində, yəni Azərbaycan, İran, Ermənistandan gələn yolların qovşağında seçildi. Formasına görə üçbucağa bənzər ərazinin sahəsi 1.3 hektardır. Bu yeri abidənin inşası üçün seçməkdə məqsədimiz qonşu ölkələrdən gələn qonaqları ilk olaraq belə bir abidə ilə qarşılaşdırmaq və düşündürməkdir. Həm də abidənin ərazisi elə seçilib ki, möhtəşəm Ağrı dağı onun fonunu təşkil edir. Bu aydındır ki, ermənilərin türk torpaqlarının bir çox ərazisinə olduğu kimi bu müqəddəs dağa da iddiası var. Və onu Ararat adı ilə dövlət simvollarına daxil etmişlər. Danılmazdır ki, türk ordusu yalnız indiki Türkiyə sərhədlərində yaşayan müsəlmanları deyil, eyni zamanda 1918-ci ildə Şimali Azərbaycan türklərini də, ermənilərin törətdiyi soyqırımdan xilas etmiş, Cənubi Azərbaycanın Xoy, Urmiya və Təbriz şəhərində erməni vəhşiliyinin qarşısını almışdır. Abidədə türk ordusunun bu böyük tarixi zəfəri mütləq nəzərə alınmalıydı və nəzərə alındı da. Abidənin qülləsi formaca üçbucağa bənzər sahənin mərkəzində ucalır və bünövrəsi yüksək bir təpə-kurqandır.

- Bu abidənin memarlıq baxımından özünəməxsus cəhətləri hansılardır?

- Türklərin yaşadığı geniş coğrafi ərazilərdə hökmdarların, ordu başçılarının şərəfinə yüksədilmiş süni təpələr - kurqanlar bu günə qədər qalmaqdadır. Kurqanların içində dəfn otağı vardır. Bu qədim ənənə İğdır abidəsində qorunub saxlanılmışdır. Süni təpənin ortasında yerləşən dairəvi salonun içərisində ermənilərin qətlə yetirdiyi şəhidlərin simvolik məzarı yerləşir. Şəhidlərin simvolik məzar daşı olan bu salon təpə içərisində yerləşən soyqırım muzeyinin də mərkəz hissəsidir. Dairəvi salonda erməni vəhşilikləri sənəd və dəlillərlə nümayiş olunur. Dairəvi muzey salonu (simvolik məzar) yuxarıdan işıqlandıran beşguşəli baca, qılınclar arasındadır. Bacanın örtüyü balaca şüşə piramida olub, çadıra bənzədilmişdir. Qızılı rəngli çərçivələr və rəngli şüşələrdən hazırlanmış bu çadır, türk köçəri memarlarının şah əsəri olmuş qızıl çadırı xatırladır. Bu salondan bayıra uzanan dəhlizin yanlarında muzey otaqları yerləşir. Muzeyə giriş qapısı, Türk-Səlcuq memarlıq ənənələrinə uyğun daş qapı şəklindədir. Tac qapının layihəsinin kompozisiya cəhətdən Osmanlı məscidlərindəkinə oxşarlığı var. Bu şəkildə inşa edilən tac qapı müqəddəs bir məkana açılır. Muzeyin giriş qapısının ətrafındakı şəkillərdə zoğalı qara rəngli qranit örtüklər, seyrək və olduqca dar pəncərələrdən soyqırım hadisəsinin ağırlığı və faciəsindən xəbər verir. Beləcə, bu abidədə memarlıq baxımından tarixin lap ilk çağlarından gələn Türk xatirə memarlığının üç böyük ənənəsini (Kurqan, Səlcuqi türbəsi və Məzar daşları) birləşdirib, yeni mövzuya və müasir memarlıq tələblərinə uyğun bir kompozisiya yaratmağa çalışmışıq.

- Süni təpə-kurqanın ortasındakı 5 qılınc topası nəyi əks etdirir?

- Qılınc topası günahsız müsəlman xalqını soyqırımdan xilas etmiş türk ordusunun şərəfinə, onun şəhid və qazilərinin xatirəsinə ucaldılmışdır. Bu qılınclar planda beşbucaqlıya, yuxarıdan baxdıqda qılınc topasına bənzəyir. Türkiyənin dövlət nişanı və bayrağında olan beşguşəli ulduz kimi görünür. Təpədə bu beşguşəli ulduzun hər ucundən bir türk qılıncı yüksəlir və onların ucları yuxarıda birləşib bir bütöv yaradır. Sıyrılmış qılınclar barış nişanı olduğu kimi, eyni zamanda düşmənə heç bir xoş rəftar göstərməmək, vətən və millət üçün hər zaman müharibəyə hazır olmaq kimi bir məna da daşıyır.

- Bütün türk milləti adından, belə möhtəşəm və tarixi əhəmiyyətli bir abidə üçün sizə sonsuz təşəkkürlərimizi bildiririk.

Azərbaycan dilinə Tovuz TEYMUROVA uyğunlaşdırdı

525-ci qəzet.- 2009.- 10 iyun.- S.2.