Qaranlığın işığı

Ənənəvi Şərq fəlsəfəsində, xüsusən işraqilik təlimində, ən ali varlıq İşıqlar işığı hesab olunur. Əbu Turxan yazır: "Yalnız işıq vardır, qaranlıq işığın yoxluğudur". Eyni zamanda dünyanın məhz yoxluqdan var olması fikri təkcə fəlsəfədən və dindən gəlmir; müasir fizika da yoxluğun varlığa, virtual zərrələrin real zərrələrə çevrilməsindən bəhs edir. Bəli, indiki fizika artıq lirika səviyyəsinə çatmışdır.

Lakin fizika nə qədər dərinə getsə də, "qaranlığın işığı" ideyasına ancaq indi-indi yan alır. Şairlər isə əksliklər arasında dərin daxili əlaqəni, görünür, fəhmlə duyurlar.

"İnsan səsi qaranlıqdan çıxır", - deyən Vaqif Səmədoğlu, görünür, diqqəti səsin işıqlı missiyası ilə onun qaranlıq mənşəyi arasındakı kontrasta yönəldir. Belə ki, digər varlıqlardan fərqli olaraq insan sadəcə səs çıxarmır, onun səsi strukturlaşmış, mənalaşmış və sözlər şəklində vahid bir nizam üzrə düzülmüşdür. Bunu qaranlıqdan çıxan səsin fikir işığına bürünməsi kimi də, iç dünyasında qeyri-aşkar şəkildə olan təhtəlşüurun sözlə ifadə olunmaqla aşkarlanması kimi də şərh etmək olar. Əlbəttə, şair öz qarşısına bəlkə də belə təfərrüatları ifadə etmək məqsədini qoymamışdır. Lakin misranın tutumu və çoxmənalılığı onu müxtəlif kontekstlərdə başa düşməyə imkan verir.

İnsan da gecənin və qaranlığın davamı kimi təqdim olunur:

Ana bətninin gecəsindən

Dünyaya gəlir insan.

Bu davam özündə həm gecəni, həm də gündüzü, işığı saxlayır. Lakin insanın gəldiyi dünya doğurdan da, işıqlıdırmı? Maraqlıdır ki, Əbu Turxan tam tərsinə, bu dünyanın qaranlığından, iç dünyasının isə işığından yazır:

   ...Ana təbiətin işığımı azalır,

   Yoxsa içimdəki işıq

   ona kölgəmi salır?! –

   Deyə bilmərəm, ancaq

   işığım artdıqca

   bu fani dünya sanki qaralır...

Ramiz Rövşəndə də gecə sadəcə qaranlıq olmayıb, sabahı bətnində gəzdirən mürəkkəb bir fenomendir:

   Bir gecənin qaranlığı

   Yüz-yüz çıraqdan böyükdür.

Düzdür, burada hələ qaranlığın işığından bəhs olunmur, amma onun lokal işıqlardan qat-qat böyük potensiala malik olmasına işarə edilir. Qaranlığın böyük enerjisi varsa, bir gün işığa da çevrilə bilər.

Zamanın bətnindəki işıq

Hər şeyin heçdən və ya qaranlıqdan yaranması fikrini zaman axarında bir proses kimi dəyərləndirəndə, indi məhz keçmişin davamı kimi götürüləndə, varlıq həm də zamanın dərinliklərindən çıxırmış kimi görünür.

Zəlimxan Yaqub "Peyğəmbər" poemasında yazır:

   Zamanın bətnində, vaxtın canında

   Bir işıq, bir ziya hazırlanırdı.

"Qaranlıq" bir sonsuzluq ifadəsi kimi ədəbiyyatda və fəlsəfədə çox rast gələn obrazdır. Ən trivial izah, əlbəttə, ənənəvi poetik izahdır: gecənin qaranlığını aradan götürmək üçün Günəş gərəkdir, çıraqlar nə qədər çox olsa da, bu qatı zülməti əritməyə gücü çatmaz.

Düzdür, "çıraq" obrazı adi məişət mənasından fərqli olaraq məhz ilahi işığın, nurun simvolu kimi də işlədilir. Xüsusən, Şərq fəlsəfi fikrində və poeziyasında, görünür Qurani Kərimin Nur surəsindəki məlum ayəyə işarə ilə çıraq obrazı həmişə məhz nur kontekstində işlədilir. Maraqlıdır ki, Qərb poeziyasını təmsil edən Şekspir də çıraq obrazını məhz bu mənada işlədir:

Ey iblis, şərini artırma nahaq,

Zülmət çoxaldıqca, nurlanar çıraq.

   (125-ci sonet)

Bu mövzu Xeyir və Şər kontekstində də aktualdır, Qərb və Şərq kontekstində də. Belə düşünmək olardı ki, söhbət ya cəmiyyətin, ya da hansı isə lokal ictimai mühitin "qaranlığından" - qaydasızlığından, dərdlərinin çoxluğundan və ona çarə tapmaq üçün ufaq təşəbbüslərin yetərsizliyindən gedir. Bu, sosial kontekstdir.

Yaxud qloballaşma və qərbləşmə dövründə insanın öz milli varlığından, mədəni-mənəvi yuvasından ayrılmaq məcburiyyəti içdən və qədimlikdən gələn işığın azalmasına səbəb olur və qlobal Qərbin böyük qaranlıqlar kimi təqdimatı üçün də meydan açılır. Bu, artıq coğrafi-siyasi kontekstdir.

Ruhdan gələn işıq

Şekspir öz sonetlərində müqayisələri ilahiyyat kontekstində deyil, hissi dünyanın obrazları vasitəsilə aparır. Qaranlığın nur saçmaq imkanı da "qara gözlər" vasitəsilə ifadə olunur.

   Nur saçır üzünə odu, atəşi,

   Necə də yaraşır gözlər hüsnünə.

   Axşamın ulduzu, sübhün günəşi,

   Belə yaraşmayır göyün üzünə.

   (132-ci sonet)

Bununla belə, Şekspir asanlıqla konkretdən ümumiyə keçir. "Nurdan işıqlıdır zülmət cahanda", - deyən şair, görünür, qaranlığın öz bətnində saxladığı, hələ doğulmamış böyük potensial imkandan bəhs edir.

İbn Ərəbinin "Məkkə aydınlanmaları"nda oxuyuruq:

   İçində dünyanın nizamı olan

    bu qayanı

   qaranlıqlar bürüyüb;

   Əzəmətli qüdrətə sahib

    İlahi ruhun qüvvəti

   gəlib burda toplaşıb!

Bəli, "ruh haqqında insana çox az bilik verilmişdir" (Quran 17/85). Bu baxımdan, iç dünyasında qaranlıqların olması da təbiidir. Müasir fəlsəfədə bu sahə "qeyri-şüuri", yaxud "aydınlanmayan şüur" anlayışları ilə təqdim olunur.

Ramiz Rövşənin bir şeirində isə qaranlığın ünvanı kimi insanın daxili aləmi göstərilir. Lakin bu qaranlıq da iki cür olur. Birincisi, özündə bir işıq saxlayan və içərisindən yeni sözlər doğan bir qaranlıq; aydınlıq özü qaranlığın inkişaf məqamı kimi! İkincisi, hər cür sözə yad olan və sözlərin ondan qəfəs kimi xilas olmağa çalışdığı və qurtularkən aydınlığa çıxdığı qaranlıq:

   İçimin qaranlığından

   Çıxır sözüm aydınlığa.

   ("Aydınlıq")

Zəlimxan Yaqubda da işığın məhz zülmətdən doğa bilməsi imkanı önə çəkilir, qaranlığın dialektikası yığcam şəkildə ifadə olunur:

   Dünyanın ən parlaq, gur işıqları

   Çox vaxt zülmətlərin içindən çıxır.

   ("Peyğəmbər")

İçimizdəki zülmət ilahi qüdrət, nurlanma, ilahi ilham sayəsində hər an işıqlana bilər və onun heç də bir boşluq olmadığı, nə qədər böyük bir yük daşıdığı üzə çıxar.

"Dünyanın nizamı" - işıqdır. Qaranlıq isə hələ nizamlanmamış, qaydaya salınmamış, deməli, yaradılmamış dünyadır. Əvvəlcə dünya yaradılır, yəni xaos nizamlanır, qaranlıqlar işıqlanır. Sonra bu qaydanı, bu nizamı, bu işığı bilik kimi, konsept kimi özündə saxlayan insan yaranır.

Səlahəddin XƏLİLOV

525-ci qəzet.- 2009.- 11 iyun.- S.2.