Əbədiyaşar xalq yazıçısı

Mehdi Hüseyn qədim və zəngin tarixə malik Azərbaycan ədəbiyyatının yaradıcılarından biridir. O, ədəbi prinsipləri müdafiə edən mübariz nasir, dramaturq, publisist və ictimai xadimdir.

Mehdi Hüseynin mənalı ömür yolu mürəkkəb tarixi hadisələrlə bağlıdır.

Mehdi Əli oğlu Hüseynov 1909-cu il 22 martda Qazax rayonunun II Şıxlı kəndində ziyalı ailəsində anadan olub. Atası Əli müəllim Qori müəllimlər seminariyasını bitirib, gənc nəslin təlim-tərbiyəsi ilə məşğul olub, görkəmli maarif xadimi kimi şöhrət qazanıb. Mehdinin uşaqlıq illəri ağır keçib. 1912-ci ildə atası ilə anası ayrılırlar. Mehdi nənəsinin himayəsində böyüyür. Mehdinin nənəsi Qazaxın aşıq məclislərində fəal iştirak edib, aşıq poeziyasını, nağıl və dastanları öyrənib, sinədəftər xanım kimi tanınıb, nəvəsi Mehdiyə də bu zəngin xəzinədən öyrədib.

Mehdi Hüseyn 1916-cı ildə Şıxlı məktəbində oxumağa başlayır, məktəbdə Bilal müəllimdən bədii ədəbiyyatı öyrənir. Mehdi Hüseyn mütaliə etməyi sevmir, məktəbin və atasının kitabxanasında klassiklərin əsərlərini mütəmadi oxuyurdu.

Mehdi Hüseyn 1921-ci ildə Qazax müəllimlər seminariyasında oxuyur, atası burada işləyirdi. Seminariyada Mehdi Hüseyn Səməd Vurğun və Osman Sarıvəlli ilə tanış olur. Ancaq Mehdi Hüseyn Qazax seminariyasını bitirə bilmir. Ona görə ki, atası 1925-ci ildə Bakıya köçür. Mehdi Hüseyn Bakı darülmüəllimində oxuyur və buranı 1926-cı ildə bitirir.

Mehdi Hüseyn 1926-cı ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin tarix fakültəsinə qəbul olur. Universitetdə təşkil olunmuş dram dərnəyində, mədəni tədbirlərdə fəal iştirak edir, əlaçı oxuyur, fərdi təqaüd alır və 1931-ci ildə universiteti fərqlənmə diplomu ilə bitirir.

Mehdi Hüseyn 1930-cu ildə Azərbaycan Proletar Yazıçılar İttifaqına məsul katib seçilir. Bununla da Mehdi Hüseyn ədəbiyyatla ciddi məşğul olmağa başlayır. Bu dövrün ədəbi polemikalarında Mehdi Hüseyn fəal iştirak edir, mütərəqqi fikirlər söyləyir və 1931-ci ildə "Hücum" məcmuəsində "Sol maska altında opportunizm", "İnqilab və mədəniyyət" jurnalında "Proletar ədəbiyyatının baş xətti uğrunda", "Menşevik-mexanist ədəbiyyatşünaslıq əleyhinə" adlı məqalələr çap etdirir.

Mehdi Hüseyn mürəkkəb bir həyat yolu keçib, ziddiyyətli hadisələrlə qarşılaşıb, müxtəlif cərəyanlar arasında günahsız müqəssir olduğunu təsdiqləyib. Ancaq hədsiz və ədalətsiz məsələlərlə qarşılaşıb, cinayətkar, quldur və böhtançılara qarşı amansız mübarizə aparıb, həmişə qalib gəlib.

Mehdi Hüseyn ədəbiyyat və mədəniyyətimizi mükəmməl bilən, ədəbiyyatımızı sənət inciləri ilə zənginləşdirən, əsərlərində bəşəri fikir və ideyaları əks etdirən istedadlı sənətkardır. Ədib tarix və xalq qarşısında səmərəli çalışıb, öhdəsinə aldığı bütün işlər şərəflə həyata keçirib, bacarığını və qüvvəsini əsirgəməyib, vətənə və xalqa parlaq uğurla xidmət edib, ümumxalq məhəbbəti qazanıb.

Mehdi Hüseyn mübariz, ictimai dövlət xadimi, mənalı həyatını, şərəfli ömrünü vətəninə və xalqına həsr edən əbədiyaşar xalq yazıçısı olub.

Mehdi Hüseyn məqalələr yazmaqla kifayətlənmir, 1931-ci ildə "Ədəbi döyüşlər", 1932-ci ildə "M.P.Vaqif" adlı kitablar yazıb çap etdirir. Bu kitablarda toplanan tənqidi məqalələrində yeni yaranan ədəbiyyatın əsas prinsiplərini müdafiə edir və inkişafını zəruri bilir.

Mehdi Hüseyn bu dövrdə bədii nəsrlə səmərəli məşğul olur, ilk qələm təcrübələri olan hekayələrini 1930-cu ildə "Xavər" və "Bahar suları" adlı kitablarında çap etdirib, oxuculara ərməğan verir.

Mehdi Hüseyn Moskvada Dövlət Kinematoqrafiya İnstitutu yanında akademiya tipli kinossenariçilər kursunu 1938-ci ildə bitirib, bu sahədə mütəxəssis kimi fəaliyyət göstərib. Mehdi Hüseyn 1954-1958-ci illərdə Azərbaycan Yazıçılar İttifaqı idarə heyətinin katibi, 1958-1965-ci illərdə isə birinci katib vəzifəsində şərəflə işləyib.

Mehdi Hüseyn SSRİ Ali Sovetinin V-VI çağırış, Azərbaycan Ali Sovetinin V çağırış deputatı olub. Mehdi Hüseynə 1964-cü ildə Azərbaycan xalq yazıçısı adı verilib, 1950-ci ildə isə o, Dövlət mükafatı laureatı adı alıb.

Xalq yazıçısı Mehdi Hüseyn Sovet Sülhü Müdafiə Komitəsinin Fəxri Fərmanına layiq görülüb, "Qırmızı əmək bayrağı" ordeni və medallarla təltif edilib.

Xalq yazıçısı Mehdi Hüseyn 1965-ci il mart ayının 10-da vəfat edib, Bakıda Fəxri Xiyabanda dəfn olunub, adı əbədiləşdirilib, məzarı milyonlarla insanın ziyarətgahına çevrilib, əsərləri çap olunaraq ona ümumxalq məhəbbəti qazandırıb.

Mehdi Hüseyn yaradıcılığa "Şərq qadını" jurnalında 1927-ci ildə çap etdirdiyi "Qoyun qırxını" hekayəsi ilə başlayıb. O, ikinci mətbu "Tunel" hekayəsini də həmin ildə çap etdirib. Mehdi Hüseyn 1930-cu illərdə müntəzəm surətdə ədəbi-tənqidi məqalələr, nəsr və dram əsərləri yazmağa başlayıb, və istedadlı sənətkar kimi tanınıb və sevilib.

Mehdi Hüseynin ictimai-siyasi dövlət xadimi, görkəmli sənətkar Nəriman Nərimanov haqqında yazmaq istədiyi "Azadlıq" romanı və xalq şairi Səməd Vurğun haqqında monoqrafiyası yarımçıq qalıb, amansız ölüm sənətkara bu sənət incilərini yazıb qurtarmağa imkan verməyib.

Mehdi Hüseynin üç hissədən ibarət "Daşqın" (1933, 1934, 1936) romanı vətəndaş müharibəsi hadisələrinə həsr edilib. Romanda bir partizan dəstəsinin fəaliyyəti, gürcü menşeviklərinin Şıxlı kəndinə basqını, Qarayazı meşəsindəki vuruşmalar, bir sıra həyat hadisələri əsas mənbə olub.

Mehdi Hüseyn rus yazıçılarından Serafimoviçin "Dəmir axın" Furmanovun "Çapayev", Fadeyevin "Tarımar" adlı vətəndaş müharibəsi mövzusunda yazdıqları romanlardan səmərəli faydalanıb.

Mehdi Hüseynin ictimai ədalətsizliyi kəskin tənqid atəşinə tutduğu "Daşqın" romanını Əli Sultanlı, Məmməd Cəfər, Maqsud Əlioğlu yüksək dəyərləndirir, ədəbi-tarixi salnamə adlandırırdılar. Bir sıra dillərə tərcümə edilib çap olunan bu roman oxuculara dərin təsir bağışlayıb.

Mehdi Hüseyn "Kin" (1935) povestində canlı obrazlar yaradıb, ictimai-tarixi hadisələrin bədii təsvirini, real, təbiət lövhələrini və məhəbbət tarixini vəhdətdə cilalayıb oxucuya hədiyyə verib. Povestdə Laçınla Gülgəzin məhəbbəti, Sadıqla Səmədin timsalında kənddə gedən sinfi mübarizə canlı və təsirli bədii ifadəsini tapır.

Mehdi Hüseyn "Tərlan" (1936-1937) romanında kollektivləşmə uğrunda gedən mübarizələrdən bəhs etdiyini tərcümeyi-halında xüsusi qeyd edir.Mehdi Hüseyn dram yaradıcılığına 1939-cu ildə yazdığı "Şöhrət"adlı pyeslə başlayıb, bundan sonra "Şamil" (1940-1941), "Nizami" (1942), "Cavanşir" (1957) adlı tarixi dramlarını və "Alov" (1961), "İntizar" (1944), "Qardaşlar" (1948) pyeslərini yazıb.

Mehdi Hüseyn "Şeyx Şamil" dramını real və zəngin tarixi hadisələr əsasında yazıb, Şeyx Şamilin canlı bədii obrazını yaradıb, tarixi hadisələri müasirliklə vəhdətdə verib, vətənpərvərlik və insansevərlik duyğularını təsirli yaradıb.

Mehdi Hüseynin zəngin məzmunlu və ideyalı əsərində Şeyx Şamilin Hacı Murada dediyi söz oxucunun qəlbini təlatümə gətirir, ona yüksək əxlaqi keyfiyyətlər aşılayır. Şeyx Şamil Hacı Murada deyir: "İnsan adlanan məxluq üçün birinci şərt - igidlikdir. Nifrətə layiq olan birinci şey - qorxaqlıqdır. Get ya ölüm, ya qalibiyyət. Başqa yolumuz yoxdur. Zəiflik və qorxaqlıq heç bir zaman heç kimi xilas etməyib".

Mehdi Hüseynin tənqidi də bədii yaradıcılığı əhatə etdiyi mövzuları və janrları baxımından genişdir, əhatəlidir, rəngarəngdir. Onun tənqidi əsərlərində ədəbiyyat tarixinə, müasir ədəbi problemlərə, teatr tənqidinə, aktyor sənətinə dair mülahizələrə, dünya ədəbiyyatı haqqında qiymətli elmi-nəzəri və təlim-tərbiyəvi mahiyyətli fikirlərə geniş yer verilir, oxucunun tələbi ödənilir, müəllifə dərin sevgi bəslənilir.

Mehdi Hüseyn yazır ki, bu sənətkarların yazıçılığı və müəllimliyi xalq kütlələrini və gənc nəsli azadlıq və tərəqqipərvər ideyalar uğrunda mübarizəyə hazırlamaqdan ibarət olub. Bədii ədəbiyyatı qüvvətli tərbiyə silahına çevirməyi və bu silahı düzgün işlətməyi bacarmaq xalq müəlliminin müqəddəs borcu, şərəfli vəzifəsidir.

Mehdi Hüseyn eyni zamanda yazır ki, məzmun və ifadə gözəlliyinin vəhdətindən ibarət olan, nöqsansız, mükəmməl, xoşagələn, təlim-tərbiyəvi mahiyyətli əsərlər gənc nəslə ərməğan verilməlidir. Bu kimi əsərlər yadigar qalan bədii xəzinədir.

Mehdi Hüseynin 100 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında Azərbaycan Respublikasının prezidenti İlham Əliyevin 6 fevral 2009-cu il tarixli Sərəncamında deyilir: "Yeni dövr Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafında istedadlı nasir, dramaturq və tənqidçi Mehdi Hüseynin özünəməxsus yeri vardır. O, tarixi və müasir mövzulu bədii əsərlərin bir çox dəyərli nümunələrini meydana gətirməklə yanaşı, peşəkar ədəbiyyatşünas kimi sənətkarlıq və yaradıcılığın nəzəri məsələlərinə dair aktual mülahizələri ilə ədəbi prosesə istiqamət verib".

Respublikanın prezidenti İlham Əliyevin Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafı sahəsində təqdirəlayiq xidmətlər göstərmiş yazıçı Mehdi Hüseynin 100 illik yubileyinin layiqincə keçirilməsini təmin etmək məqsədi ilə verdiyi Sərəncam Respublikada böyük məhəbbətlə qarşılanıb.

Abbas SƏMƏDOV,

Filologiya elmləri doktoru

525-ci qəzet.- 2009.- 12 iyun.- S.6.