Nəsrin çevrəsi
Bu gün müasir
Azərbaycan ədəbiyyatının
keyfiyyət göstəricilərini
şərtləndirən nümunələrdən
söhbət düşdükdə
çağdaş nəsrimizin
ön sıralarında
qərar tutmuş Kamal Abdulla yaradıcılığı
dərhal göz önünə gəlir.
Kamal Abdulla nəsri daim fəlsəfi təzadlılığı,
dinamikliyi, ardıcıllığı,
hadisələrin çevik
dəyişkənliyi ilə
seçilir. O, yazdıqları
ilə oxucuların zövqünü oxşayan,
hər dəfə onları yeni təqdimat, deyim çalarları ilə
"təəccübləndirən" sənətkardır. Elə
2008-ci ildə işıq
üzü görmüş
Kamal Abdulla "Hekayələr"ini xarakterizə edən də məhz bu cəhətdir. Kitabda on hekayə
yer alıb. Kamal Abdulla əksər
ədəbi janrlarda universallığı (şeirlər,
povestlər, esselər,
pyeslər, romanlar) ilə diqqəti cəlb edən yazıçıdır. Bu
hekayələrdə də
əvvəlki ampluada çıxış etməyə
üstünlük versə
də, yazıçı
bu dəfə janrın keyfiyyətini bir qədər də dərinləşdirməyə
və zənginləşdirməyə
müvəffəq olub.
Düzdür, son zamanlar çağdaş nəsrimizdə yazıçılar
daha yığcam janrda işləməyə
meyllənirlər. Bəlkə bu,
dövrün daxili ehtiyacından yaranır. Çünki bugünkü
çeviklik, mobillik, internetin geniş yayıldığı dövrdə
oxuculara "işləyən"
yazıçılar iri
həcmli əsərlərlə
onların diqqətini
məşğul etməyə
yox, onları daha çox düşündürməyə istiqamətlənirlər.
Kamal Abdulla ümumi
yaradıcılığında olduğu kimi, bu hekayələrdə
daha çox nəzərdən qaçırılmış,
bəlkə də bizimçün arxaikləşmiş,
tarixin "arxivinə atılmış" məsələlərə
aktual münasibət bildirir. Hekayələrdən hər
birində oxucuların diqqətinə çatdırılan
obrazlı ifadələr tarixi, mifoloji, fantastik, folklorla
müasirliyin çulğaşdığı, bəzən isə
təzadlar təşkil etdiyi müstəvidə,
çağdaş qiyafə və görkəmdə təqdim
edilir. Zərdüşt, uzunsaqqal kişi, Ərmən, Cadugər,
Gəlmə, Hürmüz ("Son gəliş"),
"Xaron, Stiks, Aid" ("Xaron, mərhəmətli
Xaron..."), "Xəz-Dəri-Kürk" və "Azad
Müstəvi" Birləşməsinin Ümumi İdarə
heyəti, Heyvanları Müdafiə Komitəsi, düzgün
aerodinamik avtozərbə mövqeyi, "Maqnus-180" adlı
yenicə istifadəyə buraxılmış elektromaqnit
mühərrikli nəhəng aerobuslar, "Səhrada gəmi",
virvizual ekran və film, ovsunçular müşavirəsi,
Damdabacalar küçəsi, Günəş vaxtı, Ay
vaxtı, İnsanlarla heyvanlar arasındakı münaqişələrin
Çözüm Komissiyası, Qalaktikadakı TV-lər,
"Yağış anı" üzrə koordinator olan qoca
şir və "Ümumi sülh saatı"nın nümayəndəsi,
nağıla girmək vaxtı, Günəş vaxtının
zərrəsinə çatmamaq, "Döyüşkən
öküzlər" məktəbi, sensorlu məlumat, daimi
energiya rejimi, Ay axşamı vaxtı, ekstramaqnit Daş
parçaları, sensorla yaxın kosmik idarə üsulu,
elektromaqnit atmosfer, termoelektrik təhlil, virvizual dəvə
("Dəvə yağışı"), adı
özündən uzun Gülü qah-qah xanım, Sarı divlə
Kələ div, Təxtiçiraq pəhlivan, Əş-əş
pəhlivan, "dəmirbilək" Nəhəngani-nəhəng
pəhlivanların ürəkləri yeddi dağ keçisinin
dərisindən tikilmiş yay kimi
"sıxılmışdı", İkiləri xan əkbəri,
Mərcani cadu xanım, Əkil-bəkil quş idi? Bir dama
qonmuş idi? Xeyirdimi, şərdimi, olandımı,
yalandımı? Qarğa uçub sar qalıb, yeri, yurdu dar
qalıb. İş ki, çətinə
düşübdü, sənə ahu-zar qalıbdı. Yaydan
sonra yaz gələr. Sənə bu da az gələr, Naqquli
vadisi, qılıncın boy atması ("Gülü qah-qah
xanımın nağılı") və sair sözlər,
ifadələr oxucu təfəkkürünü ovxarlamağa,
onu güldürməyə, düşünməyə və
bir az da qədim dünyaya ekskurs etməyə sövq edir.
Kamal Abdullanın hekayələrini
oxuyarkən çağdaş dövrdə dünyanın bədii-fəlsəfi
dərki, həm də sivilizasiyalarda gedən ziddiyyətli
proseslərin əksini sezmək mümkündür. Burada, bir
tərəfdən, insanın həyat tərzindəki dəyişikliklər,
ənənəvi dəyərlərin yeniləşməsi
gedirsə, digər tərəfdən, qədim arxetip
davranışına, dünyanın mifoloji dərkinə, təhtəlşüurda
isə folklor elementlərinin canlandırılmasına istiqamətlənmə
özünü göstərir.
Hekayələrlə
tanış olduqda Kamal Abdullanın mifoloji-folklor nümunələrinin
çağdaş nəsrdə uğurla "həzm
etdiyinin" şahidi oluruq. Burada şifahi
yaradıcılıq elementləri əski statik materialdan, xalq
düşüncə fonundan güclü yaradıcı
konseptual amilə çevrilməklə, gerçəkliyin dərki
üsulu kimi nəzərdən keçirilməlidir. "Son gəliş",
"Xaron, mərhəmətli Xaron", "Dəvə
yağışı"nda dərin fəlsəfi mahiyyəti
və forma metaforikliyi mövcuddur. Məsələn, "Gülü
qah-qah xanımın nağılı" hekayəsində
müəllif Sarı divlə Kələ div arasındakı
barışılmaz mübarizənin çözülməsində
adı özündən uzun Gülü gah-gah xanımın məsələni
həll etmə istəyini özünəməxsus təqdim
edir. O, məmləkətin adlı-sanlı cəngavərlərini
- Təxtiçiraq pəhlivanı, Nəhəngani-nəhəng
pəhlivanı, Əş-əş pəhlivanı bu
ixtilafı çözməsi üçün Sarı divlə
Kələ divi barışdırmaqla bağlı məşvərətə
çağırır və müharibənin
qarşısını yalnız Mərcani cadu xanımın təklifiylə
ala biləcəyi fikrində bulunur. "Adı özündən
uzun Gülü qönçə xanımların hər ikisi
və o biri xanımlar, pəhlivanlar, nökərlər, naiblər,
qaravaşlar, cariyələr hamısı bir yerdə divlər
məskəni Naqquli vadisinə, bu qardaş davasının
qarşısını almağa yola düşürlər".
K.Abdulla hekayələrinin
ayrı-ayrı motiv və situasiyalarının təhlili
göstərir ki, folklor elementləri bu nümunələrin tərkibində
yeni əlavə məna, ideya-estetik yük daşıyır. Əsərlərdə
yer almış süjet xətti, folklor mənbələrində
verilən kimi olmasa da, təqdimat-xüsusi bədii tutuma
malikdir. Hekayələrin materiallarını müəllif elə
cilalayır ki, nəticədə oxucunun əsərin məzmununa
daha dərindən vara bilmə imkanı və tələbi
yaranır. Məsələn, "Gülü qah-qah
xanımın nağılı" hekayəsində ilk
baxışda qədim türk folklorunun ənənəvi
obrazlarına yer verilir. Bununla belə folklor örnəklərində
Gülü qah-qah xanımın dürüst prototipini tapmaq da
asan deyil. Əgər həm qəhrəman, həm hadisələr,
həm də digər obrazlar üçün konkret əlavə
təsdiqedici fakt tapmaq mümkün deyilsə, deməli,
bütün bunlar müəllifin öz uydurmasıdır və
onun öz təxəyyülünün məhsulu kimi dəyərləndirilməlidir.
Belə olduqda real tarixi prototiplərin axtarışı da o qədər
səmərə verə bilməz. Müəllif isə elə
maraqlı və effektli təqdimat üsulundan istifadə edir
ki, oxucu onun bu və ya digər obrazları ilə sanki haradasa
görüşdüyünü fikrində bərpa etmək
istəyir.
Bu hekayələrə gətirilmiş
mif-folklor elementləri heç də konkret etnik materialdan yox,
özünəməxsus folklor duyumundan, onun
interpretasiyasından qaynaq alır və bu dünyanın
konseptual dərkinin özəl üsuluna çevrilir. Kamal
Abdulla universal yaradıcı mexanizmdən istifadə etməklə,
insanın daxili mənəvi potensiyasını fəallaşdırmaqla,
şifahi örnəklərlə yazılı ədəbiyyat
arasında əlaqə-mükalimə yaradır.
Kamal Abdulla bədii nəsri
üçün mühüm bir obraz da vardır. O heç də
digər müəlliflər tərəfindən nə bədii
priyom kimi ortaya atılmır, nə də həll olunmur. Bu
aparıcı obrazla bağlı onun oxşarından istifadə
etmə bacarığıdır. Məsələn,
"Gülü qah-qah xanımın nağılı"nda
Gülü qah-qah xanımın, "Son gəliş", Ərmənin
oxşarını elə qiymətləndirmək olar. Kamal
Abdulla "Yarımçıq əlyazma"da Şah
İsmayıl Xətai obrazının oxşarından
uğurla yararlandığı oxucuların yaxşı
yadındadır. Bu, ilk baxışda oxucunu bir qədər
"çaşdırsa"da, əsərdəki hadisələrin
sonrakı gedişlərində effekti artırır, həmin
obrazın izlənilməsi baxımından ona marağı
gücləndirir.
Kamal Abdulla hekayələri
oxucunu gözlənilməz ekstravaqant situasiyalara nə dərəcədə
tez, ya gec salmasından asılı olmayaraq, onun nəsrinin fərqli
sirləri, bu sirlərin ifadəliliyi, estetik bütövlüyü
oxucu və tənqidçi üçün əhəmiyyətli
dərəcədə təsirlidir. Bu hekayələrin
poetikası onun dil palitrasını, sintaksisini ayrıca nəzərdən
keçirmək üçün əsas verir.
Nizami TAĞISOY